جایگاه ایران در بازار تجارت بین‌المللی گردشگری

مقدمه:

بدون شک توسعه گردشگری و رونق کسب‌وکار در این صنعت علاوه بر بهبود چهره و تصویر ج. ا. ایران در نزد گردشگران و علاقمندان به سرمایه گذاری در کشور، زمینه بهبود وضعیت مالی و رفاه اجتماعی اقشار مختلف جامعه را فراهم آورده و با ایجاد اشتغال و درآمد مناسب، ثبات سیاسی و آرامش اجتماعی را به دنبال خواهد داشت. امروزه توسعه گردشگری و افزایش میزان تبادلات گردشگر در بین واحدهای سیاسی از جمله مهم‌ترین شاخص های ارزیابی توسعه کشورها محسوب می شود. قطعاً این توسعه زمانی در کشوری همانند جمهوری اسلامی ایران اتفاق خواهد افتاد که مسئولان و برنامه ریزان نظام حکومتی بتوانند شرایط و تسهیلات حداقلی را برای سرمایه گذاری در این صنعت فراهم کنند.

براساس آمار ارائه شده از سوی سازمان جهانی گردشگری در سال 2023 بیش از 1 میلیارد 300 میلیون گردشگر به کشورهای مقصد سفر کرده‌اند. این آمار رشد 34 درصدی در گردشگری بین‌المللی را نسبت به سال 2022 نشان می‌دهد. در سال ۲۰۲۲ میلادی بیش از ۹۶۰ میلیون گردشگر به خارج از کشور سفر کرده‌اند. درآمد گردشگری در سال 3۲ میلادی از مرز 5/1 تریلیون دلار گذشته است.

کل سفرهای گردشگری خارجی به مقصد خاورمیانه در سال 2022 نیز بالغ بر 66 میلیون سفر بوده است که در سال ۲۰۲۳ به ۹۳ میلیون ورودی رسیده است که بهبود قابل‌توجهی را نشان می‌دهد. آفریقا نیز در مسیر رشد خود قرار دارد و با ۶۶ میلیون ورود در سال ۲۰۲۳، ثبات و افزایش آمار گردشگران را تجربه کرده است.

در سال ۲۰۲۳، آمار ورود گردشگران بین‌المللی در سطح جهانی، نشان‌دهنده‌ی افزایشی جدید در تمام نواحی نسبت به سال قبل است. با این حال، به غیر از خاورمیانه، تعداد ورودها همچنان زیر سطح‌های قبل از پاندمی کووید 19 باقی‌مانده است. در سال ۲۰۲۳، اروپا با ۷۰۷ میلیون ورود، بیشترین تعداد گردشگران را در میان نواحی مختلف به خود اختصاص داده است و همچنان پیشتاز باقی مانده است. در مقایسه با ورودی گردشگران به قاره آمریکا که به ۲۰۰ میلیون نفر رسیده، می‌توان گفت که این ناحیه نیز روند صعودی خود را حفظ کرده است.

آمار اعلام شده از سوی سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل متحد در سال 2024 نشان‌دهنده نزدیک شدن به بهبودی کامل از اثرات منفی همه‌گیری کرونا بر این صنعت است. پیش‌بینی بخش گردشگری سازمان ملل برای سال ۲۰۲۴ به احیاء کامل گردشگری بین‌المللی با رشد ۲ درصد بیشتر از سطح سال ۲۰۱۹ اشاره دارد.

خاورمیانه شاهد قوی‌ترین رشد نسبی بوده و به ۳۶ درصد بالاتر از سطح قبل از همه‌گیری در سه ماه اول ۲۰۲۴ رسیده که ۴ درصد بالاتر از مشابه سه‌ماهه اول ۲۰۲۳ است. خاورمیانه در سال گذشته میلادی به نخستین منطقه جهان تبدیل شد که به مثبت ۲۲ درصد از آمار پیش از همه‌گیری کرونا رسید و بحران کرونا را کاملاً پشت سر گذاشت.

گردشگری بین‌المللی در آسیا و اقیانوسیه (سازمان جهانی گردشگری ملل متحد، کشور ایران را در این دسته قرار داده است) بهبودی سریعی را تجربه می‌کند؛ جایی که پس از بهبودی ۶۵ درصدی در سال ۲۰۲۳، ورودی‌ها در سه ماه اول ۲۰۲۴ به ۸۲ درصد از سطوح قبل از همه‌گیری رسیدند.

بر اساس داده‌های موجود، بسیاری از مقاصد در سراسر جهان در سه ماه اول ۲۰۲۴ به نتایج قوی دست یافته‌اند، از جمله قطر با رشد 177 درصد و عربستان سعودی با رشد 98 درصد نسبت به سال 2019 میلادی.

درآمدها:

درآمدهای بین‌المللی گردشگری در سال ۲۰۲۳ به 5/1 تریلیون دلار رسید که به معنای بهبود کامل سطوح قبل از همه‌گیری است که البته با احتساب تورم به ۹۷ درصد آمار سال ۲۰۱۹ رسیده است.

به تفکیک مناطق، اروپا بالاترین درآمد را در سال ۲۰۲۳ به دست آورد و مقاصد آن در مجموع به درآمد ۶۶۰ میلیارد دلاری دست یافتند که به میزان واقعی ۷ درصد از سطوح قبل از همه‌گیری کرونا بود و درآمدها در خاورمیانه ۳۳ درصد بالاتر از سطح سال ۲۰۱۹ افزایش یافت. قاره آمریکا ۹۶ درصد از درآمدهای قبل از همه‌گیری را در سال ۲۰۲۳ و آفریقا ۹۵ درصد از درآمدهای خود را احیا کردند. آسیا و اقیانوسیه ۷۸ درصد از درآمدهای قبل از بحران خود را به دست آوردند که در مقایسه با بهبود ۶۵ درصدی ورود در سال گذشته، نتیجه قابل‌توجهی است.

مجموع درآمدهای صادراتی حاصل از گردشگری بین‌المللی شامل هزینه‌کردها و حمل‌ونقل مسافر در سال ۲۰۲۳ به 7/1 تریلیون دلار رسید که حدود ۹۶ درصد از سطوح قبل از همه‌گیری در شرایط واقعی است. تولید ناخالص داخلی مستقیم گردشگری سطوح قبل از همه‌گیری را نیز بهبود بخشید و در سال ۲۰۲۳ به 3/3 تریلیون دلار رسید که معادل ۳ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی است.

نبود قطعیت ناشی از توقف جنگ روسیه و اوکراین، مناقشه رژیم صهیونیستی در غزه، بحران حاکمیت در سوریه و سایر تنش‌های ژئوپلیتیکی فزاینده نیز خطرات منفی مهمی برای گردشگری بین‌المللی در سال 2025 به شمار می‌آید.

از آنجا که گردشگری بین‌المللی به بهبود و گسترش ادامه می‌دهد و باعث رشد اقتصادی و اشتغال در سراسر جهان می‌شود، دولت‌ها باید به تطبیق و ارتقاء مدیریت گردشگری خود در سطح ملی و محلی ادامه دهند تا اطمینان حاصل شود.

مقاصد گردشگری برتر جهان:

با توجه به پایان سال 2024 میلادی و عدم جمع‌بندی و استخراج آمار عملکردی در این سال که احتمالاً در پایان نیمه اول سال 2025 منتشر خواهد شد، مبنای آماری ما سال 2024 بوده و همچنین سال 2019 قبل از شیوع بیماری کرونا. لذا با توجه به رکود صنعت در سال‌های 2020 و 2021 و 2022 نمی‌توان این سه سال را مبنای محاسبه قرار داد. در سال ۲۰۲۳ میلادی بالغ بر 3/1 میلیارد گردشگر بین‌المللی به مقاصد گردشگری در سرتاسر جهان سفر کرده‌اند. این آمار نشان می‌دهد این صنعت نسبت به سال ۲۰۲۲ از رشد 4/33 درصدی برخوردار بوده است.

ایالات‌متحده با کسب ۱۶۴ میلیارد یورو صدرنشین است. پس از آن، اسپانیا با درآمد ۸۶ میلیارد یورویی، بریتانیا با ۶۹ میلیارد یورویی، فرانسه با ۶۴ میلیارد یورویی و ایتالیا با ۵۲ میلیارد یورویی قرار دارند.

برخی از کشورها، حرکت‌‌‌های صعودی قابل‌توجهی را در رتبه‌‌‌بندی پردرآمدترین‌‌‌های گردشگری جهان تجربه کرده اند. بریتانیا از رتبه پنجم پیش از همه‌گیری به رتبه سوم جهش داشت و امارات و عربستان دو کشور خاورمیانه که توانسته اند خود را در لیست پردرآمدترین‌‌‌های جهان جای دهند. امارات از رتبه 13 در سال 2019 به رتبه ششم رسید و عربستان خود را از رتبه 27 به رتبه 12 جهان رساند. همچنین ترکیه، کانادا و مکزیک نیز تغییر قابل‌توجهی را تجربه کرده‌‌‌اند و ترکیه از 12 به 7، کانادا از 15 به 9 و مکزیک از رتبه هفدهم به پانزدهم دست یافت. البته در کنار این برترین‌‌‌های جهان، کشورهای کرواسی، مراکش، جمهوری دومنیکن، قطر و کلمبیا نیز توانسته اند جهش قابل‌توجهی در بین 50 مقصد پردرآمد جهان به‌‌‌دست آورند.

گزارش ها حاکی از این است که گردشگران چینی بیشترین هزینه سفر را در سال ۲۰۲۳ پرداخت کرده اند و مجموع آن به بالغ بر 196 میلیارد دلار بوده است. با بازگشایی دوباره مرزها برای سفرهای بین‌المللی، آن‌ها از آمریکایی‌ها پیشی گرفتند که سال گذشته 159 میلیارد دلار صرف سفرهای خارجی خود کرده بودند. این در حالی است که گردشگران ایالات‌متحده در سال ۲۰۲۲ جایگاه اول را کسب کرده بودند.

آلمانی‌ها با صرف 115 میلیارد دلار جایگاه سوم را به خود اختصاص دادند و بریتانیایی‌ها با پرداخت 110 میلیارد دلار در رتبه چهارم قرار گرفته اند. گردشگران فرانسه، استرالیا، کانادا، روسیه، ایتالیا و هند در رتبه‌های بعدی قرار گرفته اند.

پس از موارد فوق، مقاصدی که بیشترین درآمد را از گردشگری بین‌المللی در سال 2023 داشته‌‌‌اند شامل امارات متحده عربی، ترکیه، استرالیا، کانادا، ژاپن، آلمان، عربستان سعودی، ماکائو (چین)، هند و مکزیک می‌‌‌شوند که 15 فهرست برتر درآمدهای گردشگری را تکمیل می‌کنند.

برخی از کشورها نیز بهترین عملکرد را در سال 2023 داشته و توانسته اند بالاترین میزان رشد را در جذب گردشگران بین‌المللی و کسب درآمد ناشی از ورودی‌‌‌های بین‌الملل به‌‌‌دست بیاورند. قطر با رشد 90 درصدی در مقایسه با سال 2019، توانست بهترین عملکرد را در جذب گردشگران خارجی به‌‌‌دست آورد و پس از آن پورتوریکو با رشد 59 درصدی و عربستان با رشد 56 درصدی بهترین عملکرد در ورودی گردشگران خارجی را به خود اختصاص دادند. همچنین کویت نیز با رشد 151 درصدی درآمدهای گردشگری خارجی خود در مقایسه با سال 2019، توانست بهترین عملکرد را در کسب درآمد حاصل از گردشگری از آن خود کند و پس از آن عربستان با رشد 119 درصدی و السالوادور با رشد 111 درصدی بیشترین رشد درآمدی را در سال 2023 تجربه کرده‌‌‌اند.

خاورمیانه:

آمار قابل استناد برای گردشگران ورودی به منطقه خاورمیانه به سال 2023 بالغ بر 93 میلیون نفر بوده است. کشورهای قطر، امارات و عربستان در صدر این رشد قرار داشته‌اند.

ترکیب گردشگران ورودی و خروجی به ایران در سال 2023:

 معاون گردشگری تعداد گردشگران ورودی به ایران در سال 1402 را شش میلیون و 382 هزار و 755 نفر اعلام کرد. طبق این آمار در سال 1401 چهار میلیون و 230 هزار نفر به ایران سفر کرده بودند. رتبه ایران در سال 2022 در طبقه 40 در ورود گردشگر خارجی و در سال 2023 به طبقه 33 ارتقا یافته است.

هم‌اکنون کشور عراق بیشترین گردشگر ورودی به ایران را دارد که مهم‌ترین مقاصد آنان شهرهای زیارتی و سواحل دریای خزر و جزیره کیش است. در سال 1400 بالغ بر 8/1 گردشگری آذربایجانی به ایران سفر کرده‌اند که متأسفانه به دلیل مشکلات سیاسی این آمار در سال 1402 به کمتر از 180 هزار نفر کاهش یافته است.

جایگاه صنعت گردشگری در اقتصاد ایران:

سازمان جهانی «گردشگری و سفر» در آخرین گزارش خود، سال 2023 را برای صنعت گردشگری، «قدرتمند» توصیف کرده است. سالی که توانست خاطرات تلخ همه‌گیری کرونا را در ذهن فعالان این صنعت کمرنگ‌تر کند. درحالی‌که صنعت گردشگری جهان باوجود چالش‌های بی‌سابقه‌ روند رو به رشدی دارد، گردشگری ایران هم با تکیه بر گردشگری داخلی قدرتمند و چشم‌انداز رشد امیدوارکننده، مسیر روشنی را طی می‌کند. از سهم 87 درصدی گردشگری داخلی تا پیش‌بینی افزایش 6 درصدی سهم این صنعت در تولید ناخالص داخلی تا سال 2034، آمار و ارقام حکایت از ظرفیت عظیم و نقش کلیدی گردشگری در آینده اقتصاد ایران دارد.

آخرین گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری وضعیت صنعت گردشگری در ایران و جهان را در سال 2023 بیان می‌کند؛ آن را با سال 2019 مقایسه می‌کند و سپس به پیش‌بینی وضعیت آن در سال 2024 و 2034 می‌پردازد. برای مثال سهم گردشگری از اقتصاد ایران در 2019 برابر با 5/5 درصد بود. این رقم در 2024 به 2/5 و در 2034 به 1/6 درصد می‌رسد.

با این حال، چشم‌انداز آینده این صنعت امیدوارکننده به نظر می‌رسد و پیش‌بینی می‌شود سهم آن تا سال 2024 به 2/5 درصد و تا سال 2034 به 1/6 درصد افزایش یابد.

اشتغال‌زایی گردشگری در ایران:

 در زمینه اشتغال‌زایی نیز صنعت گردشگری نقش مهمی در اقتصاد ایران ایفا می‌کند. در سال 2019، این صنعت حدود 1.95 میلیون شغل، معادل 8 درصد کل مشاغل کشور را ایجاد کرده بود. اگرچه این رقم در سال 2020 با کاهش 34 درصدی روبه‌رو شد، اما انتظار می‌رود تعداد مشاغل در این بخش تا سال 2024 به 83/1 میلیون و تا سال 2034 با رشد 360 هزار نفری، به 18/2 میلیون نفر افزایش یابد. با این حال گردشگری ایران در زمینه اشتغال نتوانسته نقص خود را نسبت به پیش از کرونا جبران کند. تعداد شاغلان در گردشگری ایران در سال 2023 هنوز بیش از 17 درصد و در سال 2024 دقیقاً 6 درصد کمتر از سال 2019 است.

راهکار اجرایی:

ایران برای اینکه بتواند به‌سوی توسعه گردشگری گام بردارد، بایستی در وهله نخست موانع و محدودیت های عمومی توسعه صنعت گردشگری را مرتفع نماید. از جمله این موانع، محدودیت های ساختاری است که شامل: فقدان قانون نظام جامع صنعت گردشگری کشور، عدم محوریت گردشگری به‌عنوان یکی از محورهای اصلی توسعه اقتصادی کشور، فقدان مدیریت واحد و جامع نگر برای حفظ و بهره برداری از منابع گردشگری، فقدان برنامه جامع توسعه و مدیریت میراث فرهنگی در کشور، عدم وجود یک نهاد قدرتمند گردشگری در حوزه تصمیم‌گیری و اجرا،  وضعیت نامناسب آمارهای گردشگری و غیرعلمی و غیر مستند بودن آمارهای ارائه شده از سوی دولت، ضعف در مدیریت مقصد و عدم توجه به عناصر آن، فقدان ارتباط متولیان صنعت گردشگری کشور با مراکز علمی و دانشگاهی، توزیع نامناسب تعطیلات سالانه و عدم ساماندهی آن، توزیع نامناسب مقاصد سفر و عدم وجود برنامه های تشویقی و توجیهی برای توزیع سفرهای داخلی، ناامنی بسیار بالا در سفرهای داخلی و افزایش حوادث و تصادفات جاده ای، عدم برنامه ریزی برای شناسایی بازارهای هدف و حضور در بازارهای استراتژیک گردشگری و عدم پایبندی به اصول توسعه پایدار و عدم اجرای کدهای جهانی اخلاق گردشگری در پروژه‌های اجرایی، می‌شود.