قاچاق فرآورده‌های سوختی؛ چالش مهم امنیتی و اقتصادی

از علل ایجاد قاچاق می‌توان به عدم تعادل قیمت‌ها در دوکشور اشاره کرد. اگر در یک کشوری قیمت کالایی به هر دلیلی پایین باشد، فرصتی ایجاد می شود که کالا در کشور هم جوار از مبادی غیر رسمی عبور کند و با قیمت بالاتر فروخته شود که اصطلاحاً به آن قاچاق می‌گویند. از آنجا که بیشتر کالاهایی که از ایران قاچاق می‌شوند، مبتنی بر یارانه انرژی هستند؛ مثل انواع سوخت شامل سوخت بنزین، گازوییل ، بنزین سوپر و جت هواپیما که در آن طرف مرزهای کشورمان قیمت بسیار بسیار بالایی دارند، موجب می‌شود قاچاقچیان فارغ از اینکه از چه مراتب و امکاناتی برخوردار باشند، موفق به انجام قاچاق شوند و سالانه عدد بزرگی از سوخت کشور را به آن طرف مرزها منتقل کنند که از طرفی دیگر همین امر باعث شده که در داخل کشور با مشکل بزرگ کمبود سوخت نیز مواجه شویم. نکته تاسف آور دیگر این هست که جهت بازگشت وجوه حاصل از قاچاق سوخت، این‌بار به جای انتقال ناممکن ارز حاصل از قاچاق به داخل، شاهد ورود کالاهای جایگزین معادل مانند لوازم خانگی، قطعات خودرو، پوشاک و غیره که به صورت غیر رسمی و‌ قاچاق (بدون عوارض گمرکی) و‌ با قیمت پایین تر به داخل کشور هستیم که این موضوع ضربه دوم دیگری است که از بابت قاچاق سوخت به بخش های دیگر صنعتی مثل صنعت پوشاک و نساجی ، صنعت لوازم خانگی کشور وارد می‌شود. ‌ کشور ما سال‌هاست که گرفتار قاچاق سوخت شده است؛ به‌طوری‌که می‌توان گفت قاچاق سوخت یکی از ثمرات اصلی عدم واقعی شدن قیمت های حامل های انرژی طی ۲۰سال گذشته است که بعد از اجرای تصویب طرح تثبیت قیمت‌ها توسط مجلس دوره هفتم بود. در حال حاضر هم در مرزهای شرقی و هم غربی کشور شاهد قاچاق سوخت هستیم، البته سهم مرزهای شرقی بسیار بالاتر است. نکته مهمی که وجود دارد این است که ما حدود 20سال گذشته نتوانسته ایم قیمت سوخت را به قیمت واقعی برسانیم و مسلم است که روز به روز قاچاق سوخت بیشتر می‌شود؛ به‌طوری‌که در حال حاضر روزانه در حدود 7 تا 8 میلیون لیتر شاهد قاچاق سوخت از مرزهای کشور هستیم. پر واضح است که اقتصاد هر کشوری باید بر اساس رشد و پویایی در تولید حرکت کند و داشته‌های خود را چند برابر و با استفاده از آن‌ها رونق ایجاد کند و البته صادرات آن کشور نیز باید مبتنی بر توسعه و رونق بخشی به تولید و اشتغال آن کشور باشد. کشور ما یک کشور نفتی به‌حساب می‌آید و از دیرباز تا به امروز صادرات نفت باعث شده است که به صادرات کالاهای دیگر توجه نشود و واردات در کشور رونق بیشتری گرفته و بیشتر مبادی ورودی کشور فعال باشند، در واقع جذابیت‌های واردات در کشور بیشتر از صادرات بوده و کشورمان بیشتر واردات محور بوده است. مسئله مهم اینجاست که در رابطه با موضوع سوخت یا کالاهای مشابه، چه شرایطی در کشور ایجاد می‌شود که قاچاق اتفاق می افتد و علت ریشه ای آن چیست ؟ آیا این موضوع قاچاق را می‌توان در حد جابه جایی و قاچاق یک بشکه سوخت توسط فردی یا افرادی مثل کولبرها دانست یا قاچاق سوخت کشورمان در مقیاس های بالا اتفاق می‌افتد و امروز مافیا قدرتمندی این موضوع را در دست گرفته اند که آن‌ها لابی قوی هم دارند؟ در شرایطی که در کشور ما ظرفیت پالایشگاه‌ها و واردات سوخت کفاف سوخت مصرفی را نمی‌دهند و مصرف سالانه همواره در حال رشد می‌باشد و از طرفی برنامه‌ای برای بهینه سازی مصرف نیست، همواره قاچاق سوخت ضمن اینکه مشکلاتی در مورد کمبود سوخت ایجاد کرده است، امنیت ملی و امنیت انرژی را نیز می تواند تهدید کند. قاچاق سوخت هم اکنون حدود هفت تا هشت درصد نسبت به ۱۱۰ میلیون لیتر مصرف روزانه را شامل می شود که عدد کمی نیست و مشکلات زیادی را برای موضوع تراز سوخت در کشور ایجاد کرده است.

همان طور که مبرهن است قاچاقچیان سوخت بابت مبلغ سوخت نمی‌توانند ارز از طریق شبکه بانکی وارد کنند (نوعی پولشویی است) لذا برای برگرداندن پول به کشور کالاهای قاچاق دیگری از جمله پوشاک را وارد می‌کنند و از آنجا که در مسیر قاچاق تعرفه گمرکی هم به آن تعلق نمی‌گیرد با قیمت پایین‌تری وارد کشور شده و باعث می‌شود که تولیدات نساجی داخل کشور نابود شوند و به فروش نرسد؛ در نتیجه برای مثال کارگران تولید پوشاک در کشور بیکار می‌شوند، چون بخشی از بازار خود را به کالاهای خارجی و قاچاق واگذار کرده‌اند و این موضوع به صنعت پوشاک و نساجی کشور نیز آسیب می‌زند. بنابراین قاچاق سوخت در چند مسیر آسیب‌های فراوانی به کشور وارد کرده و مشکلات امنیتی و اقتصادی ایجاد می‌کند. لذا لازم است با این موضوع برخورد ریشه‌ای کرد و نه از نوع دستگیری و نمایش صرفاً چند قاچاقچی !! چرا که همه می دانند که در حال حاضر یک شبکه سیستماتیک بر قاچاق سوخت حاکم است. لذا برخورد با موضوع قاچاق سوخت باید از نوع اقتصادی جنس خودش باشد، باید کاری کرد که جذابیت قاچاق سوخت کم شود؛ برای نمونه بایستی قیمت سوخت در نوار مرزی کشور که قاچاق از آنجا صورت می‌گیرد، بالاتر رود که قاچاقچیان رغبت نکنند از محل‌هایی که جایگاه‌های سوخت است، بتوانند سوخت تهیه و یا کسانی را تفهیم نمایند که با در اختیار گذاشتن سوخت برای آن‌ها قاچاق انجام دهند. لذا به نظر می‌رسد که یکی از راهکارها افزایش قیمت سوخت و در واقع واقعی کردن قیمت سوخت طی چند سال (دو یا سه سال) در مناطقی از کشور که پیش‌بینی می‌شود که از آنجا قاچاقچیان سوخت را خریداری و یا جمع‌آوری می‌کنند، است. شواهد نشان می‌دهد حجم بزرگی از یک شبکه سازمان‌دهی شده در حال قاچاق سوخت در شرق کشور وجود دارد. در مورد وضعیت خاورمیانه بعد از حذف سوخت‌های فسیلی و آینده‌پژوهی در این مورد تا به امروز در مؤسسات پژوهشی و در کشورهای منطقه اقداماتی انجام شده است؛ برای نمونه کشور عربستان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت و سوخت فسیلی به سمتی حرکت کرده است که تولید برق را تجدیدپذیر کند و در این مورد قرارداد بزرگی با کشور ژاپن جهت تولید حدود ۲۰۰ هزار مگاوات برق از انرژی خورشیدی منعقد کرده است. کشور امارات نیز شهر «مصدر» را به‌عنوان شهری کاملاً هوشمند و مبتنی بر انرژی‌های نو ساخته است. دیگر کشورهای منطقه مانند عمان و کشورهای آسیای میانه از جمله ازبکستان نیز حرکت‌هایی شروع کرده‌اند. در مجموع کشورهای منطقه خاورمیانه بایستی بتوانند خود راسریع‌تر از سوخت‌های فسیلی فارغ کنند و از این سوخت برای خوراک مواد پتروشیمی و دیگر محصولات استفاده کنند-سیاستی که کشورهایی که نام برده شد در پیش گرفته‌اند – و از این طریق هم درآمدهای بیشتری به دست آورده و هم تولید کربن کمتری داشته باشند. در کنار آن از طریق انرژی های نو و تجدیدپذیر و نوآوری‌هایی که وجود دارد، هوشمندسازی‌هایی که مصرف را بهینه می‌کند و مسیرهای جدیدی که با کمک خلاقیت انسان و هوش مصنوعی وجود دارد، می‌توانند از دارایی‌های خود استفاده کنند. کشور ما با داشتن رتبه دوم گاز و چهارم نفت دنیا، نقش بزرگی در تولید سوخت‌های فسیلی دارد و توانایی این را دارد که از مصرف سوخت‌های فسیلی فاصله گرفته و با تبدیل آن به محصولات صادراتی به‌نوعی از آن بهره‌وری بیشتری به دست آورد. همچنین در صنعت پتروشیمی هم می‌تواند با فرمول‌های جدید و پیچیده محصولات جدیدی تولید کند. تمامی این عوامل می‌تواند تعیین‌کننده قدرت کشورهای منطقه از جمله ایران به لحاظ اقتصادی، امنیتی و سیاسی باشد.