توسعه صنعتی و ارتقاء استانداردهای زندگی، الگوی مصرف آب را در قرن اخیر به دو برابر افزایش داده است و توسعه شهرنشینی به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه تقاضای آب را در همه بخش‌های مصرف اعم از کشاورزی شرب و صنعت افزایش داده است. در کشور نیز تبدیل ایران سنتی به ایران نوین و حرکت به‌سوی صنعتی شدن از یک‌سو و افزایش بی‌رویه جمعیت از سوی دیگر نیاز به آب این ماده حیاتی را به‌سرعت افزایش داده است بدون در نظر گرفتن این نکته که منابع آب محدودند و این محدودیت همراه با پدیده‌های آب و هوایی، خشک‌سالی‌های پی‌درپی، برداشت‌های بی‌رویه و … تشدید خواهد شد و کشور را درگیر بی‌آبی و بحران آب خواهد نمود و اینک حل این بحران بدون مداخله انسان و اجرای برنامه‌های بلندمدت ممکن نخواهد بود. در این راستا با رضا کامیاب مقدس، رئیس جهاد دانشگاهی استان کرمان، دارنده مدرک دکترای سازه و متخصص در زمینه عمران با گرایش آب به گفتگو پرداخته‌ایم که ازنظر می‌گذرد.
به لحاظ قانونی، وزارت نیرو متولی اصلی مدیریت منابع آب در کشور است، اما دستگاه‌های دخیل مانند وزارت جهاد کشاورزی در این راستا متعددند. به‌طور کلی وزارت نیرو، مدیریت منابع آب را به عهده دارد و بقیه سازمان‌ها با نظارت آن فعالیت می‌کنند.
اتفاقاتی مانند تخریب منابع آب، به دلیل این‌که به‌صورت فرایند و در پی عوامل متعددی از قبیل کاهش نزولات جویی، عدم مدیریت صحیح منابع آب، حفر چاه‌های غیرمجاز و پایین بودن راندمان و بهره‌وری آب رخ می‌دهد، نمی‌توان تاریخ دقیق آغاز آن را بیان کرد. درمجموع روند تخریب منابع آبی از شش دهه گذشته آغازشده و در سال‌های اخیر شدت پیداکرده است.
حجم آب تجدید پذیر در کشور ۵/۱ میلیارد مترمکعب است و حجمی حدود ۵/۸ میلیارد مترمکعب از منابع آبی به‌صورت اضافه برداشت می‌شود که سهم استان کرمان از این مقدار ۸۰۰ میلیون مترمکعب است؛ یعنی استانی که 3 درصد جمعیت کشور را داراست، ۱۴ درصد برداشت اضافه آب کشور را به خود اختصاص داده است و این جای تأسف دارد. همچنین مصرف آب زیرزمینی در استان کرمان ده درصد کل کشور است.
باوجوداینکه استان کرمان تنها ۳ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهد، اما به علت متکی بودن به آب‌های زیرزمینی، برداشت از این منابع به‌شدت افزایش پیداکرده و معدل برداشت آب زیرزمینی استان، از معدل کشور بیشتر شده است. برداشت بسیار بالا از منابع آبی عوارض متعددی برای استان داشته و به ذخایر آب زیرزمینی فشار آورده و موجب تداخل آب‌شور با آب شیرین و نشست خاک در بسیاری از اراضی شده است. به‌طورکلی بهره‌وری آب در کشور و در بخش‌های مختلف اعم از صنعت، کشاورزی و شرب خانگی پایین است. اعظم مصرف آب کشور در بخش کشاورزی است و متأسفانه به دلیل پایین بودن راندمان در بحث آبیاری، مقدار آب بسیار زیادی در این بخش از بین می‌رود.
ما در چند دهه اخیر بدون توجه به ظرفیت اکولوژیک منطقه و استان، کشاورزی را توسعه داده‌ایم و بار عمده معیشت را بر دوش کشاورزی و درواقع بر دوش آب گذاشته‌ایم. از طرفی به دلیل عدم نظارت صحیح، چاه‌های غیرمجاز بسیاری در استان حفرشده است. همه این مسائل باعث آسیب‌رسانی به منابع آب‌شده‌اند. البته این مسائل مربوط به امروز و دیروز نیست و این اتفاقات در طول ۷۰ سال اخیر رخ‌داده‌اند.
سهم اشتغال در بخش کشاورزی کشور ۱۶ تا ۱۸ درصد و سهم استان خشک کرمان بین ۳۲ تا ۳۵ درصد است. متأسفانه درجایی که مزیت نسبی نداشته‌ایم، بیشترین تمرکز اشتغال را به وجود آورده‌ایم. همچنین معدل شهرنشینی در کشور ۷۰ درصد و در استان کرمان ۵۷ درصد است. جمعیت روستانشین استان کرمان نسبت به کشور، ۱۴ درصد بالاتر است و این نشان‌دهنده تمرکز اشتغال و فعالیت اقتصادی استان در بخش کشاورزی است.
صحبت‌های من در راستای مخالفت با کشاورزی نیست بلکه بنده معتقدم کشاورزی باید باتدبیر و برنامه‌ریزی صحیح، صورت گیرد. استان کرمان علاوه بر کمبود منابع آبی از این حیث نیز وضعیت مطلوبی ندارد.
متأسفانه استان در بهره‌وری آب نیز وضعیت مطلوبی ندارد. مبلغ ارزش‌افزوده در بخش کشاورزی ۱۶۶۵۰ تومان است، به این معنی که یک مترمکعب آب در بخش کشاورزی، ۱۶۶۵۰ تومان محصول ایجاد می‌کند. در بخش صنعت و معدن استان، مبلغ ارزش‌افزوده ۳۱۳ هزار تومان و معدل ارزش‌افزوده کشور در این بخش، ۱۲۲ هزار تومان است. دلیل عمده این تفاوت وجود معادن ارزشمند و غنی در استان است که موجب افزایش ارزش‌افزوده در این بخش شده است. پس منطقی است که آب را به سمت تولیدات صنعتی هدایت کنیم و اشتغال را در این بخش افزایش دهیم. همچنین مشاهده می‌شود که بسیاری از روستاهای استان، دیگر عملکرد واقعی روستا را ندارند و حیات آن‌ها به کمک مالی دولت و یارانه‌ها متصل شده است. برای جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها، روستاها باید هر چه سریع‌تر و با برنامه‌ریزی صحیح تجمیع شوند و در روستاهای بدون توجیه اقتصادی، بخش کشاورزی به بخش صنعت بپیوندد.
به‌طورکلی حدود یک درصد از برداشت آب صرف بخش صنعت، پنج درصد صرف بخش شرب و 94 درصد هم صرف بخش کشاورزی می‌شود. با تغییرات اندک ازجمله اصلاح سیستم‌های آبیاری، ترویج روش‌های مدرن و الگوهای کشت می‌توان در مکان‌هایی که توجیه اقتصادی ندارد، باعث رونق کشاورزی شد و راندمان را در بخش کشاورزی افزایش داد.
وجود چاه‌های غیرمجاز، راندمان پایین آبیاری، غیرواقعی بودن قیمت آب، ارزش‌افزوده بسیار پایین آب و بالا بودن درصد اشتغال استان در بخش کشاورزی و پایین بودن سهم اقتصادی بخش‌های دیگر در استان ازجمله مشکلات عمده در بحث آب هستند.
در طول دو دهه اخیر، توجه دولت به بحث آب و بهبود وضعیت آب معطوف شده است و در این خصوص اقدامات خوبی از قبیل طرح تعادل بخشی آب و همیاران آب صورت گرفته و اقدامات ثمربخشی نیز در دست اجراست. همچنین برنامه‌ریزی برای پلمپ چاه‌های غیرمجاز و نصب کنتور هوشمند در چاه‌ها نیز باید در دستور کار قرار گیرد. تغییر الگوی کشت و ارتقای بهره‌وری آب شرب شهری نیز بسیار مهم است، اما فاصله ما تا نقطه مطلوب و آنچه باید انجام شود فوق‌العاده زیاد است. استان کرمان در بخش کشاورزی و در بحث ارتقای راندمان آبیاری وضعیت چندان مطلوبی ندارد، از طرفی در فرهنگ‌سازی، اطلاع‌رسانی و بیان شفاف و شجاعانه مسائل در حوزه آب و برخورد قاطع با چاه‌های غیرمجاز نیز وضعیت مناسبی ندارد. همچنین مکانیزه کردن کشاورزی نیز با مزارع کوچک و پراکنده میسر نیست و کشاورزی نوین تنها در کشت و صنعت‌های بزرگ توجیه دارد. البته اقدامات مذکور نیازمند فرهنگ‌سازی، ارتقا و ایجاد مزارع وسیع در بخش کشاورزی است. با انجام این اقدامات می‌توانیم بگوییم گام‌های استراتژیک و واقعی برای بهبود وضعیت آب برداشته‌ایم و نتایج آن را ظرف ۲۰ تا ۳۰ سال آینده خواهیم دید، مطمئناً بدون این راه‌کارها شاهد ادامه روند مرگ طبیعت خواهیم بود.
در این خصوص باید عرض کنم که پایش آب استان از لحاظ کیفی مورد بررسی قرار می‌گیرد. از لحاظ کیفی هر ۶ ماه یک‌بار از تمام سفره‌های آب زیرزمینی نمونه‌برداری انجام و در طولانی‌مدت کموگراف ها ترسیم و کیفیت آب پایش می‌شود. همچنین در طول این مدت کیفیت آب به‌طور مرتب توسط دستگاه ذی‌ربط برداشت می‌شود. ازلحاظ کمی نیز برای پایش آب‌های سطحی استان، ایستگاه‌های هیدرومتری تعبیه‌شده است که تغییرات سطحی آب را مورد پایش قرار می‌دهند. همچنین در مورد آب‌های زیرزمینی، از چاه‌های پیزومتریک در سراسر استان برای اندازه‌گیری سطح ایستابی و تغییرات سطح آب‌های زیرزمینی استفاده می‌شود. برنامه‌ریزی برای کنترل میزان برداشت چاه‌های مورد بهره‌برداری هم در استان وجود دارد. لازم به ذکر است که مسئولیت پایش آب عمدتاً به عهده وزارت نیرو و سازمان آب منطقه‌ای می‌باشد.
متأسفانه در کشور ما آبی که متعلق به همه و پایه حیات محیط‌زیست است به‌صورت رایگان صرف کشاورزی می‌شود؛ بنابراین واقعی کردن قیمت آب و تشکیل بازار آب، جز ضروری‌ترین اقدامات و یکی از راه‌کارهای اصلی در حل مسائل آب در کشور و استان است. تشکیل بازار آب راه‌حلی استراتژیک و البته اقدامی دشوار است. زمانی که بحث بازار آب به میان می‌آید؛ عرضه، تقاضا و قیمت واقعی آب در ذهن‌ها تداعی می‌شود. حال اگر قرار بر این باشد که پای دولت در این مبحث باز شود، درنهایت شاهد سرانجام خوبی نخواهیم بود و در این خصوص، باید از ظرفیت بخش خصوصی به نحو احسن استفاده کرد. جامعه‌ای که درصد بسیار بالایی از مردم آن در بخش کشاورزی اشتغال دارند را نمی‌توان یک‌شبه به پرداخت بهای آب وادار کرد و حتماً باید مکانیزم های حمایتی، یارانه، بیمه و معیشتی در این حوزه جایگزین شوند. برای اجرای این برنامه، سرمایه‌گذاری دولت و بخش خصوصی در رابطه با معیشت لازم است. البته لازمه این اقدام فراهم شدن بسترهای قانونی، اجتماعی و فرهنگ‌سازی است و یک‌شبه نمی‌توان بازار آب را تشکیل داد. بخش بزرگی از اشتغال و درامد جامعه مبتنی بر کشاورزی است و برای آسیب ندیدن مردم باید تمهیدات لازم اندیشیده شود. اگر تصمیمات غیرواقع‌بینانه، پشت درهای بسته، بدون توجه به ذی‌نفعان و وضعیت معیشت کشاورزان گرفته شوند، بدون شک این طرح در اولین گام شکست خواهد خورد.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
