اقامتگاه های بوم گردی از مفهوم تا اجرا

مقدمه  1

1. فصل اول: ابعاد بوم گردی (از مفهوم تا سیاست) 7

1-1               بخش اول: چیستی بومگری و مولفه‌های محوری آن.. 8

1-1-1        زمینه شکل‌گری الگوی بوم‌گردی به مثابه یک ضرورت… 8

1-1-2        گردشگری پایدار؛ هسته مرکزی راهبردی بوم‌گردی.. 9

1-1-3        زوایا و ابعاد بوم‌گردی.. 11

1-1-3-1     تعاریف محوری  و اصول بوم‌گردی.. 11

1-1-3-2     جامعه‌ی محلی؛ رکن اساسی بوم‌گردی به مثابه گردشگری پایدار 13

1-1-1        ارائه‌ تعریف واژگان کلیدی.. 15

1-2                بخش دوم: سیاستگذاری و بوم‌گردی؛ از منظر سیاستی ملی تا راهبردی اجرایی   19

1-2-1         برنامه ششم توسعه و جایگاه گردشگری در آن.. 20

1-2-2        راهبردهای توسعه اکوتوریسم و اقامتگاه‌های بوم‌گردی.. 24

2    فصل دوم: شناخت درونی اقامتگا‌ه‌های بوم گردی استان کرمان.. 31

2-1                ارزیابی روند رشد اقامتگاه‌های بوم‌گردی استان کرمان.. 32

2-1-1        منطقه بندی اقامتگاه‌های بوم‌گردی: 38

2-2               گونه‌شناسی (تیپولوژی) اقامتگاه‌های بوم‌گردی؛ ضرورتی سیاستی.. 42

2-2-1        گونه‌شناسی اقامتگاه‌های بوم‌گردی بر مبنای گردشگر ورودی.. 42

2-2-2        گونه‌شناسی اقامتگاه‌های بوم‌گردی بر مبنای انگیزه مؤسسان بوم‌گردی.. 47

2-2-2-1………………………………………………………………………………………. کارآفرینان: 47

2-2-2-2…………………………………………… رفع خلأ بازار و افزایش تقاضا منطقه‌ای: 48

2-2-2-3…………………………………………………. فعالان در زنجیره ارزش گردشگری: 49

2-2-2-4……………………………. افراد بدون شناخت (با محوریت ترغیب سازمانی): 51

3    فصل سوم: ارزیابی توصیفی-تحلیلی اقامتگاه‌های بوم‌گردی استان کرمان.. 53

3-1               ابعاد اقتصادی فعالیت اقامتگاه‌های بوم‌گردی.. 58

3-1-1        قابلیت تداوم و سود دهی اقتصادی.. 58

الف. تنوع خدمات و محصولات (محور ارزیابی): 58

ب. کیفیت دسترسی و حمل و نقل (محور ارزیابی): 61

ج. نوع خدمات دریافتی (محور ارزیابی): 62

د. تداوم و ظرفیت رقابت پذیری با سایر مشاغل گردشگری (محور ارزیابی): 63

ه. سبک‌های تبلیغات و بازاریابی (محور ارزیابی): 68

3-1-2        قابلیت رونق اقتصاد محلی.. 74

الف. پشتیبانی از کسب وکار‌های رسمیت یافته جامعه‌ی محلی (محور ارزیابی): 74

ب. تأمین منابع و عرضه محصولات  ظرفیت بومی (محور ارزیابی) 75

3-1-3        ایجاد اشتغال جامعه محلی.. 77

الف. ایجاد اشتغال  جامعه‌ی محلی (محور ارزیابی) 77

3-1-4        توزیع عادلانه منافع مادی و اجتماعی.. 80

الف. ایجاد فرصت مشارکت در کسب و کار بوم‌گردی برای گروه‌هایی مانند زنان، جوانان و نوجوانان،  افراد کم‌توان و دهک‌های کم‌درآمد جامعه‌ی محلی جامعه‌ی محلی (محور ارزیابی) 81

ب. نهادهای فعال در زمینه حمایتی از گروه‌های خاص مذکور (محور ارزیابی) 82

3-2               ابعاد اجتماعی-فرهنگی فعالیت اقامتگاه‌های بوم‌گردی.. 84

3-2-1        رضایت کامل گردشگران (بازدیدکنندگان) 84

الف. رضایت ماندگار و عمیق بازدیدکنندگان (محور ارزیابی) 85

ب. بیان رضایت و  احساس ویژه در سایت‌های بین المللی (محور ارزیابی) 85

ج. امکان دسترسی افراد سالمند، توان‌یاب(معلول)، موارد مشابه (محور ارزیابی) 86

د. ایمنی و امنیت بازدیدکنندگان (محور ارزیابی) 86

ه. دسترسی به اطلاعات گردشگری؛ به‌ویژه برنامه‌ی تفصیلی پیشنهادی (محور ارزیابی) 87

3-2-2        مدیریت و کنترل محلی.. 88

3-2-3        رفاه اجتماعی.. 90

3-2-4        غنای فرهنگی.. 95

3-3               ابعاد زیست محیطی فعالیت اقامتگاه‌های بوم‌گردی.. 97

3-3-1        بهره‌وری منابع (با محوریت آب و انرژی) 97

الف. بهره وری در مصرف آب (محور ارزیابی) 97

ب‌………………………………………………….. بهره وری در مصرف انرژی (محور ارزیابی) 99

3-3-2        حفظ محیط زیست بکر. 101

الف. موارد آسیب رسان به محیط زیست (محور ارزیابی) 101

…………………………………………………….. زباله‌های جامد (زیرمحور) 101

فاضلاب (زیرمحور) 102

کیفیت هوا (زیرمحور) 103

آلودگی صوتی (زیرمحور) 103

3-3-3        مدیریت و حفاظت فیزیکی (محوریت نهادهای اجرایی) 104

چالش‌های حفاظت و مدیریت فیزیکی (محور ارزیابی) 104

………………….. راه‌‌های مواصلاتی و درون روستایی / پارکینگ (زیرمحور) 104

…………………. ضرور‌ت‌های زون‌بندی نواحی مختلف روستایی (زیرمحور) 105

….. ضعف در طراحی مسیر‌های جابجایی همگرا با محیط زیست (زیرمحور) 107

3-3-4        ضرورت افزایش اعتماد به نهادهای نظارتی(با محوریت پایگاه‌های جهانی) 107

آسیب‌شناسی عوامل مخل در روند کاهش اعتماد به پایگاه‌های جهانی (محور ارزیابی) 108

. تداخل منافع و فعالیت‌های خصوصی و جایگاه  دولتی (میمند) (زیرمحور) 108

. تداخل منافع و فعالیت‌های خصوصی و جایگاه  دولتی (شهداد) (زیرمحور) 109

4    فصل چهارم: ارائه پیشنهادات سیاستی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و زیست محیطی فعالیت اقامتگاه‌های بوم‌گردی استان کرمان.. 112

4-1               پیشنهادات سیاستی بر مبنای ارزیابی میدانی (محوریت ابعاد اقتصادی) 113

4-1-1        قابلیت تداوم و سود دهی اقتصادی.. 113

4-1-2        رونق اقتصاد محلی.. 115

4-1-3        افزایش اشتغال و مهارت‌های مرتبط… 116

4-1-4        توزیع عادلانه منافع مادی و اجتماعی.. 117

4-2               پیشنهادات سیاستی بر مبنای ارزیابی میدانی (محوریت ابعاد اجتماعی-فرهنگی) 118

4-2-1        تجربه رضایت بخش گردشگران (بازدیدکنندگان) 118

4-2-2        مدیریت و کنترل محلی.. 119

4-2-3        رفاه اجتماعی.. 120

4-2-4        غنای فرهنگی.. 121

4-3               پیشنهادات سیاستی بر مبنای ارزیابی میدانی (محوریت ابعاد زیست‌ محیطی) 122

4-3-1        بهره‌وری منابع (با محوریت آب و انرژی) 123

4-3-2        حفظ محیط زیست بکر. 123

4-3-3        مدیریت و حفاظت فیزیکی (محوریت نهادهای اجرایی) 125

4-3-4        ضرورت افزایش اعتماد به نهادهای نظارتی(با محوریت پایگاه‌های جهانی) 128

همگام با روند توسعه و پیشرفت جهانی در سطوح مختلف اقتصادی، گردشگری به‌عنوان محوری مهم و یکی از ضرورت‌های امروزین اقتصاد ایران مورد توجه و تأکید متخصصین و فعالان اقتصادی کشور بوده است. در واقع تقویت و پرداختن به گردشگری موجب می‌گردد که ظرفیت‌های بالقوه‌ی گوناگونی در زیست بوم اقتصادی جامعه ایران فعال گردد و عملاً نقش مؤثری در رفع و کنارگذاشتن زیان ناشی از اقتصادی تک محصولی وابسته به فروش منابع اولیه ایفا نماید. از سوی دیگر رشد قابل توجه و گسترده‌ی تقاضا در بازار گردشگری در سطح بین‌المللی و همچنین تعدد ظرفیت‌های بالقوه ایران -که آن را در میان ده کشور اول دنیا قرار داده است- بر ضرورت توجه و بهره‌گیری از این عرصه می‌افزاید.

در این میان طی سال‌های اخیر، طبیعت‌گردی و در پی‌ آن شکل‌گیری سازوکاری اقامتی با محوری زندگی بومی و فولکلور مردم در مناطق خصوصاً روستایی، عنصر جدیدی را به بازار گردشگری ایران معرفی نمود که مجموعه این سبک از گردشگری “بومگری” و یا “Ecotourism” است؛ همچنین یکی از ارکان این گونه از گردشگری جامعه‌ی محلی و اقامتگاه‌های ارائه دهنده‌ی این خدمات است که “اقامتگاه‌های بوم‌گردی” و یا “Ecolodge” نامیده می‌شود. محوریت آداب و رسوم بومی در ساختار یک خانواده‌ی ایرانی و تکیه کردن به عناصری نظیر همزیستی با محیط‌زیست وسنت مهمان‌نوازی ایرانی از نقاط قوت این نوع از اقامتگاه‌ها محسوب می‌شد. بعلاوه آن که سیاستگذاری و حمایت اصولی از گسترش اقامتگاه‌های بوم‌گردی علاوه بر پوشش خلأ‌های موجود در بازار گردشگری ایران مانند ضعف و کمبود اماکن اقامتی همچون هتل، مهمانپذیر و …، امکان ایجاد پیوندی میان کسب وکار در زمینه‌ی گردشگری و جامعه‌ی محلی و خصوصاً روستایی – که عمدتاً از اقشار متوسط و یا کمتر برخوردار جامعه محسوب می‌شوند- نیز فراهم می‌آورد. استان کرمان از بدو تدوین اساسنامه تأسیس اقامتگاه‌های بوم‌گردی همواره به‌عنوان یکی از برترین استان‌ها از جنبه تعداد واحدهای ثبت و راه‌اندازی شده مطرح بوده است که برآمده از هدفگذاری و تلاش مؤثر مدیران سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و نیز ظرفیت‌های گسترده موجود در سطح استان است. نکته قابل ملاحظه در این روند -که تبیین کننده‌ی چرایی و ضرورت شکل‌گیری پژوهش و کتاب برآمده از آن نیز محسوب می‌شود- اهمیت پایش و ارزیابی تأثیرات این سیاستگذاری در سطح استان است که از یک سو نقش مؤثری در شناسایی و تقویت نقاط قوت دارد و از سوی دیگر مسائل و مشکلات اصلی پیش رو این هدفگذاری را در اختیار مختصصان، تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران عرصه‌ی گردشگری استان کرمان قرار می‌دهد.

کتاب پیش‌رو برآمده از پژوهشی با همین عنوان به سفارش کمیسیون گردشگری و خدمات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی استان کرمان است. با توجه به مساله‌ی محوری طرح شده از سوی کمیسیون مبنی بر ارزیابی کیفی و آسیب‌شناسانه‌ی اقامتگاه‌های‌ بوم‌گردی، پژوهش حاضر در واقع تکمیل کننده چرخه فرایندی سیاستگذاری در زمینه بوم‌گردی محسوب می‌شود. طبق الگوی فرایندی در سیاستگذاری و خط‌مشی‌گذاری عمومی، این روند در خلاصه‌ترین نوع خود در چهار مرحله شناسایی مساله، تدوین و تنظیم (فرموله كردن و مشروعيت بخشي به اهداف و برنامه‌ها)، اجرا و بکار‌گیری خط‌مشی و نهایتاً ارزیابی سامان می‌یابد.

در این راستا ارزیابی دقیق از نحوه‌ی شناسایی مساله، تدوین و تنظیم سیاست و همچنین اجرا و بکارگیری آن، نقش مهمی در صورت‌بندی و شناسایی مسائل جدید و سیاستگذاری پویا در رابطه با نحوه‌ی ادامه فعالیت‌های اقامتگاه‌های بوم‌گردی کنونی و نیز ارائه مجوز تأسیس واحد جدید به درخواست‌کنندگان دارد. نکته قابل ملاحظه در رابطه با این الگو آن است که هدف اصلی ارزیابی، صورت‌بندی جدید و بیان مسائل محوری به سیاستگذاران مربوطه به منظور تدوین و اجرای خط‌مشی جدید دارد  (قلی‌پور، 1389: 129- 125؛ پارسونز، 1392، ج1: 122).           

 نوشتار پیش‌رو در چهار فصل به ارزیابی زوایای گوناگون اقامتگاه‌های بومگردی پرداخته است که فصل اول نگاه کلان و بنیادین به موضوع دارد و سه فصل بعد برمسائل استان کرمان متمرکز است. در گام اول، اکوتوریسم – که بوم‌گردی بخشی از این رویکرد در نظام گردشگری بین‌المللی است- مورد بررسی نظری قرار گرفته و مولفه‌ها، اهداف و تأثیرات پیش‌بینی شده برای آن استخراج گردیده است. علاوه بر آن جایگاه گردشگری و بوم‌گردی در اسناد بالادستی مانند برنامه ششم توسعه مورد توجه قرار گرفته است. در فصل دوم، پس از ارائه آمار کمّی توصیفی از پراکندگی و خصوصیات واحده‌های بوم‌گردی در سطح استان کرمان، اقدام به تیپولوژی و گونه‌شناسی اقامتگاه‌های بوم‌گردی از جوانب مختلف شده است. در واقع به دلیل اهمیت ارزیابی رویکرد توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی ، تیپولوژی و طبقه‌بندی جوانب مختلف فعالیت‌های این واحدها در سطح استان کرمان، ظرفیت سیاستی جدیدی را در شناسایی و صورت‌بندی جدیدی از مسائل مرتبط در این عرصه پیش‌روی نهادهای خط‌مشی‌گذار قرار خواهد داد. دیگر حاصل این روند ایجاد امکان تفکیک راهبرد کلان در رابطه با بوم‌گردی و دست‌یابی به اقدامات عملیاتی مشخص در قبال هر یک از این تیپ و گونه‌ها است. در فصل سوم ، خدمات نهادی ارائه شده‌ از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با محوریت سازوکار جذب، راهبری و حمایت از این واحدها بررسی شده است. از سوی دیگر ابعاد مرتبط فعالیت پایگاه‌های جهانی با فعالیت اقامتگاه‌های بوم‌گردی در سطح استان نیز شناسایی و مورد آسیب‌شناسی قرار گرفت. در انتها نیز روند ترویج آموزش و تقویت مهارت مجریان این واحدها از سوی نهادهای خصوصی و دولتی مورد کنکاش و ارزیابی قرار گرفته است. در فصل چهارم نیز طبق نتایج حاصل شده به‌ویژه در دو فصل پیشین، راهکارهای سیاستی در سه حوزه‌ی اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و زیست محیطی بصورت گزاره‌هایی مجزا ارائه گردید.

از منظر روش‌شناختی، در فصل اول از دو روش مطالعات کتابخانه‌ای و تحلیل اسنادی استفاده شده است. فصل دوم بر مبنای رویکردی کمی و با اتکا به آمار توصیفی به تحلیل داده‌ها پرداخته است و فصل سوم از رویکرد کیفی به‌ویژه مردمنگاری انتقادی بهره برده و از تکنیک های است. نهایتاً در فرایند تحلیل داده‌ها نیز از الگوهایی مانند تحلیل مضمون[1] و آمار توصیفی استخراج شده در سطح استان بهره‌گیری شد؛ همچنین آمار رسمی سازمان‌های معتبر بین‌المللی مانند سازمان تجارت جهانی[2]، جامعه بین‌المللی اکوتوریسم[3]، سازمان جهانی گردشگری[4]، انجمن جهانی سفر و گردشگری[5]، سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی[6] در روند تحلیل نهایی داده‌ها و ارائه‌ی راهکارهای متناسب با هر یک از مسائل پیش‌روی سیاستگذاری اقامتگاه‌های بودمگردی راهگشا بود. در نهایت تمامی گزار‌ه‌های استخراج شده ذیل 12 سیاست پیشنهادی کلان با محوریت ابعاد اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و محیط زیستی مورد تجمیع قرار گرفت و در ذیل آن راهکارها و نیز داده‌های آسیب‌شناسانه به تفکیک ارائه گردید.

حمایت‌های جناب آقای سید مهدی طبیب زاده، ریاست اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی استان کرمان، جناب آقای مهدی سیاوشی، ریاست کمیسیون گردشگری و خدمات و نیز جناب دکتر رشیدی نژاد، ریاست مرکز مطالعات و پژوهش‌های اقتصادی اتاق کرمان، در فراهم سازی زمینه‌های‌ شکل‌گیری و پیش‌برد این پژوهش بسیار مهم و اثربخش بود. در فرایند اجرا و دست‌یابی به داده‌هایی دقیق، همکاری مدیران سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان به‌ویژه آقایان وفایی، جهانشاهی، لنگری و موحدی و نیز کارشناسان مرکز مطالعات و پژوهش‌های اقتصادی و سایر کارشناسان اتاق کرمان خصوصا سرکار خانم علیزاده و نیز خانم‌ها حسن‌زاده، ورعی، امین‌زاده و آقایان زمانیان، نظامی و عبدالله‌نژاد اهمیت فراوان داشت.

 در این میان هموار شدن مسیر چاپ کتاب برآمده از پژوهش، بیش از هرچیز مدیون زحمات و تلاش‌های بی‌دریغ سرکار خانم زاهدی و جناب آقای طالبیزاده و البته راهنمایی‌های راهگشا جناب استاد سید محمدعلی گلاب‌زاده، محقق و پژوهشگر برجسته، است. در این‌جا بر خود لازم می‌دانم از تمامی گرامیان با نهایت احترام سپاس‌گزاری نمایم. امیدوارم اثر حاضر با تمامی کاستی‌ها محتمل، نقش مفیدی در شکل‌گیری رویکردی میان‌رشته‌ای و همه‌جانبه در پرداختن به حوزه‌ی مهم گردشگری داشته باشد.

ناگفته پیداست که مهمان‌نوازی و همراهی صمیمانه‌ی متصدیان اقامتگاه‌های بوم‌گردی و جامعه محلی ساکن در یکایک روستاها و شهرهای استان کرمان بسیار الهام بخش و همدلانه بود که بی‌شک جذاب‌ترین بخش این پژوهش برای نگارندگان است.

حامد سجادی

20 آبان 1397