عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمان
بدون شک مسئله غذا و امنیت غذایی یکی از اساسی‌ترین و مهم‌ترین چالش‌های عصر حاضر و آینده است. صنعت طیور یکـی از ارکان اصلـی تأمیـن مواد غذایی و امنیـت غذایـی بـرای جامعه اسـت و عرضه پروتئین حیوانی در سبد غذایی، معیاری مهم در تأمین امنیت غذایی جامعه است. صنعت مرغداری بعد از صنعت نفت، بزرگ‌ترین صنعت کشور محسوب می‌شود. این صنعت، تأمین‌کننده ۴۷ درصد (۳۴ درصد گوشت مرغ و ۱۳ درصد تخم‌مرغ) از منابع پروتئین حیوانی در سبد مصرفی خانوار است. 13 درصد از اقتصاد کشور به این صنعت وابسته است و نقش مهمی در تولید ناخالص ملی و اشتغال‌زایی دارد.
براساس آمار سازمان خواروبار جهانی در سال 2022، تولید گوشت طیور در جهان به 22/139 میلیون تن رسید. ایران سیزدهمین کشور تولیدکننده طیور در جهان است. طبق گزارش‌های فائو، بیشترین میزان تولید انواع گوشت از سال 2016 به بعد مربوط به گوشت مرغ می‌باشد و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2027 در مقایسه با سایر انواع گوشت، بیشترین میزان افزایش را داشته باشد. در سال 2022، کل تولید گوشت مرغ در جهان برابر 63/123 میلیون تن و ایران با تولید 09/2 میلیون تن سیزدهمین تولیدکننده بزرگ گوشت مرغ در جهان بوده است.
گوشت مرغ به دلایل گوناگون از جایگاه ویژه‌ای در بین اقلام مختلف پروتئین حیوانی برخوردار است. این امر به‌نوبه خود رشد و گسترش صنعت مرغداری در ایران و جهـان را به همراه داشته است. حجـم قابـل‌توجه سـرمایه‌گذاری و نـرخ بـالای اشـتغال از یکسو و اقبال عمومی به مصرف گوشـت مرغ از سـوی دیگر، تولیـد گوشـت مـرغ را در کشـور بـه محصولـی اسـتراتژیک تبدیـل نموده اسـت. در بسیاری از کشورها، امنیت غذایی به‌اندازه امنیت نظامی حائز اهمیت است؛ چرا که بدون غذای کافی و سالم نمی‌توان جامعه‌ای تندرست و فعال داشت و عدم وجود امنیت غذایی و به‌تبع آن گرسنگی و سوء‌تغذیه منجر به ایجاد بسیاری از ناهنجاری‌های اجتماعی می‌گردد. صنعت مرغداری به دلایل گوناگون از جمله سرعت بالای رشد طیور در زمان کوتاه نسبت به سایر دام‌ها، ضریب تبدیل غذایی پایین، امکان تولید در تمام شرایط آب و هوایی و بازگشت سریع سرمایه، نسبت به سایر صنایع دامپروری دارای اولویت می‌باشد. علاوه بـر ایـن، مصرف گوشت مرغ از لحاظ جنبه‌هـای بهداشتی نیز بـه‌دلیل عدم امکان انتقـال سریع بیماری‌های میکروبی، ویروسی و انگلی به انسان، ارزش غذایی بـالا، ترکیـب مناسب اسیدهای آمینه ضروری و ضریب هضم بالا نسبت به مصرف گوشت قرمز دارای برتری است. با وجود اینکه در دوره‌های مختلف، صنعت طیور دچار چالش‌های متعددی شده است، اما این صنعت ظرفیت بسیار زیادی دارد که با مدیریت صحیح زنجیره تولید می‌توان این ظرفیت‌ها را در راستای جهش تولید مورد استفاده قرار داد.
بر اساس آمار وزارت جهاد کشاورزی در سال 1401، تعداد 18199 واحد مرغ گوشتی با ظرفیت حدود 432242 هزار قطعه، تعداد 1726 واحد مرغ تخم‌گذار با ظرفیت 113690 هزار قطعه، تعداد 820 واحد مرغ مادر گوشتی با ظرفیت حدود 32297 هزار قطعه و 24 واحد مرغ مادر تخم‌گذار با ظرفیت 1591 هزار قطعه در کشور فعالیت داشته‌اند. بر همین اساس، تولید گوشت مرغ در سال 1401، 2593 هزار تن و تولید تخم مرغ 1231 هزار تن بوده است. استان کرمان دارای حلقه‌های پرورش طیور گوشتی بعد از لاین، شامل یک واحد مرغ اجداد به ظرفیت ۱۵۰ هزار قطعه، ۳ واحد مزرعه مرغ مادر گوشتی به ظرفیت ۴۶۶ هزار قطعه، ۲۹ واحد مزرعه مرغ تخم‌گذار با ظرفیت قریب به ۲ میلیون قطعه و تولید تخم‌مرغ سالیانه 28 هزار تن و ۶۲۱ واحد مرغ گوشتی، به ظرفیت ۱۰ میلیون قطعه با تولید سالیانه ۵۲ هزار تن گوشت مرغ است که با تکنولوژی روز دنیا در حال فعالیت و تأمین نیاز استان می‌باشند. در حال حاضر صنعت پرورش طیور در استان کرمان با مشکلات و معضلات عدیده از جمله چالش‌های تغذیه‌ای روبه‌روست.
بی‌تردید یكی از اساسی‌ترین و مهم‌ترین عوامل توفیق مدیریت و هدایت امور به وضعیت مطلــوب، شــناخت وضعیــت محیــط داخلــی، پیرامــونی و ارائه چشــم‌انــداز مناســــب و طـــراحی راهبردهای مناسب مسئله فوق است. یكی از روش‌های برنامه‌ریزی، استفاده از مدل تحلیل عوامل داخلی و خارجی مؤثر بر صنعت است كه تحت عنوان مــدل ســــوات (SWOT) شناخته می‌شود. آنالیز سـوات ابزاری است كه عمــوماً برای شــــناســـایی و بررسی همزمان عوامل درونی و بیـــرونی مؤثر بر محیط صنعت به‌منظور كسب رویكرد سیستماتیك مناسب و پشتیبانی از یك تصمیم‌گیری مناسب مورد استفاده قرار می‌گیرد. این آنالیز در بررسی عوامل درون سیستمی شامل دو عامل قوت و ضعف و در آنالیز بخش بیرونی شامل فرصت‌ها و تهدیدهاست.
با شناسایی عوامل تحلیل سوات، تصویر كلی از عوامل مؤثر بر صنعت مرغداری به‌دست می‌آید و از این طریق نسبت به تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی اصولی جهت بهبود وضعیت صنعت اقدام خواهد شد. مطالعات محدودی به تحلیل وضعیت صنعت مرغداری با استفاده از روش سوات در کشور پرداخته‌اند. اثنی‌عشری و مظهری (1401) با روش سوات نقاط قوت و ضعف و فرصت‌ها و تهدیدها را بررسی و استراتژی‌های توسعه صنعت مرغ گوشتی را تدوین نمودند. یافته‌های پژوهش نشان داد تولیدکنندگان مرغ گوشتی در مقابل تهدیدها و فرصت‌ها، توانایی واکنش قابل اتکایی ندارند و استراتژی‌های گذشته توانایی بهره‌برداری مناسب از فرصت‌ها و مقابله موفق با تهدیدهای محیطی و اقتصادی را ندارد. همچنین مشاهده شد ادامه روند موجود، تضمین‌کننده آینده روشنی برای توسعه مرغ گوشتی در کشور نیست. از این‌رو تعیین راهبردهای مناسب برای بهبود تولید پرورش مرغ ضروری است. در مطالعه راهبردهای مناسب برای مرغداری‌ها توسط گلی و حسین زاده شهری (1399)، از میان راهبردهای تهاجمی راهبرد «افزایش ظرفیت با تكیه بر مهارت کارکنان»، از میان راهبردهای رقابتی «قراردادهای بلندمدت با تأمین‌کنندگان برای کاهش ابهامات آتی»، از بین راهبردهای محافظه‌کارانه «فروش وسائط نقلیه» و از بین راهبردهای تدافعی «صرفه‌جویی در هزینه‌ها با پایانه‌های جذب انرژی خورشیدی» نسبت به سایر راهبردها بیشترین اهمیت را به‌دست آوردند. نتایج مطالعه شهرکی و سراوانی (2013) در بررسی پتانسیل صنعت مرغداری سیستان با استفاده از مدل سوات نشان داد که «تمایل به پرورش طیور» مهم‌ترین نقطه قوت و «بیماری‌های تنفسی با شدت بالا در مرغداری‌ها» مهم‌ترین نقطه ضعف مرغداری‌های مورد مطالعه است. علاوه بر این، عامل «نزدیک بودن به مرز» مهم‌ترین فرصت خارجی و عامل «عدم آشنایی با مدیریت مدرن» مهم‌ترین تهدید خارجی برای مرغداری‌ها است. تجزیه و تحلیل تجربی در منطقه نشان داد که آستانه آسیب‌پذیری واحدهای پرورش طیور گوشتی در سیستان بسیار بالاست و برای رفع نقایص موجود و استفاده از پتانسیل‌ها، نیاز به استراتژی‌های بازبینی و مدیریت سیاست‌های مناسب دارد.
در راستای شناخت و تحلیل عوامل درونی و بیرونی مرتبط با صنعت مرغداری استان کرمان، جامعه آماری مشتمل بر کارشناسان جهاد کشاورزی و اساتید دانشکده کشاورزی استان کرمان انتخاب شدند که از نظرات آن‌ها به‌منظور رسیدن به یک چهارچوب منطقی طی دو مرحله استفاده شد. برای گردآوری داده‌های موردنیاز مطالعه، از ابزار پرسشنامه استفاده شده است. در مرحله اول، پرسشنامه باز حاوی ۴ سؤال در رابطه با مهم‌ترین نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای صنعت مرغداری استان در اختیار پاسخگویان قرار گرفت. پس از دریافت پاسخ و بررسی دیدگاه‌های متخصصان در مرحله اول، گویه‌های مشابه یا نزدیک به‌هم در یکدیگر ادغام شدند و نتایج حاصل از این مرحله به‌صورت پرسشنامه‌ای بسته با (۱7 گویه از نقاط قوت)، (1۸ گویه از نقاط ضعف)، (۲۱ گویه از فرصت‌ها) و (18 گویه از تهدیدها) در اختیار متخصصان قرار گرفت و از آن‌ها خواسته شد با استفاده از طیف لیکرت ۵ درجه‌ای به رتبه‌بندی گویه‌ها بپردازند. روش نمونه‌گیری در این تحقیق، نمونه‌گیری هدفمند (قصدی) بوده که در این بخش ۲۰ نفر از کارشناسان و اساتید در دسترس و کلیدی به‌عنوان نمونه مورد پرسش قرار گرفتند.
روش تحقیق مورد استفاده در مطالعه حاضر، روش سوات است که در آن بررسی کلی صنعت از طریق بررسی عوامل درونی و بیرونی مؤثر، هدف اصلی این روش است. عوامل مؤثر در دو گروه عوامل درونی و بیرونی است که در بخش عوامل درونی، قوت‌ها و ضعف‌ها سنجیده می‌شوند و در بخش بیرونی، عوامل فرصت و تهدید مورد بررسی قرار می‌گیرند.
تعریف شاخص‌های مورد بررسی به شرح زیر است:
1) قوت‌ها: ویژگی‌هایی که صنعت را در دستیابی به اهداف یاری می‌رسانند. این ویژگی‌ها احتمالاً دارای اثری مثبت در دستیابی مطلوب به اهداف خواهند بود،
2) ضعف‌ها: ویژگی‌هایی که در راه رسیدن به اهداف مضرند و احتمالاً در این راه اثرات منفی خواهند داشت،
3) فرصت‌ها: وضعیت‌هایی از محیط بیرون که می‌توانند به‌دلیل اثرات مثبت احتمالی، صنعت را در دستیابی به اهداف کمک کنند،
4) تهدیدها: وضعیت‌هایی از محیط پیرامون صنعت که می‌توانند مانعی بر سر راه دستیابی به اهداف صنعت باشند،
براساس نتایج، مهم‌ترین عوامل درونی و بیرونی مؤثر بر صنعت طیور استان به‌شرح شکل زیر هستند
واکاوی نظرات کارشناسان در رابطه با بررسی نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای صنعت مرغداری با استفاده از مدل سوات بیانگر این واقعیت است که تهدیدها و ضعف‌های صنعت مرغداری بیش از قوت‌ها و فرصت‌های آن است.
ارائه راهبردها و راهکارهای توسعه صنعت مرغداری استان کرمان
1- راهبردهای رقابتی-تهاجمی (SO): استفاده مطلوب از نقاط قوت صنعت مرغداری جهت بهره‌برداری از فرصت‌های پیش روی آن،
2- راهبردهای بازنگری (WO): بازنگری جهت رفع نقاط ضعف صنعت مرغداری از طریق بهره‌برداری بهینه از فرصت‌های پیش روی آن،
3- راهبردهای تنوع (ST): تنوع‌بخشی و ارتقاء نقاط قوت صنعت مرغداری جهت مقابله با تهدیدهای پیش روی آن،
4- راهبردهای تدافعی (WT): رفع موانع بالفعل و بالقوه صنعت مرغداری.
با توجه به نتایج به‌دست آمده از جدول شماره (1)، وزن نسبی اختصاص یافته به راهبرد تدافعی (54/۳) بیش از سایر راهبردهاست و بنابراین راهبرد کانونی در مورد صنعت مرغداری استان، راهبرد (WT) است.
مهم‌ترین نقاط ضعف صنعت مرغداری استان
1- پایین بودن سواد فنی مرغداران
اغلب مرغداران به شیوه‌های علمی و تجربه‌شده در مدیریت واحدها آشنایی کافی ندارند و همین امر باعث کاهش تولید و یا بالا رفتن هزینه تولید می‌گردد. عدم آگاهی و دانش در زمینه ایجاد و توسعه واحدهای صنعتی مرغداری برای علاقمندان به سرمایه‌گذاری و مشارکت در این زمینه از یکسو و کمبود آموزش‌های لازم و کافی از سوی دیگر توسعه فعالیت‌های مرغداری در استان را با مشکل روبه‌رو می‌سازد. گرچه فعالیت‌های آموزشی و ترویجی برای مرغداران در سطح منطقه برگزار شده؛ ولی حجم فعالیت فعلی جوابگوی نیازهای آموزشی نیست.
2- نرخ مرگ‌ومیر بالا در اثر بیماری‌های مختلف
حفظ صنعت مرغداری در درجه اول در گرو حفاظت مرغ از ابتلا به بیماری‌های همه‌گیر و جلوگیری از شیوع این بیماری‌ها می‌باشد. علاوه بر این برای ارتقاء و افزایش تولیدات صنعت باید امکانات کافی برای درمان و یا ریشه‌کنی بیماری‌های مرغ که به‌طور آشکار و پنهانی موجب بروز عمده‌ترین ضایعات مرغی می‌گردند فراهم باشد. نارسائی‌های ناشی از کمبود منابع اعتباری و کمبود پرسنل دامپزشکی از عمده‌ترین دلایل عدم موفقیت کامل برنامه‌های پیش‌بینی شده و در دست اجرا بوده است. علاوه بر محدود بودن مراکز دامپزشکی، کمیابی دارو و واکسن و هزینه بالای آن نیز یکی دیگر از مشکلات موجود می‌باشد. این مشکلات سال‌ها صنعت مرغداری را درگیر نموده است.
3- کمبود منابع مالی و ناکافی بودن اعتبارات و تسهیلات لازم در بخش مرغداری
به‌منظور ایجاد هرگونه توسعه و تحول در بخش طیور با توجه به کم بازده بودن شیوه مرغداری سنتی، طبعاً تولیدکنندگان به‌سوی منابع اعتباردهنده کشیده خواهند شد. بانک کشاورزی عمده‌ترین منبع تأمین‌کننده نیازهای مالی مرغداران است. مقررات پیچیده و دست و پاگیر اداری در اعطای تسهیلات و اعتبارات از سوی بانک کشاورزی بعضاً باعث می‌شود که بسیاری از بهره‌برداران از دریافت این تسهیلات محروم بمانند و دست نیاز به‌سوی دلالان و پیله‌وران و سلف‌خران دراز کنند. گرچه شرایط این گروه در اعطای وام سهل‌تر می‌باشد؛ اما تعهدات غیرمنصفانه از قبیل پیش‌فروش نمودن محصول و نداشتن حق تعیین قیمت و اخذ تضمین‌های غیرمعقول از سوی وام‌دهندگان همواره استفاده‌کنندگان از این قبیل وام‌ها را با خسران و زیان‌های سنگین روبه‌رو می‌سازد. از طرف دیگر اعتبارات دولتی و عمرانی هزینه شده در این بخش بسیار ناچیز بوده، به طوری‌که اکثر دستگاه‌های مرتبط با امور طیور استان از ناکافی بودن اعتبارات تخصیصی گله‌مند می‌باشند. در چنین شرایطی طبیعتاً توسعه مرغداری با مشکل روبه‌رو خواهد بود.
4- بالا بودن هزینه خوراک و دارو
انحصار در واردات، از مهم‌ترین مشکلات موجود در واردات نهادههای طیور است. برخی از شرکت‌های واردکننده، محموله‌های خود را به‌منظور به هم ریختن عرضه و تقاضا و بالا رفتن قیمت محموله در پایانه‌ها نگه می‌دارند. انحصار در واردات سبب شده که برخی با قیمت‌ها بازی کنند و باعث رشد قیمت محصولات در کشور شوند. کشور با واردات نهادههای طیور گریبان‌گیر است و ارز ارزان‌قیمت در سال‌های گذشته سبب شده بود تا کمبودی در عرضه نهاده طیور احساس نشود.
5- وجود دلالان و واسطه‌ها
مشکل بازار عرضه یکی از عمده‌ترین مشکلات تولیدکنندگان این بخش است. خریداران محصولات طیور، اکثراً واسطه‌ها هستند که به‌دلیل نبود خریدار در زمان مناسب و به‌موقع، عمده بازار فروش دست آن‌هاست. این موضوع سبب شده است که تولیدکنندگان از درآمد کافی برخوردار نگردند و لذا موجب نقصان فعالیت آن‌ها خواهد شد.
راهکارها و توصیه‌های سیاستی با توجه به نتایج تحقیق
1- یکی از استراتژی‌های تدافعی پیشنهادی این است که تولیدکنندگان می‌توانند با افزایش سواد فنی خویش در راستای کاهش شیوع بیماری‌ها گام بردارند. ارائه دوره‌های آموزشی-ترویجی و تشویق مرغداران به شرکت در آن‌ها و همچنین آموزش مروجین برای اشاعه مرغداری و ترویج از طریق رسانه‌های جمعی مثل رادیو، تلویزیون و سایر کانال‌های ارتباطی و منابع اطلاعاتی در این زمینه مؤثر است،
2- برنامه‌ریزی برای کاهش ضریب وابستگی به واردات نهادههای طیور؛ پیشرفت‌های کشور در زمینه اصلاح بذر و کشت‌های نوین می‌تواند در زمینه خودکفایی و تولید نهادههای طیور کمک‌کننده و حمایت از علوفه‌های تولیدشده در داخل کشور می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد،
3- اعطای تسهیلات تأمین مالی و اعتبارات کم‌بهره از سوی صندوق‌های توسعه سرمایه‌گذاری بخش کشاورزی و بانک کشاورزی به تولیدکنندگان، حمایت از مرغداری توسط دولت از طریق پرداخت تسهیلات ارزان‌قیمت برای تأمین نهاده و اختصاص نهاده یارانه‌ای بیشتر،
4- تسهیل ارائه خدمات بیمه‌ای و بیمه اجباری، این امر بویژه در زمان‌هایی که بیماری‌های طیور منجر به افزایش تلفات مرغ و زیان مرغدار می‌شود، به‌منزله یک سد نگه‌دارنده در مقابل ضرر و زیان بیشتر عمل خواهد کرد،
5- رفع انحصار از بازار نهادههای طیور توسط دولت و تسهیل دسترسی تولیدکنندگان به نهاده‌ها،
6- تقویت و کنار زدن موانع و حمایت از فعالان بخش خصوص و تشکل‌ها برای واردات نهادههای طیور و از بین رفتن کمبود نهاده در بازار،
7- آنچه تولیدکنندگان با آن دست‌به‌گریبان هستند، نوسانات قیمت در بخش‌های مختلف است كه این مسئله تنها با یكدست شدن زنجیره صنعت جبران می‌شود. زنجیره صنعت باید از مرحله تأمین خوراك تا پرورش، كشتار، بسته‌بندی و فرآوری، یكپارچه در نظر گرفته شود و راهبرد واحد داشته باشد.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
