کارشناس‌ارشد مطالعات روسیه، آسیای میانه و قفقاز
ریشه نظری تکوین اتحادیه اقتصادی اوراسیا را باید در پیشنهاد نورسلطان نظربایف، رییس‌جمهور قزاقستان در سال ۱۹۹۴ در خصوص تکوین بلوک تجاری منطقه‌ای جستجو کرد، اما این اتحادیه تا پیش از سال ۲۰۱۴ به سازوکار صحیحی نرسید، در ۲۲ مه ۲۰۱۴ سران کشورهای روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان پیمان اتحادیه اقتصادی اوراسیایی را به امضا رساندند که از اول ژانویه ۲۰۱۵ به مرحله اجرا درآمد. این اتحادیه هفت هدف عمده را دنبال می کند. تسهیل تجارت، ایجاد بازار مشترک در حوزه کشورهای مستقل هم سود عضو، حذف تدریجی قوانین گمرکی در داخل اتحادیه، برقراری تعرفه خارجی مشترک در میان کشورهای عضو، هماهنگ‌سازی تشریفات گمرکی، جابجایی آزاد کالا، سرمایه، نیروی کار و خدمات در مرزهای اوراسیا، برقراری سیاست مشترک در زمینه انرژی، صنعت، کشاورزی و وسایل نقلیه اهداف این اتحادیه را تشکیل می دهند.
جمعیت مقیم در این اتحادیه در شروع سال ۲۰۲۲، 184025000 نفر بوده است که روسیه با 145557600 نفر و ارمنستان با 2961400 نفر به ترتیب بیشترین و کمترین جمعیت را در این اتحادیه دارند. تولید ناخالص داخلی اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال 2021، 2066,8 میلیارد دلار امریکا بوده که روسیه با 1778,9 میلیارد دلار بیشترین سهم و قرقیزستان با 8,7 میلیارد دلار کمترین سهم را در تولید ناخالص داخلی این اتحادیه به خود اختصاص داده اند. ارزش تولیدات صنعتی اتحادیه اقتصادی اوراسیا 1447,2 میلیارد دلار می باشد که روسیه با 1288,4 میلیارد دلار بیشترین ارزش و قرقیزستان با 4,4 میلیارد دلار کمترین ارزش تولیدات صنعتی این اتحادیه را دارد. تولیدات کشاورزی اتحادیه اقتصادی اوراسیا 138,5 میلیارد دلار امریکا می باشد که 104,7 میلیارد دلار تولید روسیه و کمترین آن 2 میلیارد دلار ارزش تولیدات کشاورزی ارمنستان است. اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال 2021، 527,9 میلیارد دلار به کشورهای خارج از این اتحادیه صادرات داشته و ارزش واردات این اتحادیه در همین سال برابر با 318,5 میلیارد دلار بوده است. بیشترین ارزش صادرات مربوط به روسیه (448,7 میلیارد دلار) و بیشترین ارزش واردات نیز مربوط به روسیه (271,7 میلیارد دلار) می باشد. قرقیزستان با صادرات 2 میلیارد دلاری و واردات 2,9 میلیارد دلاری، کمترین ارزش تجارت کالایی را در این اتحادیه دارد.
تجارت میان اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال 2021، 73,1 میلیارد دلار آمریکا می باشد که 46,2 میلیارد دلار آن تجارت روسیه، 17,4 میلیارد دلار تجارت بلاروس و کمترین آن 0,8 میلیارد دلار تجارت قرقیزستان با سایر اعضای کشورهای عضو اوراسیا می باشد. بیش از ۹۳ هزار نفر نیروی کار در این اتحادیه وجود دارد که بیش از ۷۵ هزار نفر آن ها شهروند روسیه می باشند. نرخ بیکاری در این اتحادیه بر اساس معیارهای ILO، 4,9 درصد است. بیشترین میانگین دستمزد ماهانه در روسیه ۷۷۷ دلار و کمترین آن در کشور قرقیزستان ۲۲۸ دلار آمریکا ثبت شده است. شاخص قیمت مصرف‌کننده در این اتحادیه 108,6 درصد است.
همان‌طور که نمودار شماره (1) نشان می دهد اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال 2021 در تولید ناخالص داخلی، تولیدات صنعتی، سرمایه گذاری و گردش کالایی در خرده‌فروشی نسبت به سال 2020 رشد داشته است و در تولیدات کشاورزی، حمل و جابه‌جایی کالا، تجارت متقابل با اعضای اتحادیه و تجارت با کشورهای خارج از اتحادیه نسبت به 2017 کاهش داشته است.
بر اساس داده های منتشر شده توسط کمسیون اقتصادی اتحادیه اوراسیا (نمودار شماره (2))، 85,1 درصد از تجارت خارجی این اتحادیه با کشورهای خارج از آن، توسط روسیه انجام می شود. پس از آن قزاقستان با 8,9 درصد بلاروس با 4,8 درصد قرقیزستان و ارمنستان با 0,6 به ترتیب در رتبه های بعد قرار می گیرند. از مقایسه این نمودار با نمودار سال ۲۰۱۷ به‌وضوح دیده می‌شود که روسیه همواره بیشترین سهم در تجارت خارجی این اتحادیه با کشورهای خارج از آن را دارا می باشد.
نمودار شماره (3) نشان می دهد چین، آلمان، هلند، ایتالیا، ترکیه، ایالات‌متحده، جمهوری کره، انگلستان، لهستان، فرانسه، ژاپن و هند به ترتیب شرکای اصلی تجاری اتحادیه اقتصادی اوراسیا می باشند. به‌طوری‌که 19,8 درصد از تجارت خارجی این اتحادیه با چین صورت می گیرد. تراز تجاری این اتحادیه با همه ی شرکای اصلی خود به‌جز چین و فرانسه مثبت است.
نمودار شماره (4) حاکی از آن است که ۳۴ درصد از صادرات دوجانبه در اتحادیه اقتصادی اوراسیا توسط روسیه، 33,3 درصد توسط بلاروس، 26,1 درصد توسط قزاقستان، 3,7 درصد توسط قرقیزستان و 2,9 درصد توسط ارمنستان انجام شده است. صادرات متقابل روسیه به سایر کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا بسیار نزدیک صادرات سایر کشورهای عضو می باشد، اما از مجموع واردات متقابل اعضای اتحادیه، سهم واردات روسیه 63,1 درصد، بلاروس 23,9 درصد، قزاقستان 10,7، ارمنستان 1,2 درصد و قرقیزستان 1,1 درصد بوده است. آنچه مسلم است سهم 63,1 درصدی روسیه از مجموع واردات درون اتحادیه به دلیل جمعیت بالای این کشور نسبت به سایر اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا، تحریم های غرب، همه گیری کرونا و بحران اوکراین و … می باشد.
بر اساس داده های نمودار شماره (5) 85,4 درصد از تجارت خارجی اتحادیه اقتصادی با کشورهای خارج از این اتحادیه انجام می شود و تنها 14,6 درصد از تجارت آن با اعضای این اتحادیه صورت می پذیرد. 91,1 درصد از تجارت روسیه، 73,9 از تجارت قزاقستان، 64,7 درصد از تجارت ارمنستان، 58,9 درصد از تجارت قرقیزستان و 49,5 درصد از تجارت بلاروس با شرکای خارج از اتحادیه بوده است.
آمارهای ارائه‌شده گویای آن است که اتحادیه اوراسیا نه‌تنها در حوزه های سیاسی، فرهنگی، امنیتی و اجتماعی تحت سیطره و حیات خلوت روسیه است، بلکه فدراسیون روسیه در حوزه ی اقتصاد و تجارت نیز محور اصلی اتحادیه اقتصادی اوراسیا می باشد. با وجود همسویی سیاسی و امنیتی قابل‌توجهی که بویژه در مسائل منطقه‌ای میان تهران و مسکو وجود دارد، اما برای روس‌ها حضور دیگر کشورها در آسیای مرکزی نوعی پیش‌دستی ارزیابی می شود و تلاش بسیاری از سوی روس‌ها برای ایفای نقش حداقلی دیگر بازیگران در آسیای مرکزی دنبال می شود.
جمهوری اسلامی ایران از ابتدای تشکیل این اتحادیه مذاکراتی را جهت انعقاد موافقت‌نامه تجاری با این اتحادیه آغاز کرد که نهایتاً موافقت‌نامه موقت تشکیل منطقه تجارت آزاد بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در اردیبهشت ۱۳۹۷ به امضای طرفین رسید و از پنجم آبان ۱۳۹۸ اجرایی شد. بر اساس توافقات صورت گرفته دو طرف؛ تهران می بایست پس از یک سال از امضای این موافقت‌نامه موقت وارد مذاکرات تجارت آزاد با اوراسیا شود تا پس از طی دو سال بعد، وارد موافقت‌نامه تجارت آزاد با اوراسیا شود. عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا که بازوی اقتصادی اوراسیا نیز نامیده می شود در شرایط تحریمی می‌تواند نقش مؤثری در عبور ایران از تنگناهای اقتصادی ایفا کند و امکان استفاده از تعرفه‌های تجاری، فرصت‌های سرمایه‌گذاری و صادرات و تسهیل روابط اقتصادی با کشورهای این اتحادیه را فراهم کند.
اقتصاد ایران و کشورهای حوزه آسیای مرکزی از توان هم تکمیلی جدی برخوردارند. هرچند هنوز هم حجم مبادلات تجاری میان ایران و این کشورها مطلوب نیست، اما ظرفیت های بسیاری برای رشد مبادلات تجاری وجود دارد که مغفول مانده است. تشکیل منطقه آزاد تجاری با اتحادیه اوراسیایی که زمینه های تاریخی و فرهنگی مشترک فراوانی با ایران دارد می تواند بازارهای این کشورها را در اختیار ایران قرار داده و از این طریق در اتحادیه ای که روسیه در آن نقش محوری دارد از فشار تحریم های غرب کاسته و بر وزن و نفوذ منطقه ای ایران بیفزاید.
به لحاظ سیاسی، هموارسازی روابط منطقه‌ای تهران با کشورهای همسایه و گسترش روابط سیاسی با کشورهای دوست یکی از اصول سیاست خارجی ایران است. در این راستا هم‌مرزی ایران با ارمنستان به‌عنوان یکی از اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا موجب سهولت و تسریع در تجارت زمینی ایران می شود و نیز به گسترش روابط تجاری خود با سایر اعضای اتحادیه اوراسیا از جمله قزاقستان و قرقیزستان خواهد شد. شایان ذکر است برقراری روابط سیاسی و اقتصادی پایدار با قزاقستان که در میان کشورهای آسیای مرکزی بیشترین نزدیکی را به غرب دارد، می‌تواند از نفوذ امریکا و اروپا علیه ایران در اوراسیا بکاهد.
از منظر اقتصادی تشکیل منطقه تجارت آزاد تجاری میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا بازار جدیدی را پیش روی تجار ایرانی قرار می دهد. در سال گذشته 3,3 میلیارد دلار حجم کل مبادلات ایران و کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا بود که در این میان سهم صادرات ایران به اوراسیا 1,5 میلیارد دلار و سهم واردات از این اتحادیه 1,7 میلیارد دلار بوده است. حجم مبادلات ترانزیتی میان ایران و کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال گذشته 1,8 میلیون تن بوده که یک‌میلیون تن از مبدأ اتحادیه اوراسیا و ۷۰۰ هزار تن از ایران تبادل صورت گرفته است.
کالاهای مورد معامله طرفین در این اتحادیه شامل صادرات و واردات محصولات صنعتی، پتروشیمی، ساختمانی و کشاورزی می‌شود. بر اساس گزارشات اتحادیه اقتصادی اوراسیا، 46,5 درصد از ساختار گردش تجارت خرده‌فروشی در سال 2021، به گروه محصولات غذایی از جمله نوشیدنی ها و محصولات تنباکو و 53,5 درصد به محصولات غیرخوراکی اختصاص یافته است. در این یادداشت با استفاده از شاخص مزیت نسبی آشکار شده که به بررسی نسبت عملکرد صادراتی یک کشور بر پایۀ بررسی ساختار کالایی صادرات آن در مقایسه با ساختار کالایی صادرات جهانی است، می پردازد، به مزیت نسبی صادرات محصولات کشاورزی و مواد غذایی ایران به هر یک از کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا می پردازیم.
شاخص مزیت نسبی، بررسی نسبت عملکرد صادراتی یک کشور بر پایۀ بررسی ساختار کالایی صادرات آن در مقایسه با ساختار کالایی صادرات جهانی است.
محاسبات این یادداشت پژوهشی نشان داد ایران در 7 گروه (07-08-09-19-20) از کالاهای حوزه مواد غذایی، روسیه در 3 گروه کالایی (03-10-15)، بلاروس در 10 گروه کالایی (02-04-07-08-11-16-17-18-22)، ارمنستان در 11 گروه (02-03-04-07-08-09-16-18-20-22)، قزاقستان در 4 گروه کالایی (10-11-12-17) و قرقیزستان در گروه های کالایی (04-07-08-09-11-12-15-16-17-18-19-20-21-22) دارای مزیت نسبی آشکار شده می باشند. هرچه تعداد کالاهای مشابه که هر دو کشور در آن مزیت نسبی آشکار شده بیشتر از یک دارند کمتر باشد، امکان تجارت بین دو کشور بیشتر خواهد بود. نتایج بررسی شاخص مزیت نسبی آشکار شده برای مجموعۀ اقلام صادراتی ایران در حوزه کشاورزی و مواد غذایی حاکی از وجود مزیت نسبی ایران در کدهای (07-08-09-19-20) با روسیه و کدهای (09-19-20) با بلاروس و کد کالایی (19) با ارمنستان، کدهای کالایی (07-08-09-19-20) با قزاقستان می باشد و ایران در هیچ یک از کالاهای مزیت دار و دارای تخصص خود به دلیل شباهت با کالاهای مزیت دار قرقیزستان دارای مزیت صادراتی به این کشور نیست.
برنامه ریزان و سیاست گذاران بخش تجارت خارجی کشور ایران باید در راستای استفاده از ظرفیت های تجاری کشورهای عضو اتحادیه اوراسیایی به برنامه ریزی و تعیین خط مشی صادراتی کالاهای دارای اولویت پرداخته و با تعیین بازار هدف صادرات هر یک از گروه های کالایی، مسیر نیل به افزایش صادرات غیرنفتی را هموار کنند و با در نظر گرفتن ظرفیت ها و مزیت های نسبی آشکار شده کشورهای عضو اتحادیه اوراسیایی به واردات از این کشورها اقدام کنند تا از فرصت رقابت کشورها برای صادرات به ایران، در راستای واردات کالاهایی باکیفیت بالا و قیمت حداقلی استفاده کافی برده شود، اما ورود مؤثر و پایدار به این اتحادیه مستلزم توجه و آگاهی از ظرفیت ها و پتانسیل های تجاری ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، شناخت قوانین حقوقی و گمرکی این اتحادیه، توجه به مسائل سیاسی فرهنگی و امنیتی اقتصادی اوراسیا، تلاش برای ایجاد شبکه‌های عنکبوتی تجاری میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، برندسازی از محصولات ایرانی، تجارت کالاهای تحریم شده با استفاده از فرصت تحریم های روسیه از طریق واردات موازی و روش‌های دور زدن تحریم ها، توجه به صادرات محصولات حلال به مناطق مسلمان‌نشین در کشورهای این اتحادیه، کشت فراسرزمینی، توجه به نقش ترانزیتی ایران، توجه هاب بودن قزاقستان و امکان دور زدن تحریم های روسیه از مسیر قزاقستان و بلاروس و … می‌باشد. اما آنچه باید به یادداشت این است که اتحادیه اقتصادی اوراسیا زمین‌بازی روسیه و حیاط خلوت این کشور است. همه مراودات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، امنیتی و غیره تا زمانی از سوی روسیه به چالش کشیده نمی شود که یا روسیه بازیگر اصلی در آن مراوده باشد و یا از منافع آن بهره‌مند شود و یا حداقل منافع روسیه تهدید نشود.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
