اگر بخواهیم نگاهی آگاهانه به ماهیت گردشگری به‌عنوان یک صنعت در جهان معاصر بیندازیم، باید گردشگری را پدیده‌ای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بشناسیم که با فرآیند توسعه مرتبط است و یکی از اهداف و جنبه‌های اصلی پیشرفت جوامع محسوب می‌شود. (UNWTO,2012:32)
گردشگری نقش گسترده‌ای در توسعه‌ی اقتصادی، افزایش درآمد ملی، ارزآوری، افزایش اشتغال و ارتباط و تعامل فرهنگی کشورها دارد و همزمان با ایفای نقش در قامت یک صنعت جهانی، آثار گوناگونی بر روند توسعه محلی نیز دارد. (CSD,1999:3)
پیش‌بینی می‌شود که این صنعت در 5/6 تریلیون دلار از اقتصاد جهانی مشارکتی غیرمستقیم داشته باشد و 260 میلیون شغل مرتبط با آن وجود دارد که حدود یک شغل از هر دوازده شغل موجود محسوب می‌گردد و این به معنای 9 درصد تولید ناخالص جهانی، یک دوازدهم اشتغال، 5 درصد از سرمایه‌گذاری و همین درصد از صادرات جهان است. (UNWTO, 2012,33)
چنین درکی از مفهوم و عظمت نقش صنعت گردشگری برای کشور ما و شهر کرمان با سهم ناچیزی که به دلیل بسیاری موانع از این عرصه سترگ بین بخشی دارند، به‌منزله هشداری جدی است که معنای ادامه روند موجود، نبود درکی درست از مفهوم جهانی توسعه است و اگرچه رفع بخش مهمی از موانع یادشده، مستلزم بهبود سیاست‌های بین‌المللی، توسعه سیاسی و بهبود نظام اداری کل کشور است و خارج از حیطه بحث این مقاله و ید تصرف ماست، اما باید برای برطرف کردن آن دسته از موانعی که به حوزه مسائل داخلی و بویژه مسائل مربوط به شهر کرمان است، به چیستی و چگونگی اقدام پرداخت و از آن آگاه شد.
به نظر می‌رسد در مسیر شناخت چالش‌هایی که فراروی گردشگر پذیر شدن شهر کرمان قرار دارد، توجه به دو وجه اهمیت بسیار زیاد دارد. نخست رویکردهای شناخته‌شده به مقوله گردشگری و اتخاذ رویکرد مناسب برای این شهر و دوم شناسایی شاخصه‌ها و اصول گردشگری پایدار.
1- بررسی رویکردها
تاکنون چهار رویکرد یا دیدگاه نظری در باب توسعه گردشگری در مبانی و ادبیات علمی مسئله طرح شده است (الوانی و پیروز بخت، 1385: 80-81).
1-1- دیدگاه حمایتی مثبت؛ در این رویکرد، باور به مزایا و بویژه آورده‌های مثبت اقتصادی صنعت گردشگری سبب می‌شود تا توسعه‌ی امکانات و تأسیسات گردشگری و جلب و جذب گردشگران بیشتر در دستور کار قرار گیرد و درعین‌حال دولت‌ها را از دخالت در امور اجرایی توسعه‌ی گردشگری بر حذر می‌دارد و نقش تصویب و اتخاذ سیاست‌ها و قانون‌های حامی آن توسعه را به ایشان می‌سپارد.
1-2- دیدگاه نظارتی؛ آشکار شدن برخی پیامدهای سوء توسعه آزاد گردشگری بویژه در تخریب منابع طبیعی و نزول ارزش‌های جامعه در اواخر دهه 1960 و اوایل 1970 میلادی، همچون همیشه که باورهای سیاستمداران چپ‌گرا در تقابل با سرمایه‌داری آزاد به نقش نظارتی و محدودکننده دولت‌ها می‌پردازد، یک‌بار دیگر سبب طرح چنین دیدگاهی و مشروعیت و توجه به آن شد. از این منظر دولت‌ها باید برای حفظ منافع بلندمدت کشورهایشان، پاسداری از منابع برای نسل آتی و نیز جلوگیری از سقوط ارزش‌های اخلاقی در جامعه بر صنعت گردشگری نظارت کنند.
1-3- دیدگاه سازگاری؛ در این دیدگاه که در سال‌های 1980 میلادی مطرح شد با پذیرش ضمنی دخالت دولت‌ها در فعالیت‌های گردشگری نقش ایجاد سازگاری میان مصالح جمعی و توسعه‌ی گردشگری را برای ایشان قائل می‌گردد.
1-4- دیدگاه دانش‌مدار؛ این دیدگاه که پس از دهه 1980 مطرح شد به جایگزینی رویکردهای صرفاً اقتصادی یا سیاسی به توسعه گردشگری با رویکردهای علمی به مسئله پرداخته و توصیه می‌شود تصمیم‌های کلان سیاسی درباره توسعه گردشگری بر اساس پژوهش‌های علمی اتخاذ گردد.
2- بررسی اصول و شاخصه‌های گردشگری پایدار
در یکی از دسته‌بندی‌های مطرح در مقوله گردشگری پایدار، اصول و شاخص‌های امر به شرح زیر مطرح شده‌اند: (لوسمدن، 1380: 378)
1-2- استفاده پایدار از منابع؛ حفظ منابع اعم از طبیعی، اجتماعی و فرهنگی برای استفاده پایدار و ادامه‌دار، مسئله‌ای بسیار مهم‌تر از آورده‌های تجاری امر است که با جلوگیری از مصرف بیش‌ازحد و اتلاف منابع ممکن می‌گردد.
2-2- حفظ تنوع؛ حفظ و ارتقای تنوع طبیعی، اجتماعی و فرهنگی یک جامعه، شرط اصلی بقای گردشگری در بلندمدت است.
2-3- برنامه‌ریزی؛ توسعه گردشگری باید در قلب برنامه راهبردی محلی صورت پذیرد.
2-4- حمایت از نظام اقتصاد و محلی؛ گردشگری باید حامی فعالیت‌های اقتصادی محلی و عامل گسترش آن باشد.
2-5- مشارکت جوامع محلی؛ مشارکت کلی جوامع محلی ضامن منافع خود آن‌ها و محیط و نیز همزمان، تنوع تجربه گردشگری است.
2-6- مشاوره با ذینفعان و عامه مردم؛ این مشاوره در صورت کار کردن دوشادوش و کنار گذاشتن اختلافات منافع، بسیار مهم و کمک‌کننده است.
2-7- آموزش خدمه؛ که گردشگری پایدار را وارد فرآیند انتقال می‌کند و سبب بهبود کیفیت گردشگری هم می‌شود.
2-8- بازاریابی؛ با در اختیار گردشگران قرار دادن اطلاعات، افزایش احترام به محیط و رضایت مشتریان را در پی دارد.
2-9- پژوهش؛ پژوهش که باید حتی در حین اجرای برنامه‌ها با گردآوری داده‌های جدید و ناشی از پیامد اجرای برنامه ادامه یابد، با جمع‌آوری اطلاعات و تجزیه‌وتحلیل دائمی آن به حل مشکلات و مزیت آفرینی مداوم برای مقاصد گردشگری و مشتریان می‌انجامد.
با شناخت دیدگاه‌ها که توجه همزمان به‌تمامی آن‌ها و نیز به‌کارگیری همه مزایای انواع رویکردها و دیدگاه‌ها مورد توصیه است و همچنین معرفی اصول و شاخص‌های یک گردشگری پایداری کننده در درازای زمان، اکنون می‌توان به معرفی چالش‌های گردشگر پذیری شهر کرمان بر این اساس پرداخت.
به نظر می‌رسد چالش‌های فراروی گردشگری در شهر کرمان ذیل سرفصل‌های اساسی زیر قابل‌طرح است (کمالی، 1401: 154-162):
1- چالش‌های سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی؛ سیاست‌گذاری برای گردشگری و توسعه آن در شهر کرمان در حال حاضر از فقدان یک برنامه جامع و راهبردی رنج می‌برد که با تهیه آن نیاز جدی به برنامه‌ای عملیاتی و اتخاذ سیاست‌های اجرایی برنامه به وجود خواهد آمد. اگرچه همواره در این بخش وجود قوانین و مصوبات دست‌وپا گیر و مشکل‌ساز و تغییر دولت‌ها و سیاست‌های ایشان یک مسئله همیشه موجود و غیرقابل‌انکار است که باید در کلان سیاست‌ها و تصمیم‌سازی‌های کشور موردتوجه و رفع قرار گیرد، اما می‌توان گفت که همان میزان آیین‌نامه‌های موجود بخش گردشگری نیز در کرمان مغفول و بی‌استفاده مانده است و در کنار آن بی‌توجهی به ابعاد مختلف گردشگری و بی‌استفاده ماندن مزیت‌ها و پتانسیل‌های شهر، در اولویت نبودن گردشگری، ضعف رقابت و نبود اطلاعات کافی و نیز ایده‌های نو مسائل داخلی شهر کرمان محسوب می‌گردد.
2- چالش‌های مدیریتی و اداری؛ این بخش که در تمامی سال‌ها و دهه‌های اخیر، چالش بزرگ کشور محسوب می‌شود، بویژه در شهر کرمان به سبب تنش‌ها و رقابت‌های آسیب‌زننده سیاسی بزرگ‌ترین چالش به‌حساب می‌آید و ناهماهنگی بین سازمانی، بی‌تجربگی نیروی انسانی، سیاست زدگی و مرکزگرایی مدیران گردشگری همزمان با اعمال سلیقه مداوم ایشان، ضعف نظارت بر قیمت‌ها و به‌طور کل نبود نظارت و فقدان خلاقیت، بزرگ‌ترین مسائل مربوط به بخش مدیریت است که درعین‌حال از سوی ارباب‌رجوع ایشان یعنی متقاضیان و فعالان گردشگری نیز با مسائل زیادی ازجمله کمبود نقدینگی و سرگردانی ناشی از نبود هدفمندی و تخصص تشدید هم می‌شود.
همزمان فرآیند دریافت تسهیلات گردشگری نیز با پیچیدگی مواجه است و کمی بودجه آموزش کسب‌وکار گردشگری و ضعف نهادهای آموزشی، همچون دانشگاه علمی کاربردی سازمان میراث بر مشکلات امر می‌افزاید. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کرمان که خود با ضعف‌های عمده‌ای در حفاظت و مرمت آثار تاریخی شهر و داشتن رابطه یک‌سویه با سازمان‌های مردم‌نهاد و عدم ارائه حمایت‌های مالی از ایشان مواجه است، ازجمله مسائل، ضعف‌های جدی و به تعبیری موانع حوزه مدیریتی و اداری گردشگری محسوب می‌گردد.
3- چالش‌های حمل‌ونقل و ارتباطات؛ قرارگیری کرمان در انتهای مسیر گردشگری کشور در کنار نداشتن پرواز مستقیم خارجی و نیز پرواز از بسیاری شهرهای مهم کشور، ضعف ایمنی جاده‌ها و نیز حمل‌ونقل درون‌شهری و همچنین نبود پارکینگ‌های مناسب در سطح شهر، فقدان سامانه اطلاعات جغرافیایی و ضعف اینترنت از جمله مهم‌ترین چالش‌های پیش روی گردشگر پذیری شهر کرمان و توسعه گردشگری در آن است که نیازمند سرمایه‌گذاری جدی و توجه ویژه می‌باشد.
4- چالش‌های زیرساخت و امکانات گردشگری؛ شهر کرمان از ضعف جدی در حوزه هتلداری و اقامت و نیز با کمبود هتل‌های واجد اعتبار و ارزش بومی و اقامتگاه‌های گردشگری باکیفیت در رنج است و در کنار آن خالی ماندن همان میزان امکانات اقامتی و هتلداری موجود در بیشتر زمان‌ها و فصول، رنج و بی‌بهرگی دیگر آن است که در این بخش ضعف تبلیغات و اطلاع‌رسانی، برندینگ نامناسب شهری همراه با اشتهار نامطلوب عامل اصلی است. فقدان رستوران‌های استاندارد و نیز فقدان خدمات در بیشتر زمینه‌ها بویژه در هم‌جواری اماکن و فضاهای گردشگری به‌دشواری و عمق مشکلات این بخش می‌افزاید.
5- چالش‌های زیست‌محیطی و محیطی؛ مسئله آب و از بین رفتن منابع آبی که شهر را با بحران جدی کمبود آب بویژه در فصل گرم مواجه ساخته است و نیز نگرانی از رخدادهای طبیعی، بحران در مقوله سیل و زلزله و در سال‌های اخیر مسئله ریز گردها و وجود دائمی گردوغبار، چالش‌های جدی ای را پیش روی تمایل گردشگران به شهر کرمان قرار داده که وقوع چندین رخداد در بحث امنیت شهری در سال‌ها و ماهه‌ای اخیر به‌عنوان مسائل نگران‌کننده محیط، ضد انگیزه‌های بسیار مهم دیگری را هم به گردشگران تحمیل نموده است.
6- چالش مهاجران غیربومی؛ شهر کرمان و به‌طور خاص بافت‌های تاریخی آن از دیرباز و از دهه 40 خورشیدی پذیرای مهاجران بسیار بویژه افاغنه بوده است که وجود سیاست‌های ضد مهاجرتی و نبود تدابیر لازم مدیریتی، نه‌تنها نتوانسته است آن را به فرصتی برای شهر تبدیل کند، بلکه با اتخاذ تصمیم‌های نادرست، آن را به معضلی دیگر بر دوش خسته شهر و بافت تاریخی بدل کرده است و امروز در کنار حضور آسیب‌زننده مهاجران به بناهای با ارزش تاریخی با رفتارهای ناشی از نبود آگاهی و فرهنگ تعامل، شاهد عدم شکل‌گیری فرهنگ حسن هم‌جواری در میان مردم شهر و درنتیجه عدم تمایل به همسایگی با مهاجران نیز هستیم که به عامل دیگری علیه گردشگرپذیری شهر مبدل شده است؛ در حالی که اتخاذ تدابیری ساده، همچون حق مالکیت بر اعیان و ارائه شناسنامه به فرزندان ایشان و یا مجوز زندگی و کار قانونی می‌توانست باعث دلگرمی و همراهی‌شان شود و با طراحی الگوهایی از سوی مراجع امر و در اختیار این مهاجران قراردادنشان سبب شود تا با نظارت میراث، سقف خانه‌های بافت تاریخی به هزینه خود مهاجران استوار بماند و بر سرمان آوار نگردد و یا حتی با پذیرایی مناسب از فرهنگ میهمان، شاهد شکل‌گیری یک «کابُلک» در دل کرمان باشیم که خود به قطبی گردشگری برای ارائه محصولات فرهنگی افغان‌ها بینجامد (چنان‌که محله چینی‌ها در شهرهای بزرگ جهان شکل‌گرفته و جاذب گردشگران بسیار برای دیدار یک چین کوچک در دل جامعه‌ای دیگر است.) و هزینه‌های گزاف اخراج و بازگشت دوباره به هر قیمت ایشان را هم به شهر تحمیل ننماید.
با توجه به مجموعه مطالب یاد شده در این مقاله باید گفت مطرح شدن کرمان به‌عنوان ضلع چهارم مربع گردشگری کشور در طرح آمایش سرزمین و قرارگیری آن در کنار شهرهای اصفهان، شیراز و یزد، حتی در قیاس با ویژگی‌ها و امکانات این شهرها و عقب‌ماندگی‌های زیرساختی کرمان در مقایسه، عزمی جدی را برای رفع موانع گردشگر پذیری کرمان می‌طلبد، چه رسد به مجموعه چالش‌هایی که ذیل عناوین شش‌گانه این یادداشت به آن اشاره گردید. با این‌همه، قدم برداشتن در این مسیر را هرگز نباید به بهانه سختی راه به تأخیر انداخت و باید بویژه با بذل‌توجه جدی به مسائل آموزشی و مدیریت نرم‌افزاری و فرهنگی به ایفای نقش بخش مردمی برای رفع هر چه سریع‌تر مسائل دامن زد و نیز جاذبه‌های اقتصادی برای حضور سرمایه‌گذاران بخش خصوصی را در سیاست‌های مدیریتی شهر هدف‌گیری کرد که البته پرداختن به راهکارها و راه‌حل‌های امر، مقوله‌ای دیگر و چنان چه گفته شد، نیازمند برنامه راهبردی و عملیاتی است.
منابع
1- الوانی، سید مهدی و پیروز بخت، معصومه (1385) فرآیند مدیریت جهانگردی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی
2- ایرانمنش، فرحناز و جهان‌بین، نیما (1395) بررسی نقش و اثرات توسعه پایدار در گردشگری شهری، کنفرانس بین‌المللی معماری و شهرسازی تهران
3- ایلاقی حسینی، محسن و جهان‌بین، نیما (1395) ارزیابی عوامل مؤثر در توسعه صنعت گردشگری با رویکرد اکوتوریسم پایدار (مطالعه موردی: ناحیه سرآسیاب کرمان) مطالعات جغرافیا، عمران و مدیریت شهری
4- کمالی، یحیی، شناسایی چالش‌های توسعه گردشگری پایدار در استان کرمان، فصلنامه علمی-پژوهشی گردشگری و توسعه، سال یازدهم، شماره دوم، تابستان 1401
5- لوسمدن، لس (1380) بازاریابی گردشگری، محمدابراهیم گوهریان، دفتر پژوهش‌های فرهنگی
*Comission on Sustainable Development (CSD), 1999
*Tourism and sustainable development, a local authority perspective, 7 th session, 19-30 New York
*UNWTO(2012) YEAR BOOK of Tourism statistics.
*UNWTO publication. Availabale on www.unwto.org
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
