عضو هیئت علمی گروه اقتصاد كشاورزی پژوهشكده پسته
عضو هیئت علمی گروه اقتصاد كشاورزی پژوهشكده پسته
چاه های كشاورزی یكی از حوزه هایی هستند كه ناترازی برق در آن‌ها به‌شدت باعث ایجاد خسارتهای اقتصادی شده است. دمای محیط یكی از عوامل مؤثر بر نیاز آبی گیاه است، به‌طوری‌که با افزایش دما، تبخیر و تعرق بالا رفته و نیاز آبی افزایش می‌یابد. این موضوع درست زمانی اتفاق میافتد كه مصرف برق در اوج قرار داشته و ناترازی برق به‌شدت بالا است. برای حل ناترازی برق در سطح كلان كشور در میان‌مدت و بلندمدت بایستی سرمایه‌گذاری بیشتری صورت گیرد كه البته به منابع مالی قابل‌توجهی نیاز است و به نظر می‌رسد که فعلاً امكان رفع ناترازی برق صرفاً از این طریق وجود ندارد. در سال‌های اخیر یكی از بخشهایی كه مجبور به جبران بخشی از این ناترازی شده است، بخش كشاورزی بوده است. به این صورت كه در ساعات اوج مصرف برق (11 تا 17) برق چاه‌های آب كشاورزی به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده و در ساعات دیگری از شبانه‌روز هم بدون برنامه قبلی قطع می‌شود. درست در فصلی از سال كه بیشترین نیاز آبی گیاه وجود دارد و این یعنی خسارت محض به محصولات كشاورزی. برای حل این مشكل یك راه‌حل کوتاه‌مدت و بدون هزینه وجود دارد، اما نیازمند تصمیمگیریهای شجاعانه و سخت، هم از طرف كشاورزان و هم از طرف دولت است.
قبل از پرداختن به راه‌حل، توضیح سه موضوع موردنیاز است:
– نخست اینكه در اكثر چاه‌های كشاورزی ظرفیت آبدهی چاه‌ها كمتر از مجوز قانونی برداشت آب می‌باشد. این موضوع نشان میدهد كه حتی اگر دوره زمانی برداشت آب چاه كاهش یابد، كشاورزان میتوانند با برداشت بیشتر در زمان باقیمانده، حداكثر مجاز آب را برداشت كنند و بنابراین از این نظر با محدودیت مواجه نشوند،
– دوم، بیشتر چاه‌های كشاورزی به علت آبدهی كم، علاوه بر چاه عمودی دارای یك سری گالریهای افقی زیرزمینی (پشته) نیز میباشند كه باعث افزایش آبدهی چاه میگردند. به‌عبارت‌دیگر، در زمان خاموشی چاه این گالریها محل ذخیره آب شده و در زمان روشن شدن چاه، ظرفیت آبدهی چاه بالا می‌رود،
– سوم، در پروانه بهره‌برداری چاه دو متغیر دبی لحظه‌ای (لیتر بر ثانیه) و ساعت كاركرد وجود دارد؛ بنابراین حجم كل آب برداشت شده با توجه به این دو متغیر تعیین می‌گردد. به‌عبارت‌دیگر، اگر زمان برداشت كمتری صورت گیرد، با دبی بالاتر میتوان جبران نمود و حجم كل برداشت را به میزان مجاز رساند.
راهكار این مقاله برای رفع بخشی از مشكل ناترازی برق در چاه‌های كشاورزی، خاموشی برنامه‌ریزی‌شده چاه در زمان اوج مصرف برق و آبكشی با دبی بالاتر در زمان پایین بودن میزان مصرف برق است؛ برای مثال، چاه آبی كه در 24 ساعت بایستی 15 لیتر در ثانیه آب برداشت نماید، متناسب با شرایط هر منطقه و وضعیت آبدهی چاه كشاورزی و طبق بررسی كارشناسی تیم تخصصی مشترك وزارت نیرو و وزارت جهاد كشاورزی، در 18- 12 ساعت، به ترتیب 30-20 لیتر در ثانیه آب برداشت نماید. در این صورت كشاورز فرصت انتخاب بین 6 تا 12 ساعت خاموشی برنامه‌ریزی‌شده صرفاً در یك نوبت را خواهد داشت. اگر 12 ساعت را انتخاب كند، دبی برداشت در ساعت روشن بودن چاه تا دو برابر افزایش خواهد یافت. درصورتی‌که 6 ساعت خاموشی را بپذیرد میزان افزایش متناسب با آن تا 3/1 برابر خواهد بود؛ این مسئله باعث می‌شود تا ساعت كاركرد كمتر با دبی بالاتر جبران شده و حجم برداشت آب تغییری نكند. به‌این‌ترتیب كشاورز می‌تواند در فصولی كه ناترازی انرژی وجود دارد، 18-12 ساعت در شبانه‌روز برداشت آب داشته و در زمان اوج مصرف برق، چاه آب را خاموش نمایند (كاری كه در سال‌های اخیر توسط وزارت نیرو به مدت 6 ساعت برنامه‌ریزی‌شده و برای ساعاتی هم بدون برنامه قبلی انجام شده است). اگر چه اغلب كشاورزان از این خاموشی‌ها ناراضی بودند اما تا زمانی كه سرمایه‌گذاری كافی در صنعت برق صورت نگیرد، به نظر می‌رسد این كار ادامه داشته باشد و لذا بهتر است كشاورزان از منافع و معایب خاموشی برنامه‌ریزی‌شده چاه ها در وضعیت كنونی مطلع باشند و ضمن اینكه با دولت برای رفع ناترازی همكاری می‌کنند، از دولت برای جبران هزینه‌های احتمالی تحمیل شده در نتیجه خاموشی برنامه‌ریزی‌شده، طبق یك توافق معین مطالباتی را داشته باشند.
مزیت‌های خاموشی‌های برنامه‌ریزی‌شده
خاموشی برنامه‌ریزی‌شده می‌تواند مزیتهایی به این شرح داشته باشد:
– اول، خاموشی برنامه‌ریزی‌شده و صرفاً یك نوبت در شبانه‌روز است و مشكلات فعلی خاموشی‌های بدون برنامه‌ریزی‌شده و گاهی در چند نوبت را نخواهد داشت،
– دوم، با توجه به اینكه در زمان كمتری چاه كشاورزی روشن است، هزینه‌های برق، استهلاك موتور و پمپ و دستمزد نیروی كارگر آبیاری را كاهش میدهد،
– سوم، با توجه به ذخیره شدن آب در چاه و بالا رفتن دبی لحظه‌ای چاه، پیشروی آب بیشتر شده و نیاز به ایجاد استخر و در نتیجه هزینه‌های سرمایه‌گذاری و نگهداری آن كمتر می‌شود،
– چهارم، با توجه به اینكه آب شیرین سبكتر از آب شور است و اغلب بالاتر قرار میگیرد، خاموشی چاه باعث بالا آمدن آب شیرین شده و در نتیجه كیفیت آب چاه‌های كشاورزی تا حدی بهبود می‌یابد.
مشکلات خاموشی‌های برنامه‌ریزی‌شده
با این وجود، خاموشی چاه‌های كشاورزی به مدت 12-6 ساعت در روز، سه مشكل نیز ممكن است به دنبال داشته باشد:
– اول، در بسیاری از چاه‌های كشاورزی، بین چاه تا محل مزرعه یا باغ فاصله طولانی وجود دارد كه خاموشی چاه باعث خالی شدن لوله شده و پس از روشن شدن مجدد چاه زمانی طول میكشد كه آب به محل برسد؛ این موضوع به‌عنوان سوختی آب از طرف كشاورزان مطرح می‌باشد. برای حل این مشكل میتوان علاوه بر 18-12 ساعت، زمان سوختی آب كه معمولاً كمتر از یك ساعت می‌باشد را نیز به زمان روشن بودن چاه اضافه نمود،
– دوم موضوع بالا رفتن استهلاك چاه و لوله است. در بعضی از چاه‌ها به علت بافت و ساختمان خاك، بالا آمدن آب در زمان خاموشی باعث ریزش چاه می‌گردد. این مشكل را میتوان با کار گذاشتن لولههای سیمانی یا گلی پخته‌شده برطرف نمود. البته تعداد این چاه‌ها زیاد نبوده و هزینه سرمایه‌گذاری اولیه این كار می‌تواند توسط دولت پرداخت شود،
– سوم خاموش و روشن شدن مداوم موتور الكتریكی ممكن است منجر به سوختن آن شود. البته این خطر در زمانی كه خاموش و روشن شدن بدون برنامه‌ریزی وجود دارد، احتمال آن بیشتر است. در این خصوص نیز میتوان موتورهای الكتریكی چاه‌های كشاورزی را با كمك دولت بیمه نمود.
تصمیمات سخت دولت و کشاورزان در حل ناترازی برق در چاه‌های کشاورزی
برای اجرای راهكار ارائه‌شده در این مقاله به تصمیمگیریهای سخت از دو سمت كشاورزان و دولت نیاز است: نخست اینكه كشاورز این تصمیم سخت را بگیرد كه زمان آبكشی را به 18-12 ساعت متناسب با شرایط منطقه، وضعیت آبدهی چاه و نظر تیم كارشناسی مربوطه برساند. او باید به این باور برسد كه كاهش زمان برداشت آب در شرایطی كه حجم آب برداشت شده هیچ كاهشی نمییابد، تأثیری در مالكیت او نداشته و همچنین بر عملكرد محصول او نیز تأثیر منفی نخواهد داشت. همچنین كشاورز بایستی به دولت اعتماد كند كه كاهش ساعت كاركرد چاه، بهانهای برای كم كردن مجوز چاه‌ها در بلندمدت نخواهد بود. همچنین كشاورزان بایستی تصمیم سخت دیگری نیز در زمینه تنظیم نسبت آب به زمین خود گرفته و باغها و مزارع مازاد بر آب در دسترس كه در شرایط فعلی غیراقتصادی بوده و یا در آینده نزدیك غیراقتصادی خواهند شد را رها كنند. دولت نیز بایستی تصمیمی سخت در زمینه اصلاح پروانه چاه‌ها مبنی بر كاهش ساعات كاركرد و افزایش دبی لحظه‌ای بگیرد. دولت باید به مردم اعتماد كند كه دبی لحظه‌ای بیشتر باعث تخریب منابع آب نمیشود. حالا كه دولت برق كافی برای چاه‌ها ندارد، باید اعتماد كافی و سرمایه لازم برای تجهیز چاه‌های كشاورزی برای شرایط جدید را فراهم كند. همچنین از وظایف مهم دولت در این راستا این است كه به‌صورت جدی مانع از اضافه برداشت از چاه‌های مجاز شده و نسبت به پلمپ چاه‌های غیرمجاز كشاورزی نیز اقدام نماید در غیر این صورت، احساس بیعدالتی سبب خواهد شد تا همكاری و تعامل قاطبه كشاورزان با دولت كاهش یابد و این طرح پیشنهادی نیز مانند برخی از طرح‌های قبلی، به موفقیت نرسد.
برای تأمین منابع مالی رفع ناترازی در برق چاه‌های كشاورزی و یا جبران زیان‌های احتمالی به كشاورزان، پیشنهاد می‌گردد، میزان صرفه‌جویی در برق مصرفی در نتیجه این طرح، سالیانه برآورد گردیده و میزان یارانه برق صرفه‌جویی شده محاسبه گردد و این منابع مالی با اولویت در درجه اول به‌طور مستقیم به شخص كشاورز پرداخت شده تا صرف امورات مدنظر نماید و در درجه دوم این منابع مالی به حساب خاص واریز گردیده و عیناً صرف سرمایه‌گذاری برای رفع ناترازی برق چاه‌های كشاورزی گردد. به‌طوری‌که این ناترازی حداكثر تا 5 سال آینده برطرف گردد.
در پایان میتوان چنین نتیجه گرفت كه اگر این تصمیم‌های سخت به‌خوبی از طرف دولت و كشاورزان گرفته شود و تعامل سازنده شكل گیرد، پیامدهای مثبت زیر را به دنبال خواهد داشت:
– كاهش ناترازی برق در زمان اوج مصرف و جلوگیری از قطعی بدون برنامه‌ریزی كه باعث ایجاد خسارت به بخش كشاورزی می‌گردد،
– كاهش هزینه‌های مربوط به استحصال و مصرف آب تا 50 درصد كه در راستای افزایش سودآوری تولید بسیار اثرگذار است،
– اگر نسبت بهینه آب و زمین نیز به‌طور همزمان توسط كشاورزان رعایت شود، كاهش هزینه تولید و افزایش عملكرد در هكتار به میزانی قابل‌توجه خواهد بود كه در نهایت به افزایش سودآوری تولید كمك خواهد كرد،
– درصورتی‌که اجرای این طرح همزمان با برخورد قاطع دولت با برداشتهای غیرمجاز از چاه‌های كشاورزی صورت گیرد، دستیابی به تعادل سفرههای آب زیرزمینی در بلندمدت دور از انتظار نیست،
– در صورت سرمایه‌گذاری لازم برای رفع ناترازی برق چاه‌های كشاورزی از محل یارانه صرفه‌جویی شده و یا در صورت نیاز منابع دیگر، رفع ناترازی برق در میان‌مدت و بلندمدت و برگشت شرایط به روال چند سال قبل کاملاً محتمل است.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
