مقدمه
ما در اقتصاد با دو دسته سیاست تعدیلی و تثبیتی مواجه هستیم. مشکلات ساختاری کشور که برای حل آن ها نیازمند گذر زمان هستیم، بایستی با سیاست‌های تعدیلی و مشکلات غیرساختاری با سیاست‌های تثبیتی حل شوند. قطعاً سیاست‌گذاران ما نباید مشکلات ساختاری کشور را غیر ساختاری تلقی کرده و باسیاست‌های تثبیتی به حل آن ها بپردازند. یکی از مهم ترین این مشکلات مربوط به حوزه انرژی است که بخش عمده آن، نشأت گرفته از قیمت‌گذاری دستوری می‌باشد. قیمت‌گذاری که در یک فرآیند غیرشفاف اقتصادی به‌صورت تکلیفی تعیین می‌شود که عمدتاً حاصل چانه‌زنی میان ذینفعان و گروه‌های مختلف می‌باشد. کشور ایران همواره در طی سال‌های گذشته از حیث میزان یارانه انرژی جزو رتبه‌های بالا بوده و هرگز نتوانسته طی یک برنامه مدون و سیاست‌گذاری صحیح میزان یارانه‌ها را در مقیاس بقیه کشورها کاهش دهد.
ریشه اصلی ناترازی انرژی در کشور، قیمت‌گذاری دستوری است و اولین قدم در اصلاح قیمت حامل‌های انرژی، آگاه‌سازی جامعه، سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران از هزینه واقعی تأمین و تولید انواع حامل‌های انرژی در ایران است. به همین منظور اندیشکده تدبیر انرژی در راستای اهداف خود، طی انجام پژوهش‌هایی به «برآورد هزینه واقعی تولید برق در نیروگاه‌های حرارتی کشور»، «هزینه تأمین یک مترمکعب گاز طبیعی» و «هزینه تأمین فرآورده‌های پالایشی در ایران»، پرداخته است.
شفاف‌سازی هزینه واقعی تولید برق در نیروگاه‌های حرارتی کشور
در پژوهش انجام‌شده، با در نظر گرفتن هزینه سوخت، هزینه سرمایه‌گذاری، هزینه اجتماعی کربن و هزینه آب مصرف شده به‌عنوان عوامل مؤثر، قیمت هر کیلووات ساعت برق در کشور محاسبه شده است. پس از آن، با در نظر گرفتن سال 1402 به‌عنوان سال نمونه، متأثر از تمایز قیمت‌ها و تغییر عوامل تأثیرگذار در این سال، ارزش واقعی هر کیلووات ساعت برق تولیدی، برآورد شده است.
سوخت مصرفی در نیروگاه‌های حرارتی شامل گاز (مترمکعب)، گازوییل (لیتر) و مازوت (نفت کوره) (لیتر) می‌باشد. در نمودار شماره (1)، میزان مصارف این سوخت ها نشان داده شده است. در سال 1402، میزان مصرف سوخت گازوییل 9897 میلیون لیتر، میزان مصرف مازوت 6632 میلیون لیتر، میزان مصرف گاز 76815 میلیون مترمکعب است.
باتوجه به قیمت واحد هر کدام از سوخت‌ها، کل هزینه سوخت گاز 9/20 میلیارد دلار، کل هزینه سوخت مازوت 34/4 میلیارد دلار، کل هزینه سوخت گازوئیل 9/6 میلیارد دلار و مجموع کل هزینه مصرف سوخت در بخش نیروگاهی در سال موردنظر، 4/32 میلیارد دلار است. درنهایت، با توجه به میزان تولید ناویژه نیروگاه‌های حرارتی و اتمی، سهم هزینه کل مصرف سوخت به ازای هر کیلووات ساعت برق تولید شده در سال 1402، برابر با 089/0 دلار است.
در بخش مربوط به هزینه سرمایه‌گذاری، براساس گزارش سالانه وزارت نیرو و آژانس بین‌المللی انرژی، کل هزینه سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های حرارتی کشور برابر با 87/41 میلیارد دلار می‌باشد که بر این اساس هزینه سرمایه‌گذاری به ازای تولید هر کیلووات ساعت برق، تقریباً معادل با 0266/0 دلار برآورد شده است.
مطابق گزارش اخیر صندوق بین‌المللی پول، برای مقابله با پدیده گرمایش زمین، قیمت هر تن کربن در کشورهای با سطح درآمد پایین، متوسط و بالا باید حداقل برابر با 25، 50 و 75 دلار بر تن می‌باشد. با توجه به‌کل میزان انتشار کربن، هزینه اجتماعی کل تولید کربن در ایران در سال 1402 برابر با 92/4 میلیارد دلار است. درنهایت با درنظر گرفتن میزان تولید ناویژه نیروگاه‌های حرارتی و اتمی در سال 1402، میزان هزینه اجتماعی کربن به ازای یک کیلووات ساعت برق 0134/0 دلار برآورد شده است.
تولید یک کیلووات ساعت برق به‌طور متوسط به 22/0 لیتر آب نیاز دارد. از طرفی، قیمت تمام شده هر مترمکعب آب 3/3 دلار برآوردشده است. بر این اساس، کل هزینه کرد برای آب در بخش نیروگاهی در سال 1402، 267 میلیون دلار است و با توجه به تولید ناویژه نیروگاه‌های حرارتی و اتمی، هزینه آب مصرفی برای تولید هر کیلووات ساعت برق معادل 000726/ 0 دلار است.
با توجه به محاسبات انجام شده در نمودار شماره (2)، کل قیمت تمام شده هر کیلووات ساعت برق، 129/0 دلار می‌باشد که از این میان، مصرف سوخت با 70 درصد، بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. درنهایت، با در نظر گرفتن به‌روزترین قیمت نرخ دلار، هزینه تمام شده هر کیلووات ساعت برق برابر 7932 تومان می‌باشد.
شفاف‌سازی هزینه تأمین یک مترمکعب گاز طبیعی در ایران
وابستگی بیش از ۷۰ درصد سبد تأمین انرژی کشور به گاز طبیعی، سهم بیش از 50 درصد گاز طبیعی در سبد عرضه انرژی اولیه و مصرف نهایی انرژی و همچنین، رتبه سوم ایران در تولید گاز طبیعی موجب شده تا محاسبه و شفاف‌سازی بهای تمام شده این حامل انرژی اهمیت دوچندانی پیدا کند، زیرا هرگونه تعرفه فروش نهایی بایستی با توجه به بهای تمام شده محصول تعیین شود، در غیر این صورت می‌تواند موجب فشار بر مخارج مالی دولت شود و توسعه آینده صنعت را مختل کند.
زنجیره تأمین گاز طبیعی در ایران به‌صورت کلی شامل چهار بخش اصلی است که تولید گاز در اختیار شرکت ملی نفت (از طریق 14 شرکت زیرمجموعه) و بخش‌های پالایش تا خرده‌فروشی در اختیار شرکت ملی گاز (از طریق 41 شرکت زیرمجموعه) می‌باشد. بررسی انجام شده بر اساس تحلیل صورت‌های مالی 55 شرکت فعال در زنجیره گاز طبیعی در بازه 1397 تا 1401 انجام شده است.
با نگاهی گذشته‌نگر و مبتنی بر صورت‌های مالی، تأمین هر مترمکعب گاز طبیعی در پنج سال اخیر، به‌طور میانگین هزینه‌ای حدود 4/5 سنت داشته است. حدود 43 درصد از این 4/5 سنت مربوط به هزینه تولید از میادین پارس جنوبی و سایر میادین گازی، 20 درصد مربوط به هزینه‌های سرمایه‌ای و جاری پالایشگاه‌ها و مابقی هزینه‌ها از انتقال تا خرده‌فروشی و حدود 20 درصد نیز هزینه سربار پالایش تا خرده‌فروشی می‌باشد.
مجموع هزینه‌های جاری و سرمایه‌ای انجام شده از گذشته تاکنون با هدف رسیدن به ظرفیت روزانه فعلی حدود یک میلیارد مترمکعبی انجام شده است؛ اما با توجه به نیاز سرمایه‌گذاری 71 میلیارد دلاری اعلام شده برای توسعه ظرفیت فعلی تولید به حدود 5/1 میلیارد مترمکعب، همان طور که در نمودار شماره (3) نشان داده شده است، هزینه تمام شده هر مترمکعب گاز از حدود 4/5 سنت به حداقل 3/8 سنت افزایش پیدا خواهد کرد.
همان‌گونه که در نمودار شماره (4) نشان داده شده است، هزینه تأمین هر مترمکعب گاز را می‌توان با حداقل سه گزینه ایجاد ارزش‌افزوده از گاز مقایسه کرد. به‌طورکلی در پنج سال اخیر کمتر از 10 درصد از گاز طبیعی کشور در قالب قراردادهای صادرات گاز از طریق خط لوله و یا با تبدیل به اوره و متانول (دو محصول اصلی و پایه پتروشیمی و نزدیک به گاز طبیعی در زنجیره فرآیندهای پتروشیمی) صادر شده است. با در نظر گرفتن ضریب تبدیل گاز طبیعی به متانول و اوره، میانگین عایدی حاصل از این سه گزینه حدود پنج برابر هزینه تأمین این گاز بوده است.
درحالی‌که هزینه تأمین هر مترمکعب گاز معادل 4/5 سنت بوده، اما به‌طور میانگین در سال 1401 این گاز در داخل کشور با قیمت 17/2 سنت/مترمکعب فروش رفته است. همچنین همان طور که در نمودار شماره (5) نشان داده شده است، درحالی‌که حدود دو سوم گاز طبیعی در بخش‌های خانگی و نیروگاه‌ها مصرف می‌شود، اما قیمت این دو بخش به‌طور میانگین یک‌دهم هزینه تأمین گاز بوده است!
شفاف‌سازی هزینه تأمین هر لیتر بنزین و گازوییل در ایران
زنجیره تأمین بنزین و گازوئیل (فرآورده‌های نفتی) در ایران به‌صورت کلی شامل چهار بخش اصلی است که تولید نفت در اختیار شرکت ملی نفت (از طریق 13 شرکت زیرمجموعه) و بخش پالایش و خرده‌فروشی در اختیار شرکت‌های خصوصی (یا شبه‌دولتی) و بخش انتقال در اختیار شرکت ملی پالایش و پخش می‌باشد. تحلیل انجام شده در اندیشکده با هدف شفاف‌سازی هزینه تمام شده تأمین یک لیتر بنزین، گازوئیل و بر اساس تحلیل صورت‌های مالی شرکت‌های فعال در زنجیره فرآورده‌های نفتی در بازه 1398 تا 1402 انجام شده است. این شرکت‌ها با افزایش 500 هزار بشکه‌ای (معادل 15 درصد) نسبت به سال 1401، معادل 7/3 میلیون بشکه در روز تولید نفت و میعانات گازی داشته‌اند. مطابق نمودار شماره (6) طی پنج سال اخیر به طور میانگین سالیانه 2 میلیون و 100 هزار بشکه نفت و میعانات در پالایشگاه‌های کشور مصرف شده که 79 درصد سهم نفت خام و 21 درصد سهم میعانات گازی بوده است. همچنین، مطابق نمودار شماره (7) نشان داده شده، سهم خوراک میعانات از مجموع تولید فرآورده‌های پالایشی بنزین و گازوئیل به ترتیب 41 درصد و 13 درصد بوده است. (با توجه به هزینه تولید متفاوت، این تفاوت نوع خوراک موجب تفاوت هزینه تولید خواهد شد).
پالایشگاه‌های کشور در سال 1402 به‌طور متوسط در هر روز معادل 340 میلیون لیتر فرآورده تولید کرده‌اند. در این میان گازوئیل و بنزین به ترتیب با 106 و 100 میلیون لیتر اصلی‌ترین فرآورده‌های تولیدی بوده‌اند که 61 درصد از سبد پالایش کشور را به خود اختصاص داده‌اند.
مقایسه میانگین مارجین پالایشگاه‌های کشور در پنج سال اخیر در نمودار شماره (8) نشان می‌دهد پالایشگاه اراک با 6/13 دلار به ازای هر بشکه ارزش‌آفرینی بیشتری از یک بشکه خوراک دریافتی در مقایسه با 8 پالایشگاه دیگر کشور داشته است.
فرآورده‌های نفتی از چهار طریق خط لوله، نفت‌کش جاده‌ای، ریل و نفت‌کش منتقل می‌شود. بر اساس آمار منتشر شده در سال 1401، خطوط لوله احداث شده بیش از 14 هزار کیلومتر و ناوگان نفت‌کش جاده‌ای شرکت پالایش و پخش بیش از 11 هزار عدد بوده است.
در سال 1402، به‌طور متوسط روزانه 265 میلیون لیتر فرآورده از طرق مختلف جابه جا شده است. بر این اساس بنزین و گازوئیل با 115.5 و 114 میلیون لیتر اصلی‌ترین فرآورده‌های منتقل شده می‌باشند.
بررسی روند هزینه 13 شرکت تولیدی ذیل شرکت ملی نفت نشان می‌دهد که هزینه ریالی این شرکت‌ها به‌طور متوسط سالانه 45 درصد رشد داشته است؛ اما با توجه به عدم وجود روندی مشخص در نرخ نیما، هزینه‌های دلاری شرکت با نوسان روبه رو بوده است. میانگین پنج ساله هزینه تولید سرچاهی خوراک پالایشگاه‌ها، 8/1 میلیارد دلار بوده است که سهم هزینه شرکت‌های تولیدکننده نفت خام، 78 درصد و سهم شرکت‌های تولیدکننده گاز و میعانات، 22 درصد از مجموع هزینه‌های سرچاهی تولید بوده است. همچنین برآورد می‌شود هزینه تولید شرکت‌های تولیدی، معادل 29 درصد از مجموع هزینه تولید نفت خام (شامل هزینه‌های ادارات مرکزی، تأمین مالی و اکتشاف) باشد.
با در نظرگیری نسبت متفاوت خوراک (نفت خام و میعانات) فرآورده‌های پالایشی، هزینه تولید خوراک برای یک لیتر بنزین و گازوئیل در سال 1402 به ترتیب برابر 6/2 و 6/3 سنت می‌باشد. با توجه به تولید 100 و 106 میلیون لیتری بنزین و گازوئیل در پالایشگاه‌های کشور، هزینه پالایش هر لیتر بنزین و گازوئیل در سال 1402 به ترتیب برابر 4 و 2/2 سنت می‌باشد.
علاوه بر هزینه‌های تولید و پالایش، تأمین یک لیتر بنزین شامل هزینه‌های سربار پالایش (هزینه‌های شرکت‌های ذیل شرکت پالایش و پخش)، هزینه‌های انتقال خوراک و فرآورده‌ها و هزینه جایگاه‌های عرضه بایستی لحاظ شود. به‌این‌ترتیب در سال 1402 سایر هزینه‌ها برای عرضه هر لیتر بنزین و گازوئیل به ترتیب برابر 4 و 3 سنت بوده است.
شکست «هزینه‌های سرمایه‌گذاری» هر لیتر بنزین و گازوئیل
علاوه بر هزینه‌های جاری، هزینه‌های سرمایه‌گذاری از تولید تا توزیع نیز در محاسبه عرضه لحاظ و در نمودار (9) نشان داده شده است. بر این اساس هزینه سرمایه‌گذاری تولید هر بشکه نفت خام 16500 دلار، هزینه سرمایه‌گذاری هر بشکه پالایشگاه خوراک میعانات و نفت خام به ترتیب 5/10 و 5/22 دلار است. هزینه سرمایه‌گذاری تولید تا توزیع هر لیتر بنزین و گازوئیل برابر و معادل با 2/3 سنت به ازای هر لیتر می‌باشد.
مطابق قوانین بالادستی، 40 درصد از درآمد حاصل از صادرات نفت‌خام، به‌عنوان منابع بین نسلی شناخته می‌شود. با توجه به میزان تولید و قیمت نفت‌خام صادراتی ایران، این سهم در سال 1402 برابر با 7 سنت به ازای هر لیتر می‌باشد.
همان‌طور که در نمودارهای شماره (10) و (11) نشان داده شده است، با درنظر گرفتن هزینه‌های مذکور و بر مبنای داده‌های سال 1402، برآورد هزینه تولید تا خرده‌فروشی هر لیتر بنزین و گازوئیل به ترتیب برابر 20 و 19 سنت می‌باشد که در صورت عدم محاسبه سهم بین نسلی، هزینه به 13 و 12 سنت کاهش خواهد یافت. بر این اساس، سهم هزینه‌های جاری از هزینه تولید بنزین و گازوئیل 47 درصد و سهم هزینه‌های سرمایه‌گذاری 17 درصد می‌باشد.
منابع
– سایت بانک جهانی
– آژانس بین‌المللی انرژی
– شرکت توانیر
– وزارت نیرو
– سایت Trading Economics
– صورت‌های مالی شرکت‌های فعال در زنجیره فرآورده‌های نفتی
– صورت‌های مالی شرکت توانیر؛ سایت کدال
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
