/// استان کرمان، نگین درخشان جنوب شرق ایران با پیشینه‌ای کهن و طبیعتی متنوع، یکی از مهم‌ترین قطب‌های تاریخی، فرهنگی و اقتصادی کشور؛ استانی پهناور، با جاذبه‌های تاریخی بی‌نظیر و ثبت‌شده به‌عنوان میراث جهانی یونسکو و باغ‌های پسته و خرما ترکیبی شگفت‌انگیز از میراث تمدنی و موهبت‌های طبیعی، مقصدی بین‌المللی برای گردشگران و سرمایه‌گذاران با آب‌وهوای چهارفصل، از کوهستان‌های خنک تا دشت‌های گرم و مردمانی مهمان‌نواز و در یک‌کلام نقش‌آفرینی کلیدی در توسعه منطقه‌ای و ملی به دلیل موقعیت استراتژیک خود در مسیر کریدورهای تجاری کشور و منطقه! همین یک پاراگراف به‌خوبی حجم عظیم پتانسیل‌ها و مزیت‌های استان کرمان را وصف می‌کند، اما نکته آنجاست که آنچه تاکنون از این همه ظرفیت و موهبت در مسیر توسعه استان به‌عنوان برونداد محقق شده به‌هیچ‌وجه قابل‌قبول نیست و وضعیت شاخص‌های توسعه و رتبه‌های استان در سرانه‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، هیچ‌کدام در شأن این همه پتانسیل و استعداد که نه حتی در حد متوسط استان‌های کشور هم نیست. هر چند منابع طبیعی خدادادی، موقعیت جغرافیایی استثنایی و نیروی انسانی تحصیل کرده، از مزیت‌های نسبی استان در حوزه‌های اقتصادی بوده و هست، اما در نبود برنامه‌ریزی صحیح نتوانسته این منطقه را به یکی از قطب‌های مهم اقتصادی ایران و خاورمیانه تبدیل کند. به نظر می‌رسد استان کرمان در صورت تقویت سرمایه‌های انسانیِ با تدبیر، دید بلند، با تفکری وسیع و با افق برنامه‌ریزی جهانی می‌تواند حداقل در پنج حوزه ذیل به یک بازیگر مؤثر در بازارهای جهانی تبدیل شود:
با توجه به روندهای جهانی و تحولات اقتصاد آینده، صنعت مس و فلزات استراتژیک بیشترین مزیت را برای استان کرمان دارد. وجود بزرگ‌ترین معدن مس ایران یعنی معدن مس سرچشمه با ذخیره‌ای حدود 2/1 میلیارد تن سنگ مس که معادل ۸ درصد ذخایر مس جهان است، استان کرمان را در رده ۱۰ معدن بزرگ مس جهان قرار داده است. این موضوع در حالی است طبق گزارش انجمن ملی مس ایران در سال 1401 حداقل 75 درصد از مس کرمان به‌صورت کنسانتره صادر می‌شود. طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، صادرات کنسانتره مس به‌جای محصولات فراوری شده (مثل کاتد یا شمش)، سالانه باعث از دست رفتن حدود ۲ تا 5/2 میلیارد دلار ارزش‌افزوده از کشور می‌شود.
به‌علاوه ذخایر غنی زغال‌سنگ، آهن، سرب، روی، منگنز و کرومیت که پایه‌گذار صنایع معدنی و فلزی جهان است می‌توانست استان کرمان را به یک بازیگر جهانی تبدیل کند، اما کامل نبودن زنجیره‌های ارزش موجب شده که ارزش صادرات محصولات معدنی کرمان سالانه چیزی حدود 5/1 میلیارد دلار باشد1 که در مقابل این حجم از پتانسیل بسیار ناچیز است.
براساس پیش‌بینی بانک جهانی تا سال 2030 قیمت جهانی مس به حدود 1200۰ دلار/تن می‌رسد. استان کرمان با محقق کردن ظرفیت‌های خود و تکمیل زنجیره ارزش مس می‌تواند تبدیل به هاب تولید مس و محصولات وابسته (کاتد، اسلب، سیم و کابل) برای صادرات به بازارهای بین‌المللی باشد: تولید کاتد مس (موردنیاز صنایع الکترونیک با پتانسیل درآمدی حدود 800 میلیون دلار، خصوصاً با هدف بازارهای چین و اروپا)، ساخت سیم و کابل (که می‌تواند ارزش‌افزوده سه برابری نسبت به صادرات مس خام ایجاد کند خصوصاً با هدف بازارهای خلیج‌فارس و عراق) و تولید آلیاژهای مس-نیکل (مورد استفاده در صنایع هوایی).
البته قطعاً یکی از موانع اصلی عدم تحقق این ظرفیت کمبود آب ناشی از اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی استان است (سالانه حدود 140 درصد بیشتر از حد مجاز)2 که استفاده از روش‌های کم‌آب بر مانند بیوهیپ به‌عنوان یک جایگزین پایدار و کم‌هزینه برای روش‌های سنتی مانند ذوب یا پیرومتالورژی می‌تواند منجر به کاهش ۷۰ درصد مصرف آب در این صنایع و تضمین‌کننده پایداری این صنعت در استان باشد.
در این مسیر الگوبرداری از کشورهای موفق دنیا می‌تواند بسیار راهگشا باشد؛ به‌عنوان مثال مدل شیلی در توسعه صنعت مس یکی از موفق‌ترین نمونه‌های جهانی در مدیریت و بهره‌برداری از منابع طبیعی است. شیلی بزرگ‌ترین تولیدکننده مس در جهان است و حدود ۲۸ درصد از مس جهانی را تأمین می‌کند. این موفقیت مرهون عوامل مختلفی از جمله سیاست‌های دولتی، سرمایه‌گذاری خارجی، فناوری پیشرفته و مدیریت پایدار منابع است. دولت شیلی با حفظ مالکیت منابع، از مشارکت بخش خصوصی و خارجی برای توسعه معادن استقبال کرده است و قوانین معدنکاری شفاف و جذاب برای سرمایه‌گذاران خارجی (مثل معافیت‌های مالیاتی در سال‌های اولیه) وضع نموده است. به‌علاوه شیلی با ثبات سیاسی و اقتصادی، مقصدی امن برای سرمایه‌گذاران معدنی است، شرکت‌های بزرگی از جمله BHP (به عنوان بزرگ‌ترین سهامدار معدن مس اسکوندیدا) در شیلی فعال هستند. همچنین در حوزه فناوری و نوآوری با استفاده از روش‌های پیشرفته استخراج، مانند لیچینگ (تغلیظ مس با حلال) و استخراج از معادن روباز بهره‌وری و رقابت‌پذیری خود را به‌شدت افزایش داده است.
کرمان با حدود ۳۵۰ هزار هکتار سطح زیر کشت پسته (51 درصد از کل کشور)، تولیدکننده ۵۰ درصد پسته ایران است3 و حدود ۸۰ درصد صادرات پسته ایران در دست تجار کرمانی است؛ صادراتی که طبق آمار رسمی گمرک در سال 1402 درآمد 1.2 میلیارد دلاری نصیب کرمان کرده است، البته متأسفانه بیش از 80 درصد از آن به‌صورت فله‌ای و بدون بسته‌بندی و برند صادر می‌شود.
طبق گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) پسته ایران 30 درصد سهم بازار جهانی را دارد، اما در رقابت با پسته آمریکا که حداقل صاحب 45 درصد بازار دنیاست، شرایط نسبتاً سختی پیش رو دارد. به نظر می‌رسد توسعه صنایع فراوری و تبدیلی، برندسازی بین‌المللی و بازاریابی هدفمند بازارهای ممتاز از اقدامات ضروری برای حفظ و توسعه بازارهای جهانی است. به‌علاوه کیفیت بی‌نظیر پسته کرمان، تقاضای رو به رشد چین که تقریباً هرساله 15 درصد افزایش یافته، به‌علاوه‌ی رشد تقاضای جهانی برای محصولات ارگانیک (با قیمت دو برابری نسبت به پسته معمولی) فرصت‌هایی است که می‌تواند استراتژی‌های جهانی ماندن پسته کرمان را تعیین کند.
در زمینه پسته نیز مدل کالیفرنیا می‌تواند الگوی مناسبی برای استان کرمان باشد. کالیفرنیا در صنعت پسته یکی از موفق‌ترین نمونه‌های کشاورزی تجاری و صادرات‌محور در جهان است. ایالت کالیفرنیا بزرگ‌ترین تولیدکننده پسته در آمریکا و یکی از رقبای اصلی ایران در بازار جهانی است. این موفقیت ناشی از مدیریت مدرن کشاورزی، تحقیقات علمی، بازاریابی هوشمند و زنجیره تأمین یکپارچه است. تحقیقات و توسعه (R&D) پیشرفته، سیستم آبیاری هوشمند و پایدار، مکانیزاسیون و فناوری در برداشت، زنجیره تأمین و فراوری مدرن، بازاریابی و برندینگ جهانی همراه با حمایت‌های دولتی و بیمه‌ای از ویژگی‌های کلیدی مدل کالیفرنیا در صنعت پسته است.
پتانسیل بی‌بدیل و البته مغفول مانده استان کرمان جاذبه‌های توریستی آن است. وجود 7 اثر ثبت‌شده در یونسکو و 700 اثر ثبت‌شده ملی، طبیعت چهارفصل و جاذبه‌های منحصربه‌فرد طبیعی مانند کوه هزار به‌عنوان بلندترین قله جنوب ایران، غارهای طبیعی و مناطق کویری می‌تواند کرمان را به یک مقصد اکوتوریسم و ژئوتوریسم بین‌المللی تبدیل کند. طبق پیش‌بینی Statista در سال ۲۰۲۳ بازار جهانی اکوتوریسم تا ۲۰۲۷ سالانه بیش از 14 درصد رشد خواهد داشت، همچنین درآمد هر گردشگر لوکس در خاورمیانه و اروپا حدود ۵۰۰۰ دلار در هر سفر است. در نتیجه به نظر می‌رسد که ایجاد زنجیره گردشگری بین‌المللی با بسته‌های توسعه از تورهای کویر نوردی مخصوص گردشگران خارجی و اکوکمپ‌های لوکس (با توجه به تجربه موفق مشابه در دبی و مراکش) می‌تواند به یک مدل گردشگری کویری بومی ایرانی به‌عنوان یک مزیت رقابتی پر بازده منجر شود.
مدل دبی در گردشگری کویری لوکس، یکی از موفق‌ترین نمونه‌های توسعه گردشگری مبتنی بر جذابیت‌های طبیعی (کویر) و ترکیب آن با خدمات فوق لوکس، معماری خارق‌العاده و تجربه‌های منحصربه‌فرد است. دبی توانسته کویر عربستان را به یک مقصد جهانی برای گردشگران ثروتمند تبدیل کند. ترکیب طبیعت کویر با امکانات فوق مدرن از جمله سافاری کویر، اقامتگاه‌های لوکس و رستوران‌های کویری، ایجاد جاذبه‌های مصنوعی در دل کویر از جمله پروژه‌های عظیم پارک‌های تفریحی کویری و نیز ارائه خدمات لوکس و شخصی‌سازی‌شده و نهایتاً بازاریابی هوشمند و با هدف‌گذاری گردشگران ثروتمند، همه از ویژگی‌های خاص مدل دبی هستند که می‌توانند الهام‌بخش استان کرمان در این حوزه باشند.
علاوه بر این، ظرفیت منحصربه‌فرد آبگرم‌های طبیعی استان کرمان (با دارا بودن بیش از ۲۰ چشمه معدنی تأییدشده توسط سازمان زمین‌شناسی ایران) می‌تواند به‌عنوان بستر استراتژیک توسعه گردشگری سلامت در منطقه عمل کند. بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری سلامت، بازار جهانی توریسم درمانی تا ۲۰۲۷ با رشد سالانه 5/12 درصد به 2/1 تریلیون دلار خواهد رسید که سهم آبگرم‌های درمانی در این بازار 18 درصد برآورد شده است. احداث مجتمع‌های تخصصی آب‌درمانی با همکاری سرمایه‌گذاران خارجی مشابه با الگوی پروژه آبگرم دالامان ترکیه که سالانه میلیون ها گردشگر جذب می‌کند، می‌تواند این مزیت را به یکی از محورهای توسعه استان تبدیل کند.
استان کرمان با دارا بودن بیش از ۱۲۰۰ گونه گیاه دارویی4 از جمله آنغوزه (با سهم ۶۵ درصد از تولید جهانی)، زیره سیاه (۳۰ درصد از صادرات ایران) و آویشن کوهی (عیار اسانس بالای ۲ درصد) یکی از غنی‌ترین ذخایر ژنتیکی گیاهان دارویی در خاورمیانه محسوب می‌شود. همچنین، زعفران دشت خاک با عصاره‌دهی ۲۱۰ واحد5، جزو باکیفیت‌ترین زعفران‌های جهان طبقه‌بندی می‌شود.
اما متأسفانه صادرات آن تاکنون عمدتاً به‌صورت خام انجام شده است. در پژوهشی که توسط دانشگاه علوم پزشکی کرمان در ۱۴۰۱ انجام شده، ارزش‌افزوده ازدست‌رفته ناشی از خام‌فروشی زعفران و گیاهان دارویی سالانه حدود ۳۰۰ میلیون دلار برآورد شده است. درحالی‌که با اخذ گواهی‌های بین‌المللی و فراهم کردن زمینه همکاری با شرکت‌های داروسازی جهان از جمله سوئیس (متخصص در داروهای گیاهی ضدالتهاب)، آلمان و هند (متخصص در تبدیل گیاهان به کپسول‌های استاندارد)، کرمان می‌تواند در زمینه فرآوری و تولید داروهای گیاهی بومی به یک قطب در منطقه تبدیل شود. همچنین با ایجاد آزمایشگاه‌های کنترل کیفیت پیشرفته برای سنجش دقیق مواد مؤثره و صدور گواهی‌های صادراتی و توسعه کانال‌های توزیع بین‌المللی می‌توان آوازه کیفیت گیاهان دارویی و به‌طور ویژه زعفران کرمان را جهانی کرد.
براساس داده‌های سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر ایران (ساتبا)، استان کرمان با دارا بودن ۲۸۰۰ کیلووات ساعت/مترمربع تابش خورشید در سال (که حدود 2.3 برابر میانگین جهانی است) یکی از بهترین نقاط ایران برای تولید انرژی خورشیدی است. این استان می‌تواند به‌عنوان موتور محرک تحقق اهداف 10 گیگاواتی کشور در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر عمل کند.
به نظر می‌رسد با ایجاد مراکز تحقیق و توسعه تخصصی، جذب سرمایه‌گذاری برای احداث مزارع عظیم خورشیدی و سپس صادرت انرژی و نیز از طریق اتصال به شبکه برق منطقه‌ای، کرمان می‌تواند نقش‌آفرینی مؤثری در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر داشته باشد و حتی به هاب فناوری‌های خورشیدی در منطقه تبدیل شود و موقعیت ژئوپلیتیک ایران در بازار انرژی‌های نوین را ارتقا بخشد.
همچنین کرمان می‌تواند تولیدکننده و صادرکننده هیدروژن سبز به‌عنوان یک صنعت با سودآوری بالا باشد (با درآمدی معادل 3 تا 5 دلار به ازای هر کیلو هیدروژن سبز). طبق پیش‌بینی‌ها اتحادیه اروپا تا ۲۰۳۰ نیاز به ۱۰ میلیون تن هیدروژن سبز دارد و استان کرمان با سرمایه‌گذاری هدفمند در این حوزه می‌تواند به یکی از اصلی‌ترین تأمین‌کنندگان هیدروژن اروپا تبدیل شود و از این محل به سودآوری بالایی برسد.
به‌جز مواردی که گفته شد، همچنین صنایع‌دستی و فرش کرمان از دیرباز آوازه جهانی داشته، اما متأسفانه از دوران اوج خود فاصله زیادی گرفته است. فرش کرمان با پیشینه ۵۰۰ ساله، همواره در زمره باارزش‌ترین فرش‌های جهان شناخته می‌شده است و صنایع‌دستی از جمله پته‌دوزی به‌عنوان میراث معنوی ثبت‌شده در یونسکو، مس‌کاری و گلیم‌بافی با سبک‌های منحصربه‌فرد، مزیت‌هایی هستند که به کمک عزم جدی مسئولان و مشارکت فعال بخش خصوصی از طریق بازاریابی درست می‌توانند حتی به توسعه گردشگری بین‌المللی استان نیز کمک شایانی کنند و کرمان را دیگربار پرچم‌دار صنایع‌دستی ایران در بازارهای جهانی کنند.
به‌علاوه موقعیت ترانزیتی و کریدور شرق به غرب؛ یعنی اتصال چین به اروپا از طریق جاده ابریشم جدید و نزدیکی به بندر چابهار که دسترسی به آب‌های آزاد را فراهم کرده و نیز قرارگیری در مسیر کریدور شمال-جنوب یعنی اتصال روسیه و آسیای میانه به اقیانوس هند از دیگر مزیت‌های رقابتی استان کرمان محسوب می‌شود که برنامه‌ریزی صحیح می‌تواند کرمان را به یک مرکز لجستیک و تجارت منطقه‌ای تبدیل کند.
سخن آخر
کرمان، گنجینه پنهان اقتصاد ایران است و با تمرکز بر زنجیره‌های ارزش مس، پسته و گیاهان دارویی، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و نیز توسعه گردشگری بین‌المللی می‌تواند به یک بازیگر جهانی تبدیل شود. رمز موفقیت آن، سرمایه‌گذاری هوشمند جهت افزایش ارزش‌افزوده محصولات (به‌جای خام‌فروشی)، بازاریابی هوشمند و توسعه فناوری و بهبود زیرساخت‌های لجستیکی است. به‌طورکلی می‌توان گفت استان کرمان نه به دلیل کمبود ظرفیت، پتانسیل یا استعداد، بلکه به علت ضعف در به فعلیت رساندن ظرفیت‌ها، نبود انسجام مدیریتی و محدودیت‌های ساختاری نتوانسته به اهداف توسعه‌ای در شأن خود دست یابد. اگر این پتانسیل‌ها به‌درستی مدیریت شود با اجرای برنامه‌های هدفمند و یادگیری از مدل‌های موفق جهانی، کرمان می‌تواند نه‌تنها برای ایران، بلکه برای جهان نیز اهمیت ویژه‌ای پیدا کند. ///
برای دریافت اخبار و اطلاعیه های مهم نشریه در خبرنامه نشریه مشترک شوید.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
