در ایران حدود 18 میلیون هکتار از اراضی کشور عملاً دارای قابلیت کشاورزی است (مؤسسه تحقیقات خاک و آب، 1393) و همین اراضی محدود نیز با تهدیدهای جدی مواجه می باشند.
تأکید بر تولید بیشتر، افزایش سطح زیر کشت و متعاقباً افزایش فشار بر منابع آب‌وخاک را به دنبال داشته است. بالا بودن نرخ بهره و به دنبال آن بهره‌برداری بیش‌ازحد از منابع طبیعی شرایط مذکور را تأکید کرده است. همه این مسائل باعث شده است که تولید در شرایطی افزایش یابد که توجه کمتری به محیط‌زیست شود. افزایش برداشت از آب های سطحی و زیرزمینی و همچنین افزایش استفاده از مواد شیمیایی شامل کودها و سموم مثال هایی از نادیده انگاشتن محیط‌زیست در سال های اخیر بوده است. شواهد نشان می‌دهد که استفاده از این نهاده‌ها با وجود مؤثر بودن در افزایش تولید، تنوع زیستی و محیط‌زیست را به خطر انداخته و در نتیجه پایداری کشاورزی را در معرض تهدید قرار داده است.
کشاورزی با مدیریت دقیق اجزای آن می‌تواند پایدار شود. مؤلفه‌های اصلی کشاورزی پایدار ایجاد خاک سالم و جلوگیری از فرسایش، مدیریت صحیح آب، افزایش تجزیه کربن، افزایش انعطاف‌پذیری در برابر آب‌وهوای شدید و ارتقای تنوع زیستی است.
چالش های اصلی برای دستیابی به پایداری در کشاورزی
1. استفاده زیاد از کودها و سموم شیمیایی
2. فقدان تکنولوژی پیشرفته
3. اثرات تغییر اقلیم
مدیریت پایدار زمین
در زمینه جلوگیری از تخریب زمین، یکی از برنامه‌های مهم که توسط فائو برای سلامت و حفاظت از زمین و به‌عنوان یکی از پنج مأموریت اصلی توسعه پایدار مورد تأکید قرار گرفته است مدیریت پایدار زمین می‌باشد. مدیریت پایدار زمین برای اهداف کشاورزی پایدار، جلوگیری از تکه‌تکه شدن زمین و از همه مهم تر برای جلوگیری از تخریب زمین مورد استفاده قرار می گیرد. مدیریت پایدار زمین شامل استفاده از فن‌آوری‌های مختلف (کود دامی، کمپوست، کنترل فرسایش دائمی، باندها و کودهای سبز) برای حفظ سلامت خاک و افزایش بهره وری کشاورزی است. استفاده از شیوه های مدیریت زمین می‌تواند باعث کاهش فرسایش خاک، بهره وری زمین های کشاورزی و به‌تبع آن افزایش تولیدات کشاورزی گردد. همچنین عملکرد مؤثر مدیریت پایدار زمین، عاملی در جهت ریشه کنی فقر کشاورزان است.
تعریف مدیریت پایدار زمین
مدیریت پایدار زمین به‌عنوان شیوه ای پایدار برای مبارزه با تهدید اشکال مختلف تخریب و فرسایش زمین در نظر گرفته شده است و یکی از عوامل مهم توسعه پایدار می باشد.
توسعه پایدار را هم استفاده مؤثر از منابع بدون آسیب زدن به دارایی ها و منابع نسل های آینده تعریف نموده اند، به‌عبارت‌دیگر پایداری به‌عنوان آزمونی برای سنجش میزان دستیابی به بهره وری، امنیت تولید، حفاظت، قابلیت اجرا و مقبولیت توسط یک کاربری اراضی معین در یک منطقه خاص و در یک زمان تعیین اطلاق شده است (مؤمنی و همکاران، 1386).
مدیریت پایدار اراضی ضمن بهبود وضعیت فیزیکی، شیمیایی و زیستی خاک، متضمن دستیابی به عملکردهای پایدار مورد انتظار محصول نیز می‌باشد (شر،1999 و برانکا و همکاران، 2013).
مدیریت پایدار زمین به‌عنوان یک دانش و روش است که به حفظ منابع زمین، آب، تنوع زیستی و مدیریت محیطی، افزایش مواد غذایی، حفظ اکوسیستم و معیشت خانوارها کمک می کند. مدیریت پایدار زمین به‌عنوان تمام تلاش هایی که در شکل های نیروی کار و نهاده های (مالی) که کشاورزان برای اجرای شیوه های حفاظت از زمین کشاورزی استفاده می کنند، تعریف شده است که شامل اهداف و شیوه های کوتاه مدت (سالانه) و درازمدت است. این امر ضمن حفظ کیفیت زمین از تقطیع شدن آن نیز جلوگیری می کند. این شیوه جهت بهبود حاصلخیزی خاک و افزایش بهره وری کشاورزی پایدار، اقداماتی از سوی کشاورزان برای اجرای برنامه های حفاظت از خاک و مدیریت پایدار زمین صورت می گیرد که استفاده پایدار آن به‌شدت به عوامل زیستی، فیزیکی و سازمانی در ارتباط است. این شیوه باعث مدیریت مواد مغذی در روش های مختلف کشاورزی و همچنین خاک می‌گردد. این برنامه با ظرفیت بالا برای حفظ محیط‌زیست جهانی از طریق مبارزه با تخریب زمین، جلوگیری از کاهش تنوع زیستی و اکوسیستم های دیگر سازمان یافته است. اجرای مؤثر برنامه مدیریت پایدار زمین دارای مزایای اجتماعی و اقتصادی زیادی از طریق افزایش بهره وری و انعطاف-پذیری اکوسیستم های کشاورزی و پرداختن به چالش های مهم پیش روی امروز جهان مانند امنیت غذایی و تغییر آب و هوایی با رویکرد مبارزه با فرسایش زمین، حفظ با بهبود جریان اکوسیستم کشاورزی، ارائه تسهیلات محیط‌زیست جهانی، بهبود تولید غذایی، معیشت پایدار، مدیریت مراتع و افزایش معیشت کشاورزان می‌باشد.
سازمان ملل متحد، مدیریت پایدار زمین (SLM) را این‌گونه تعریف می کند: «استفاده از منابع زمین، از جمله خاک، آب، حیوانات و گیاهان برای تولید کالاها برای رفع نیازهای متغیر انسانی درحالی‌که به‌طور همزمان از پتانسیل تولیدی بلندمدت این منابع و حفظ عملکردهای زیست‌محیطی آن ها اطمینان حاصل می‌شود».
مؤلفه های مدیریت پایدار زمین شامل موارد زیر می‌باشد:
1. سیاست های حمایتی و حمایت نهادی، باعث توسعه مکانیسم های انگیزه ای برای پذیرش مدیریت اراضی پایدار و ایجاد درآمد در سطح محلی می شود،
2. روش های کاربری زمین و مشارکتی،
3. استفاده یکپارچه از منابع طبیعی توسط کشاورزان و در مقیاس اکوسیستم.
روش های دستیابی به مدیریت پایدار زمین های کشاورزی
برای دستیابی به مدیریت پایدار زمین، سرمایه گذاری در شیوه های مدیریت آن بسیار مهم و ضروری است. استفاده از شیوه های مدیریت پایدار زمین توسط خانوارهای کشاورز شامل اقدامات مختلفی برای حفاظت از زمین را توضیح می دهند. سرمایه گذاری در شیوه های مدیریت پایدار زمین تحت تأثیر بسیاری از عوامل مرتبط با زمین، عوامل نهادی و اجتماعی- اقتصادی می گیرد.
برانکا و همکاران (2013)، شیوه هایی را که خانوارها برای مدیریت زمین خود از آ ن ها استفاده می‌کنند، به پنج دسته کلی تقسیم می‌کنند:
– دسته اول مربوط به الگوی کشاورزی می باشد، مانند کاشت گیاهان پوششی، تنوع محصول، کشت مخلوط محصولات، اصلاح محصولات زراعی و آیش زمین؛
– دسته دوم مربوط به باروری مواد آلی خاک، مانند استفاده از تجزیه بقایای گیاهی و حیوانی، استفاده از کود سبز و کود حیوانی،
– دسته سوم کاهش اختلال یا تثبیت خاک با استفاده از روش های خاک‌ورزی و مالچ پاشی،
– دسته چهارم شامل مدیریت منابع آب با استفاده از روش های تراس‌بندی، احداث بند سنگی، مدیریت برداشت و حفاظت از منابع آب،
– دسته پنجم، ایجاد جنگل زراعی که شامل روش های کاشت درخت در بین مزارع، کاشت نوار چمن در اطراف زمین کشاورزی و غیره می باشد. استفاده از این روش‌ها باعث توسعه سیستم های کشاورزی و پایداری مواد غذایی می شود. از نظر دکوتا و همکاران (2011)، عدم استفاده از این شیوه ها و عدم مدیریت زمین ممکن است شوک هایی به تولیدات کشاورزی و معیشت خانوارهای روستایی وارد کند که تأثیر منفی بر زندگی و معیشت آن ها داشته باشد که نهایتاً می تواند خانوارهای روستایی به‌ویژه کشاورزان خرده پا را دچار ناامنی غذایی کند.
تأمین فناوری های کشاورزی و حمایت های نهادی از کشاورزان و روستاییان از عوامل مهم در مدیریت پایدار زمین هستند که پیشنهاد می‌شود با در اختیار قرار دادن فناوری‌های جدید به کشاورزان و حمایت دولتی و مشارکتی به آن ها، زمینه اجرای بیشتر این شیوه ها را فراهم نمود.
زهکشی زمین های کشاورزی و مزارع و همچنین کشت گیاهان و درختچه، کنترل هرزآب ها یکی از شیوه های مدیریت پایدار زمین می‌باشد.
تقویت بنیه اقتصادی کشاورزان از طریق برنامه های آموزشی ترویجی برای افزایش عملکرد در واحد سطح، تعیین قیمت تضمینی متناسب با هزینه های تولید هر محصول، حمایت غیرقیمتی به‌ویژه اعتباری، بیمه ای و نهادی با مشارکت کشاورزان می‌تواند به‌عنوان یکی از رویکردهای اصلی جهت افزایش سطح پایداری کشاورزی مورد توجه قرار گیرد.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
