عضو هیئت‌علمی پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه تحصیلات تکمیلی صنعتی و فناوری‌های پیشرفته
چکیده
مدیریت پسماند یکی از چالش‌های اساسی زیست‌محیطی و اقتصادی در جوامع امروزی است. ایران سالانه حدود 21 میلیون تن پسماند جامد تولید می‌کند که تنها 5 تا 10 درصد آن بازیافت می‌شود و بیش از 75 درصد آن در محل‌های دفن، دفع می‌گردد. این وضعیت موجب آلودگی آب، خاک و هوا شده و خسارات زیست‌محیطی گسترده‌ای به همراه داشته است. از سوی دیگر، کشورهای پیشرو در مدیریت پسماند مانند آلمان و ژاپن، با اجرای مدل 3R (کاهش، استفاده مجدد، بازیافت) و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، نرخ بازیافت بالایی را به دست آورده‌اند. این مقاله به بررسی تطبیقی وضعیت مدیریت پسماند در ایران و جهان پرداخته و چالش‌های کلیدی مانند ضعف زیرساخت‌ها، کمبود تفکیک در مبدأ و عدم مشارکت عمومی را شناسایی می‌کند. همچنین راهکارهای اجرایی ازجمله بازنگری در قوانین، توسعه زیرساخت‌های بازیافت، جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و فرهنگ‌سازی عمومی ارائه می‌شود. با اجرای این اقدامات و بهره‌گیری از تجربیات جهانی، ایران می‌تواند گامی مؤثر در جهت کاهش تولید زباله، بهبود بازیافت و حرکت به‌سوی توسعه پایدار و حفاظت از محیط‌زیست بردارد. این تلاش‌ها مستلزم همکاری همه‌جانبه دولت، بخش خصوصی و شهروندان است.
مقدمه
مدیریت پسماند به‌عنوان یکی از چالش‌های اصلی زیست‌محیطی و اقتصادی در جوامع امروزی مطرح است. رشد جمعیت، شهرنشینی و افزایش مصرف موجب تولید مقادیر فزاینده‌ای از پسماندهای شهری، صنعتی و خطرناک شده است که مدیریت ناکارآمد آن‌ها، اثرات زیان‌باری بر محیط‌زیست و سلامت عمومی دارد. بر اساس آمارهای جهانی، هر فرد به‌طور متوسط روزانه 740 گرم زباله تولید می‌کند که این مقدار در ایران به‌طور میانگین 650 گرم در روز برآورد شده است.
یکی از رویکردهای موفق در مدیریت پسماند، مدل 3R (کاهش، استفاده مجدد و بازیافت) است که باهدف کاهش تولید پسماند، بهره‌برداری بهینه از منابع و کاهش دفن زباله به کار گرفته می‌شود. کشورهای پیشرفته‌ای نظیر آلمان و سوئیس با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و سیاست‌های پایدار، نرخ بازیافت بالایی (بیش از 50 درصد) را به‌دست آورده‌اند.
در مقابل، ایران با تولید سالانه 21 میلیون تن پسماند جامد، تنها حدود 5 تا 10 درصد آن را بازیافت می‌کند. علاوه بر این، حدود 65 درصد از پسماندهای تولیدی کشور، زباله‌های آلی است که می‌توان آن‌ها را به کمپوست یا انرژی تبدیل کرد، اما در حال حاضر بخش بزرگی از این زباله‌ها بدون پردازش در محل‌های دفن غیررسمی دفع می‌شوند.
اگرچه ایران در دهه‌های اخیر تلاش‌هایی برای بهبود مدیریت پسماند انجام داده است، اما چالش‌هایی نظیر نبود زیرساخت‌های مناسب، عدم تفکیک زباله در مبدأ و محدودیت‌های اقتصادی همچنان مانع پیشرفت در این زمینه است؛ به‌عنوان مثال، تنها 10 درصد از پسماندها در مبدأ تفکیک می‌شوند و بیش از 75 درصد از زباله‌های شهری به محل‌های دفن منتقل می‌شوند که اغلب بدون مدیریت صحیح باعث آلودگی خاک و منابع آبی می‌شوند.
این مقاله باهدف بررسی تطبیقی رویکردهای جهانی و وضعیت مدیریت پسماند در ایران، به تحلیل چالش‌ها و ارائه راهکارهای اجرایی برای بهبود این وضعیت می‌پردازد. در ادامه، وضعیت کنونی مدیریت پسماند در جهان و ایران بررسی شده و پیشنهاداتی برای ارتقای کارایی سیستم‌های مدیریت پسماند در کشور ارائه می‌گردد.
رویکردهای جهانی در مدیریت پسماند
مدیریت پسماند در سطح جهانی با رویکردهای نوآورانه و پایدار به یکی از ارکان اساسی توسعه شهری و زیست‌محیطی تبدیل شده است. کشورهای پیشرفته با ترکیب سیاست‌گذاری هوشمند، فناوری‌های نوین و فرهنگ‌سازی گسترده توانسته‌اند نرخ بازیافت و کاهش تولید زباله را بهبود بخشند. در این بخش، مهم‌ترین رویکردهای جهانی در مدیریت پسماند بررسی می‌شود.
اقتصاد چرخشی یکی از مفاهیم کلیدی مدیریت پسماند است که هدف آن کاهش تولید زباله از طریق استفاده بهینه از منابع، بازیافت و تولید محصولات پایدار است. در این مدل، زباله به‌عنوان منبعی قابل‌استفاده تلقی شده و تلاش می‌شود چرخه عمر محصولات به حداکثر برسد. کشورهای اروپایی، بویژه آلمان و هلند با ایجاد زیرساخت‌های بازیافت پیشرفته، توانسته‌اند نرخ بازیافت خود را به بیش از 50 درصد برسانند. این کشورها با اجرای سیاست‌هایی همچون مالیات بر دفن زباله و حمایت از صنایع بازیافت، مسیر دستیابی به اقتصاد چرخشی را هموار کرده‌اند.
تفکیک زباله در مبدأ یکی از مؤثرترین راهبردها در کاهش هزینه‌های مدیریت پسماند و افزایش بهره‌وری بازیافت است. در کشورهایی مانند ژاپن و کره جنوبی، شهروندان موظف به تفکیک دقیق زباله‌های آلی، پلاستیکی، شیشه‌ای و کاغذی هستند. ژاپن با اجرای قوانین سخت‌گیرانه و آموزش‌های عمومی توانسته است نرخ تفکیک زباله در مبدأ را به بیش از 90 درصد برساند. این رویکرد نه‌تنها فرآیند بازیافت را ساده‌تر می‌کند، بلکه کیفیت مواد بازیافتی را نیز بهبود می‌بخشد.
بازیافت مواد ارزشمند، مانند پلاستیک، فلزات و شیشه، یکی دیگر از محورهای مدیریت پسماند در کشورهای پیشرفته است. در سوئیس بیش از 50 درصد از زباله‌های تولیدی بازیافت می‌شوند و پلاستیک به یکی از منابع اصلی درآمد صنایع بازیافت تبدیل شده است. در این کشور برنامه‌های تشویقی نظیر تخفیف مالیاتی برای مشارکت در برنامه‌های بازیافت اجرا می‌شود.
یکی دیگر از روش‌های موفق مدیریت پسماند، تبدیل زباله به انرژی است. در کشورهایی مانند سوئد و دانمارک، زباله به‌عنوان منبع تولید انرژی استفاده می‌شود. در سوئد بیش از 99 درصد از زباله‌ها یا بازیافت می‌گردند و یا به انرژی تبدیل می‌شوند. استفاده از زباله‌سوزها و تأسیسات تولید بیوگاز نمونه‌هایی از این روش هستند که علاوه بر کاهش حجم زباله‌های دفنی، انرژی پاک نیز تولید می‌کنند.
فناوری‌های دیجیتال نقش مهمی در بهبود کارایی مدیریت پسماند دارند. استفاده از سیستم‌های هوشمند برای ردیابی زباله، بهینه‌سازی مسیرهای جمع‌آوری و پیش‌بینی تولید زباله ازجمله راهکارهای نوین است؛ به‌عنوان مثال، در شهر سنگاپور، سیستم‌های مبتنی بر اینترنت اشیا (IoT) برای نظارت بر سطح پرشدگی مخازن زباله و برنامه‌ریزی جمع‌آوری استفاده می‌شوند.
یکی از ارکان موفقیت در مدیریت پسماند، مشارکت شهروندان است. کشورهای پیشرفته با سرمایه‌گذاری در آموزش و فرهنگ‌سازی، توانسته‌اند آگاهی عمومی را نسبت به اهمیت تفکیک زباله و کاهش تولید آن افزایش دهند. برنامه‌های آموزشی در مدارس و کمپین‌های عمومی ازجمله این اقدامات هستند.
در حالی که کشورهای توسعه‌یافته به‌طور گسترده از فناوری‌های پیشرفته استفاده می‌کنند، کشورهای در حال توسعه نیز با بهره‌گیری از رویکردهای کم‌هزینه و محلی به نتایج مثبتی دست یافته‌اند. برای مثال، هند با راه‌اندازی واحدهای کوچک کمپوست‌سازی و استفاده از نیروی انسانی محلی توانسته است بخشی از چالش‌های مدیریت پسماند خود را کاهش دهد.
وضعیت مدیریت پسماند در ایران
ایران به‌عنوان کشوری با جمعیتی بالغ بر 84 میلیون نفر و شهرنشینی سریع، سالانه بیش از 21 میلیون تن پسماند جامد تولید می‌کند. از این میزان، حدود 65 درصد زباله‌های آلی هستند که پتانسیل تبدیل به کمپوست یا تولید انرژی را دارند، اما تنها بخش کوچکی از این ظرفیت بالفعل شده است. حدود 5 تا 10 درصد پسماند در ایران بازیافت می‌شود، در حالی که 75 درصد از زباله‌ها بدون پردازش مناسب در محل‌های دفن دفع می‌شوند که این امر باعث آلودگی شدید خاک، منابع آبی و انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شود.
روزانه در ایران به‌طور متوسط 760 گرم پسماند در مناطق شهری و 485 گرم در مناطق روستایی تولید می‌شود. این مقدار در شهر تهران که یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان زباله در کشور است، به حدود 750 تا 800 گرم در روز می‌رسد. ترکیب پسماندهای شهری ایران شامل 61.6 درصد مواد آلی، 10.8 درصد کاغذ، 10.2 درصد پلاستیک و مقادیر کمتری از فلزات، شیشه و منسوجات است.
در ایران، مدیریت پسماند به‌صورت قانونی توسط شهرداری‌ها و سازمان محیط‌زیست هدایت می‌شود. بر اساس قانون مدیریت پسماند (1383)، مسئولیت جمع‌آوری، حمل‌ونقل، تفکیک، پردازش و دفع پسماند بر عهده شهرداری‌ها است. با این وجود، کمبود زیرساخت‌های مناسب، ضعف در تفکیک زباله در مبدأ و عدم مشارکت عمومی، بهره‌وری این سیستم را کاهش داده است.
بیشتر زباله‌های تولیدشده در ایران به محل‌های دفن منتقل می‌شوند. این دفن‌ها عمدتاً در زمین‌های باز یا نزدیک شهرها و روستاها انجام می‌شود. دفن نامناسب زباله‌ها باعث تولید شیرابه‌های سمی، آلودگی منابع آبی و خاکی و انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شود. بر اساس آمارها، تنها دو درصد از دفن زباله‌ها در محل‌های دفن رسمی و مکانیزه انجام می‌شود.
ایران در مقایسه با کشورهای پیشرو در مدیریت پسماند، نرخ بازیافت پایینی دارد. تنها 10 درصد از پسماندها در مبدأ تفکیک می‌شوند و بیش از 90 درصد از زباله‌ها به محل‌های دفن منتقل می‌شوند. تلاش‌هایی مانند نصب سطل‌های تفکیک زباله و اجرای برنامه‌های آموزشی انجام شده است، اما مشارکت عمومی همچنان ناکافی است.
از چالش‌های اصلی مدیریت پسماند در ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ایران تلاش‌هایی برای بهبود مدیریت پسماند آغاز کرده است. کاهش تعداد محل‌های دفن، ساخت مراکز پردازش مواد بازیافتی و اجرای برنامه‌های آموزشی ازجمله این اقدامات است؛ به‌عنوان مثال، شهرداری تهران در سال 2022 اولین مرکز بازیافت منطقه‌ای خود را افتتاح کرد و هدف‌گذاری نموده است که حجم زباله‌های دفنی را تا 30 درصد کاهش دهد.
باوجود چالش‌های موجود، ایران ظرفیت‌های بالقوه‌ای برای بهبود مدیریت پسماند دارد. افزایش سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، اجرای برنامه‌های تفکیک در مبدأ و تقویت همکاری میان بخش دولتی و خصوصی می‌تواند گام‌های مؤثری برای بهبود این وضعیت باشد.
مقایسه تطبیقی ایران و جهان
مدیریت پسماند در سطح جهانی به‌طور قابل‌توجهی از نظر فناوری، زیرساخت‌ها و سیاست‌ها پیشرفته‌تر از ایران است. کشورهای پیشرو مانند آلمان، سوئیس و ژاپن رویکردهای جامع و پایداری برای کاهش، استفاده مجدد و بازیافت پسماند (3R) اتخاذ کرده‌اند که باعث افزایش کارایی سیستم‌های مدیریت پسماند و کاهش دفن زباله شده است؛ برای مثال، نرخ بازیافت در آلمان حدود 48 درصد و در سوئیس بیش از 50 درصد است، در حالی که این رقم در ایران تنها بین 5 تا 10 درصد تخمین زده می‌شود.
یکی از تفاوت‌های اصلی میان ایران و کشورهای پیشرفته، میزان تفکیک زباله در مبدأ است. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، تفکیک زباله در مبدأ به‌عنوان یک الزام قانونی اجرا می‌شود و مردم به‌طور فعال در آن مشارکت دارند. در مقابل، در ایران تنها حدود 10 درصد از زباله‌ها در مبدأ تفکیک می‌شوند و این امر فشار زیادی بر فرآیندهای پردازش و بازیافت زباله وارد می‌کند.
از منظر ترکیب پسماند، بیش از 65 درصد پسماند تولیدی در ایران، زباله‌های آلی است، در حالی که در کشورهای پیشرفته این نسبت کمتر است؛ به‌عنوان مثال در توکیو سهم زباله‌های آلی کمتر از تهران است. این امر فرصت بالقوه‌ای برای ایران فراهم می‌کند تا از فناوری‌های تولید کمپوست و انرژی از زباله‌های آلی بهره‌برداری کند، اما استفاده از این فناوری‌ها در کشور محدود باقی مانده است.
علاوه بر این، در کشورهای پیشرفته، محل‌های دفن زباله به‌صورت مهندسی‌شده طراحی و مدیریت می‌شوند تا اثرات زیست‌محیطی را به حداقل برسانند. در ایران، بیش از 75 درصد زباله‌ها در محل‌های دفن غیررسمی دفع می‌شوند که باعث آلودگی شدید خاک، آب‌های زیرزمینی و هوا می‌شود.
در زمینه زیرساخت‌ها و فناوری، کشورهای پیشرفته از فناوری‌های پیشرفته‌ای مانند زباله‌سوزها، بیوگاز و سیستم‌های مدیریت هوشمند استفاده می‌کنند؛ برای مثال، در ژاپن زباله‌سوزها نقش مهمی در مدیریت زباله شهری ایفا می‌کنند و انرژی تولید می‌کنند. در ایران تنها دو زباله‌سوز در تهران و نوشهر وجود دارد که مجموعاً ظرفیت پردازش 400 تن زباله در روز را دارند و 6 مگاوات برق تولید می‌کنند. این در حالی است که کشورهای توسعه‌یافته سالانه هزاران مگاوات برق از زباله تولید می‌کنند.
از نظر مشارکت مردمی، آگاهی و فرهنگ‌سازی نقش مهمی در موفقیت برنامه‌های مدیریت پسماند ایفا می‌کند. در کشورهای پیشرفته، آموزش عمومی و تشویق مردم به تفکیک زباله از مبدأ تأثیر چشمگیری بر کاهش تولید زباله و افزایش نرخ بازیافت داشته است. در ایران، کمبود برنامه‌های آموزشی و فرهنگ‌سازی عمومی یکی از موانع اصلی در پیشرفت مدیریت پسماند است.
به‌طور کلی، ایران برای دستیابی به استانداردهای جهانی نیازمند توسعه زیرساخت‌ها، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پیشرفته، اصلاح قوانین و آموزش عمومی گسترده‌تر است. این اقدامات می‌تواند به بهبود مدیریت پسماند در کشور کمک کند و اثرات زیست‌محیطی و اقتصادی ناشی از دفع نادرست زباله را کاهش دهد.
راهکارهای فناورانه و اجرایی برای ایران
مدیریت پسماند در ایران نیازمند راهکارهایی است که علاوه بر کاهش چالش‌های موجود، بهره‌وری و پایداری زیست‌محیطی را افزایش دهد. استفاده از فناوری‌های نوین و راهبردهای اجرایی می‌تواند بهبود چشمگیری در مدیریت پسماند ایجاد کند. در ادامه به چندین راهکار فناورانه و اجرایی اشاره می‌شود:
تفکیک زباله در مبدأ به‌عنوان یکی از مؤثرترین روش‌ها برای بهبود مدیریت پسماند شناخته می‌شود. این فرآیند، با آموزش و فرهنگ‌سازی عمومی و توزیع زیرساخت‌های مناسب مانند سطل‌های تفکیکی و کیوسک‌های بازیافت، می‌تواند نرخ بازیافت را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دهد. برنامه‌های مشارکتی با مدارس، سازمان‌های غیردولتی و محلات شهری نیز می‌تواند نقش مؤثری در این زمینه داشته باشد.
فناوری‌های جدید مانند بازیافت مکانیکی-شیمیایی پلاستیک‌ها، استفاده از بیو راکتورها برای تبدیل زباله‌های آلی به کمپوست و سیستم‌های هوشمند برای شناسایی و جداسازی مواد بازیافتی می‌توانند بهره‌وری را افزایش دهند. توسعه و نصب تأسیسات مدرن بازیافت، مشابه کشورهایی نظیر آلمان و ژاپن، می‌تواند ارزش اقتصادی زباله‌های خشک را به حداکثر برساند.
با توجه به سهم بالای زباله‌های آلی (65 درصد) در ایران، استفاده از زباله‌سوزها و بیوگاز به‌عنوان منابع تولید انرژی اهمیت ویژه‌ای دارد. در حال حاضر، تأسیساتی در شهرهای تهران و نوشهر وجود دارند که زباله را به انرژی تبدیل می‌کنند، اما ظرفیت این تأسیسات محدود است. گسترش این زیرساخت‌ها و ارائه مشوق‌هایی به بخش خصوصی می‌تواند در تولید انرژی و کاهش دفن زباله مؤثر باشد.
استفاده از سیستم‌های مدیریت هوشمند مبتنی بر فناوری اطلاعات و اینترنت اشیاء (IoT) می‌تواند فرآیندهای جمع‌آوری، حمل‌ونقل و پردازش زباله را بهینه کند. این سیستم‌ها می‌توانند با نظارت بر سطح پرشدگی سطل‌ها، مسیرهای جمع‌آوری را بهینه کرده و هزینه‌های عملیاتی را کاهش دهند.
استفاده از کامیون‌های هوشمند و سیستم‌های ردیابی می‌تواند فرآیند جمع‌آوری زباله را کارآمدتر سازد. ایجاد ایستگاه‌های میانی برای انتقال زباله‌ها به مراکز بازیافت یا دفن به کاهش هزینه‌ها و آلودگی کمک می‌کند.
ادغام مفهوم اقتصاد چرخشی در سیاست‌های مدیریت پسماند می‌تواند باعث کاهش مصرف منابع و افزایش استفاده مجدد از مواد شود. تولید محصولات قابل بازیافت و طراحی پایدار در صنایع، ازجمله اقداماتی است که باید موردتوجه قرار گیرد.
حمایت‌های مالیاتی، قراردادهای BOT (ساخت، بهره‌برداری و انتقال) و تضمین خرید انرژی تولیدشده از زباله می‌تواند مشوقی برای جذب سرمایه‌گذاری خصوصی در زیرساخت‌های بازیافت و تولید انرژی باشد.
ایجاد قوانین الزام‌آور برای تفکیک زباله، کاهش تولید زباله‌های یک‌بارمصرف و ارائه مشوق‌هایی برای کاهش مصرف پلاستیک، می‌تواند گام مهمی در جهت کاهش اثرات زیست‌محیطی پسماندها باشد.
با اجرای این راهکارها، ایران می‌تواند به مدیریت بهینه پسماند دست‌یافته و گامی مؤثر در جهت توسعه پایدار بردارد.
پیشنهادهای سیاست‌گذاری و اجرایی
برای بهبود وضعیت مدیریت پسماند در ایران، اقدامات سیاست‌گذاری و اجرایی زیر پیشنهاد می‌شود:
این پیشنهادات در قالب یک برنامه ملی می‌تواند به توسعه پایدار مدیریت پسماند و ارتقای سطح زیست‌محیطی کشور کمک کند.
نتیجه‌گیری
مدیریت پسماند به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی و اقتصادی در ایران نیازمند رویکردی جامع و پایدار است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ایران باوجود تولید سالانه 21 میلیون تن پسماند جامد، همچنان در مراحل اولیه به‌کارگیری فناوری‌های مدرن و روش‌های نوین بازیافت قرار دارد. ضعف زیرساخت‌ها، کمبود تفکیک زباله در مبدأ و نبود سرمایه‌گذاری کافی ازجمله چالش‌های اصلی این حوزه هستند.
در مقابل، تجربه‌های موفق کشورهای پیشرو مانند آلمان و ژاپن نشان می‌دهد که استفاده از مدل 3R (کاهش، استفاده مجدد و بازیافت)، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های بازیافت و فرهنگ‌سازی گسترده می‌تواند تأثیرات مثبتی بر کاهش تولید زباله و بهره‌وری منابع داشته باشد. ایران نیز با بازنگری قوانین، توسعه زیرساخت‌های بازیافت و جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی می‌تواند گام‌های مؤثری در این راستا بردارد.
درنهایت، موفقیت در مدیریت پسماند نیازمند همکاری همه‌جانبه دولت، بخش خصوصی و شهروندان است. با اجرای پیشنهادات سیاست‌گذاری و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، می‌توان از پسماند به‌عنوان منبعی ارزشمند استفاده کرد و به سمت توسعه پایدار و حفاظت از محیط‌زیست گام برداشت. این مسیر نه‌تنها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، بلکه مستلزم تعهد بلندمدت و پایدار است.
منابع
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
