زنجیره تأمین و تجارت بین‌الملل ایران

مفهوم زنجیره تأمین در تجارت بین‌الملل

زنجیره تأمین به مجموعه‌ای از فرآیندها و فعالیت‌هایی گفته می‌شود که کالاها و خدمات را از نقطه مبدأ تا مصرف‌کننده نهایی انتقال می‌دهند. این مفهوم بویژه در تجارت بین‌الملل یکی از ارکان اصلی توسعه اقتصادی به شمار می‌رود. زنجیره تأمین در تجارت بین‌الملل بر روی کاهش هزینه‌ها، افزایش رقابت‌پذیری و تسهیل فرآیندهای تجاری اثرگذار است. بر اساس گزارش‌های بانک جهانی در سال 2021 میلادی، ایران با توجه به‌موقعیت جغرافیایی خاص خود و قرار گرفتن در چهارراه ترانزیتی جهان از پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به یک هاب منطقه‌ای در زنجیره تأمین انواع کالا و نیز انرژی برخوردار است. با این حال، چالش‌های زیرساختی و تحریم‌های اقتصادی، عملکرد ایران را در این عرصه محدود کرده است. مطالعات نشان داده است که سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقلی (Logistics) و اصلاح سیاست‌های تجاری می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی در بهبود جایگاه ایران داشته باشد.

نقش ایران در جاده ابریشم

جاده ابریشم در گذشته نوعی زیرساخت زنجیره تأمین برای تجارت بین‌الملل محسوب می‌شده است. این شبکه به‌عنوان یک مسیر حیاتی برای انتقال کالاها، ایده‌ها، فرهنگ‌ها و فناوری‌ها میان قاره‌های آسیا، اروپا و آفریقا عمل می‌کرد. ایران به‌عنوان یکی از محوری‌ترین مناطق در جاده ابریشم تاریخی و مدرن، نقش مهمی در اتصال آسیای شرقی به اروپا و خاورمیانه ایفا کرده است. ایران با ایجاد کاروان‌سراهای متعدد در مسیرهای تجاری، محلی امن برای استراحت، انبار کالاها و تبادل اطلاعات برای تاجران فراهم می‌کرد. این مکان‌ها در فواصل منظم ساخته شده بودند تا تاجران از خطرات راهزنی، شرایط جوی نامساعد و خستگی در امان باشند. مسیرهای اصلی جاده ابریشم که از مناطق مختلف ایران عبور می‌کردند، توسط دولت‌های مختلف تعمیر و نگهداری می‌شدند. این اقدامات خطرات مربوط به سفرهای طولانی را کاهش می‌داد و به تاجران اطمینان می‌داد که مسیرها قابل عبور هستند.

 برخی مستندات مربوط به اثرگذاری ایران عبارتند از:

1. کتاب «The Silk Roads: A New History of the World» اثر پیتر فرانکوپان: (Peter Frankopan) این کتاب ایران را به‌عنوان یک نقطه استراتژیک در جاده ابریشم توصیف می‌کند که از طریق شبکه‌های تجاری و فرهنگی خود، به تبادل کالاهایی مانند ابریشم، ادویه، فلزات گران‌بها و همچنین ایده‌ها و دانش میان شرق و غرب کمک کرده است. موقعیت جغرافیایی ایران به آن اجازه داده تا پل ارتباطی مهمی برای اقتصاد و فرهنگ در طول تاریخ باشد.
2. کتاب «China’s Belt and Road Initiative: Changing the Rules of Globalization» اثر جون هوفمن (Jon Hoffman): در این کتاب، به نقش مدرن ایران در جاده ابریشم جدید اشاره شده است. ایران به‌عنوان بخشی از طرح «یک کمربند، یک جاده (Belt and Road Initiative – BRI)» چین، به دلیل موقعیت استراتژیک خود در کریدورهای شمال-جنوب و شرق-غرب، نقشی کلیدی در حمل‌ونقل انرژی، کالاها و تسهیل تجارت منطقه‌ای و بین‌المللی دارد. بنادر جنوبی ایران، بویژه چابهار در این ابتکار نقش مهمی در ترانزیت کالاهای چینی به آسیای مرکزی و خلیج فارس ایفا می‌کنند.

برخی مزایای لجستیکی ایران

همان‌طور که گفته شد بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه‌ی خود می‌تواند نقشی کلیدی در توسعه زنجیره تأمین و تجارت بین‌المللی ایفا کند. بر اساس مطالعات بانک جهانی در سال 2023 و نیز گزارش‌های کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (UNCTAD) در سال 2022، برخی از این مزایا عبارتند از:

1. موقعیت استراتژیک جغرافیایی

ایران در مرکز اتصال سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا قرار گرفته است. این موقعیت به ایران امکان می‌دهد که به‌عنوان یک پل ارتباطی برای حمل‌ونقل کالا میان این مناطق عمل کند. همچنین ایران در مسیر کریدورهای بین‌المللی مهمی قرار دارد:

• کریدور شمال-جنوب (INSTC): اتصال هند، آسیای مرکزی، روسیه و اروپا،
• جاده ابریشم جدید (یک کمربند یک جاده): بخشی از پروژه بزرگ چین برای احیای جاده ابریشم.

این کریدورها به ایران فرصتی می‌دهند تا نقش ترانزیتی کلیدی در تجارت جهانی ایفا کند.

2. دسترسی به آب‌های آزاد

ایران با داشتن بیش از 5800 کیلومتر مرز آبی، از مزیت دسترسی به آب‌های بین‌المللی برخوردار است:

• دریای عمان و خلیج فارس: دسترسی به آب‌های آزاد و ارتباط با کشورهای حاشیه خلیج فارس،
• دریای خزر: امکان دسترسی به کشورهای آسیای مرکزی و روسیه.

این دسترسی‌ها به ایران اجازه می‌دهد تا به‌عنوان یک مرکز حمل‌ونقل دریایی منطقه‌ای و بین‌المللی عمل کند.

3. شبکه گسترده حمل‌ونقل داخلی

ایران دارای شبکه گسترده‌ای از زیرساخت‌های حمل‌ونقل است:

• حمل‌ونقل جاده‌ای: بیش از 200 هزار کیلومتر جاده و بزرگراه که ارتباط داخلی و ترانزیتی را تسهیل می‌کند،
• حمل‌ونقل ریلی: شبکه ریلی گسترده با اتصال به کشورهای همسایه مانند ترکیه و ترکمنستان که امکان حمل بارهای سنگین را با هزینه کمتر فراهم می‌کند،
• حمل‌ونقل هوایی: فرودگاه‌های بین‌المللی متعدد که خدمات لجستیکی هوایی ارائه می‌دهند.

4. دسترسی به بازارهای بزرگ منطقه‌ای

ایران با 15 کشور هم‌مرز (خشکی و آبی) و جمعیتی بالغ بر 400 میلیون نفر در این کشورها، دسترسی به بازارهای مصرف بزرگ و در حال رشد را فراهم می‌کند. این موضوع باعث شده تا ایران به‌عنوان یک هاب تجاری بالقوه برای صادرات، واردات و همچنین به‌عنوان یک انبار منطقه‌ای برای کالاهای تجاری شناخته شود.

5. منابع طبیعی غنی

ایران به دلیل داشتن منابع طبیعی فراوان از جمله نفت، گاز و مواد معدنی، یکی از تأمین‌کنندگان اصلی انرژی و مواد اولیه معدنی در سطح جهان است. این منابع باعث شده‌اند که حمل‌ونقل انرژی و محصولات پتروشیمی در زنجیره تأمین بین‌المللی ایران جایگاه ویژه‌ای داشته باشد.

6. پتانسیل توسعه بنادر

بنادر جنوبی ایران، به‌ویژه بندر چابهار و بندرعباس، ظرفیت بالایی برای حمل‌ونقل بین‌المللی دارند:

• بندر چابهار: تنها بندر ایران در دریای عمان که نقش مهمی در ترانزیت کالا به افغانستان و آسیای مرکزی ایفا می‌کند،
• بندرعباس: یکی از بنادر اصلی ایران با ظرفیت بالای ترانزیت و امکانات به روز لجستیکی است که می‌تواند به یک شاهراه بازرگانی در حوزه خلیج فارس تبدیل شود.

7. هزینه‌های رقابتی

ایران به دلیل هزینه پایین نیروی کار و هزینه‌های عملیاتی در مقایسه با بسیاری از کشورهای منطقه، می‌تواند خدمات لجستیکی رقابتی ارائه دهد. این مزیت به جذب سرمایه‌گذاران خارجی و ایجاد شراکت‌های تجاری کمک می‌کند.

8. توسعه زیرساخت‌های دیجیتال در لجستیک

ایران در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌هایی در زمینه دیجیتالی‌سازی فرآیندهای گمرکی و لجستیکی انجام داده است. به‌عنوان نمونه:

• پیاده‌سازی سامانه‌های مدیریت هوشمند گمرک،
• بهبود قابلیت ردیابی کالاها از طریق فناوری‌های نوین مانند GPS.

شاخص عملکرد لجستیک

(Logistics Performance Indicator)

شاخص عملکرد لجستیک یا به اختصار LPI، شامل شش زیرشاخه است که هر یک جنبه‌های مختلف عملکرد لجستیک را پوشش می‌دهند. این شاخص‌ها از طریق نظرسنجی از کارشناسان لجستیک بین‌المللی و داده‌های تجربی ارزیابی می‌شوند. هر زیرشاخه به شرح زیر است:

1- کارایی فرآیندهای گمرکی و مرزی (Customs): این زیرشاخه میزان سرعت، کارایی و شفافیت فرآیندهای گمرکی و مرزی را ارزیابی می‌کند. عوامل اصلی شامل موارد زیر است:

• تعداد اسناد موردنیاز برای ترخیص کالا،
• زمان مورد نیاز برای ترخیص،
• تعامل بین سازمان‌های گمرکی و سایر سازمان‌های مرزی،
• شفافیت در رویه‌های گمرکی،
• استفاده از فناوری‌های دیجیتال.

اندازه‌گیری: نظرسنجی از فعالان لجستیک بین‌المللی و داده‌های مقایسه‌ای گمرک.

2- کیفیــت زیرســاخــت‌های لجســتیکی (Infrastructure): این شاخص به ارزیابی کیفیت زیرساخت‌های فیزیکی مانند جاده‌ها، راه‌آهن، بنادر، فرودگاه‌ها و سیستم‌های ارتباطی می‌پردازد.

اندازه‌گیری: رتبه‌بندی بر اساس نظرات کاربران لجستیک و مقایسه با استانداردهای بین‌المللی

3- دسترسی به حمل‌ونقل بین‌المللی رقابتی (International Shipments): این زیرشاخه میزان سهولت و هزینه ارسال کالاها به مقاصد بین‌المللی را بررسی می‌کند.

اندازه‌گیری: بر اساس ارزیابی شرکت‌های لجستیک در زمینه تعداد و کیفیت شرکت‌های حمل‌ونقل فعال.

4- کیفیت و شایستگی خدمات لجستیکی (Logistics Quality and Competence): این شاخص کیفیت ارائه‌دهندگان خدمات لجستیک مانند شرکت‌های حمل‌ونقل، توزیع و انبارداری را بررسی می‌کند.

اندازه‌گیری: بررسی تخصص، آموزش نیروی انسانی و سطح رضایت مشتریان.

5- توانایی رهگیری و ردیابی محموله‌ها (Tracking & Tracing): این زیرشاخه به توانایی کشور در پیگیری وضعیت محموله‌ها در طول مسیر حمل‌ونقل اشاره دارد.

اندازه‌گیری: بررسی سیستم‌های اطلاعاتی و فناوری‌هایی که امکان ردیابی دقیق محموله‌ها را فراهم می‌کنند.

6- زمان‌بندی و تحویل به‌موقع محموله‌ها (Timeliness): این شاخص میزان دقت و قابلیت اطمینان در تحویل کالاها به مقصد نهایی را ارزیابی می‌کند.

اندازه‌گیری: مقایسه تعداد محموله‌هایی که به‌موقع تحویل داده می‌شوند با کل محموله‌ها.

نحوه اندازه‌گیری و رتبه‌بندی

LPI به‌صورت دوره‌ای (معمولاً هر دو سال یک بار) توسط بانک جهانی منتشر می‌شود و شامل دو جزء اصلی است:

LPI بین‌المللی: بر اساس نظرسنجی از فعالان لجستیک در 160 کشور جهان،

LPI داخلی: بر اساس داده‌های محلی مربوط به عملکرد لجستیک هر کشور.

نمره‌دهی: هر زیرشاخه از 1 (ضعیف‌ترین) تا 5 (بهترین) امتیازدهی می‌شود. میانگین امتیازات شش زیرشاخه، نمره کلی LPI را برای هر کشور تعیین می‌کند. در جدول شماره (1) مقایسه‌ی امتیاز LPI ایران با برخی کشورهای منتخب، آورده شده است.

طبق گزارش سال 2023 شاخص LPI، امتیاز کلی ایران، 2.3 بود. در این گزارش همچنین امتیازهای بخش کارایی فرآیندهای گمرکی و مرزی ایران 2.2، کیفیت زیرساخت‌های لجستیکی 2.4، دسترسی به حمل‌ونقل بین‌المللی رقابتی 2.4، کیفیت و شایستگی خدمات لجستیکی 2.1، توانایی رهگیری و ردیابی محموله‌ها 2.4 و زمان‌بندی و تحویل به‌موقع محموله‌ها 2.7، اعلام شده است. این امتیازها نشان می‌دهد که ایران در منطقه جغرافیایی خود در جایگاه مناسبی از منظر این شاخص قرار ندارد. کشورهایی که به مراتب امتیازات جغرافیایی و منابع طبیعی کمتری از ایران دارند مانند امارات متحده عربی، عمان، قطر و کویت، امتیازات بیشتری نسبت به ایران کسب کرده‌اند. از طرف دیگر حتی کشورهایی که درگیری‌های اجتماعی و نظامی دارند مانند روسیه و عراق، امتیاز بهتری نسبت به ایران کسب نموده‌اند. عراق با اینکه مرز آبی کمتری نسبت به ایران دارد، اما با تمرکز بر زمان‌بندی تحویل کالا، کیفیت خدمات لجستیکی و نیز حمل‌ونقل بین‌المللی، توانسته است امتیازات بیشتری از ایران کسب کند. رتبه اول این گزارش (سال 2023) مربوط به سنگاپور با امتیاز 4.3 است.

ایران نیز می‌تواند با بهینه‌کاوی (Benchmarking) در خصوص عملکردهای کشورهای حاضر در این گزارش و نیز تعدیل آن با شرایط و موقعیت خود، راهکارهای عملی افزایش رتبه خود را پیدا کند. مطابق با آن راهکارها پیشنهادات عمومی را منتشر نموده و با جذب مشارکت حداکثری بخش خصوصی با انگیزه کسب عایدی مادی و اجتماعی، به سمت بهینه نمودن نقش خود در زنجیره تأمین جهانی، قدم بردارد.

تعریف زنجیره تأمین چرخشی

زنجیره تأمین چرخشی (Circular Supply Chain) به سیستمی از مدیریت زنجیره تأمین اطلاق می‌شود که بر اساس اصول اقتصاد چرخشی طراحی شده است. این رویکرد به‌جای مدل خطی سنتی «تولید، مصرف، دور ریختن»، به بازچرخانی منابع، کاهش ضایعات و استفاده مجدد از مواد توجه دارد. هدف اصلی آن افزایش بهره‌وری از منابع، کاهش آلودگی محیط‌زیست و ایجاد ارزش‌افزوده پایدار در سراسر چرخه عمر محصولات است. به‌عبارت‌دیگر، زنجیره تأمین چرخشی با ادغام بازیافت، بازتولید و طراحی پایدار به سازمان‌ها کمک می‌کند که هزینه‌ها را کاهش داده و اثرات زیست‌محیطی فعالیت‌های خود را مدیریت کنند. این مدل تأمین‌کنندگان، تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان را در یک چرخه پیوسته قرار می‌دهد و بر مدیریت منابع در هر مرحله از چرخه تمرکز دارد.

در تجارت بین‌الملل، زنجیره تأمین چرخشی مزایای متعددی دارد که می‌تواند به رقابت‌پذیری و پایداری اقتصادی کشورها کمک کند. برخی از کاربردهای کلیدی آن بر اساس تحقیقات بنیاد Ellen MacArthur که حوزه فعالیت آن اقتصاد چرخشی است، عبارتند از:

1. بهبود مدیریت منابع طبیعی: زنجیره تأمین چرخشی به کشورها کمک می‌کند تا از منابع طبیعی خود به‌صورت بهینه استفاده کنند و وابستگی به منابع اولیه را کاهش دهند. به‌عنوان‌مثال، در صنعت خودرو، کشورهای پیشرفته قطعات را بازچرخانی می‌کنند و از مواد بازیافتی برای تولید مجدد استفاده می‌کنند.
2. کاهش هزینه‌های تولید و لجستیک: استفاده از مواد بازیافتی یا بازسازی شده می‌تواند هزینه‌های تولید و حمل‌ونقل را کاهش دهد. شرکت‌هایی که از این مدل استفاده می‌کنند، معمولاً هزینه‌های مربوط به مدیریت پسماند و تهیه مواد اولیه جدید را به حداقل می‌رسانند.
3. تقویت همکاری‌های بین‌المللی: زنجیره تأمین چرخشی فرصت‌هایی برای همکاری‌های بین‌المللی در زمینه‌های فناوری، تحقیق و توسعه و به‌اشتراک‌گذاری دانش فراهم می‌کند. برای نمونه، اتحادیه اروپا برنامه‌های مشترکی برای توسعه فناوری‌های بازیافت در صنایع مختلف ارائه داده است.
4. ارتقای پایداری در تجارت: با کاهش ضایعات و کاهش ردپای کربنی، زنجیره تأمین چرخشی به کشورها کمک می‌کند تا به تعهدات بین‌المللی خود در زمینه تغییرات اقلیمی پایبند بمانند. این موضوع بویژه برای کشورهایی که در معاهداتی مانند توافق‌نامه پاریس شرکت دارند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
5. جذب سرمایه‌گذاری‌های سبز: شرکت‌ها و کشورهایی که مدل زنجیره تأمین چرخشی را پیاده‌سازی می‌کنند، معمولاً سرمایه‌گذاران بین‌المللی بیشتری را جذب می‌کنند. این امر به دلیل تقاضای رو به رشد برای تجارت پایدار و مسئولیت‌پذیری اجتماعی است.