کیفیت توسعه شهرنشینی در ایران

مقدمه

شهر و شهرنشینی دارای تاریخچه ای بسیار قدیمی است و بیش از پنج هزار سال قدمت دارد. تا سال 1900 میلادی از هر 8 نفر، فقط یکی در مناطق شهری زندگی می کرد، اما در حال حاضر نیمی از جمعیت جهان شهرنشین (54 درصد) هستند. در سطح جهانی تا سال 2050 از هر 10 نفر 7 نفر ساکن شهرها خواهند شد. یعنی از مجموع 9,5 میلیارد جمعیت جهان در سال 2050 میلادی، بیش از 6,3 میلیارد نفر ساکن شهرها خواهند شد. درحالی‌که اکنون جمعیت شهرها بیش از 3,9 میلیارد نفر است.
ازاین‌رو روند توسعه شهرنشینی ارتباطی مستقیم با توسعه شهری و افـزایش نـرخ شهرنشـینی و مهاجرت افراد بیش تری از مناطق روستایی به مناطق شهری دارد. مناطق شـهری نسـبت بـه مناطق روستایی، فرصت های بهتر كسب وكار، امكان فراگیری مهارت های جدید، فرصـت های بهتر برای آموزش، دسترسی بهتر به نظام بهداشتی دارند كه در مجمـوع سـبب بهبـود سرمایه های انسانی در مناطق شهری خواهد شـد. از سوی دیگر از آنجـا كـه مناطق شهری نسبت به مناطق روستایی، زیرساخت های بهتـری بـرای انجـام فعالیت هـای اقتصادی دارند، مكان مناسب تری برای فعالیت های اقتصادی بـوده و عمـده فعالیت هـای اقتصادی از مناطق روستایی به مناطق شهری و یا اطـراف آن منتقـل مـی شـوند.

به علت توسعه  صنعت در کشورهای غربی، افزایش جمعیت شهرهای آن‌ها قابل توجیه است، اما مهاجرت از روستا به شهر در کشورهای درحال‌توسعه یکی از چالش های موجود این کشورها محسوب می شود. بر اساس مطالعه ای که توسط یکی از مراکز پژوهشی فرانسه انجام شد، تأکید شد که گرایش به سکونت در شهرهای قاره های آفریقا و آسیا روزبه روز در حال افزایش است و تا سال 2030 بزرگ ترین شهرهای جهان از آن آسیا و آفریقا خواهد بود.

در واقع شهرنشینی یکی از موضوعات مهم عصر جدید شده است، تا جایی که از انقلاب شهری یاد می شود. ایران نیز دارای سابقه ای دیرین در تاریخ شهرنشینی است. سابقه ی سرشماری عمومی نفوس و مسکن در ایران مربوط به سال های 1335، 1345، 1355، 1365، 1375، 1385، 1390، 1395 و 1400 می‌شود. بنابراین اولین آمار رسمی از تعداد جمعیت شهری مربوط به سال 1335 است (شکل شماره (1) و (2)).

ایران از جمله کشورهای در حال توسعه است که نرخ رشد شهرنشینی در آن به‌سرعت سرسام آوری در چند دهه اخیر متحول شده است؛ به‌طوری‌که طی سال های گذشته میزان رشد شهرنشینی 4,4 درصد بوده و در همین دوره متوسط رشد تولید ناخالص داخلی تنها 1,4 درصد بوده است. الگوی برون زای توسعه شهری از یک سو و توزیع نامتناسب جمعیت شهری در پهنه جغرافیایی کشور از سوی دیگر سبب شده است تا سیاست های شهری و الگوی توسعه آن چندان مطلوب و پایدار نباشد. الگوی شهرنشینی از بیماری های بسیاری از جمله طراحی بی روح و نامتوازن (تئوری شهرهای خاکستری)، فاصله زیاد بین مناطق در برخورداری از خدمات شهری و عدم مشارکت شهروندان و رشد خارج از اراده مدیریت شهری شهرها (ساخت‌و سازهای غیر مجاز و حاشیه نشینی) در رنج است.

توزیع شهرها و به‌تبع آن تمرکز جمعیت نقاط شهری در کشور ما از همسانی و مشابهت زیادی برخوردار نیست. توزیع جمعیت در خاک یک کشور به عوامل تاریخی گذشته و نیز به ویژگی های زمان حال بستگی دارد. افراد در ابتدا به خاطر وجود امکانات غذایی، شرایط آب و هوایی و جغرافیایی مساعد در یک منطقه خاص ساکن می شدند، اما افراد کنونی به دلایل متفاوتی در یک منطقه مستقر می‌شوند. طی قرن اخیر، ظهور کلان شهرها و مناطقی با تراکم جمعیتی بالا، نیاز به داشتن آگاهی درست از توزیع جمعیت و تجزیه‌وتحلیل آن را احساس نموده است. شهرنشینی با شتاب بیش تر، پدیده قرن حاضر است و به‌مرورزمان جمعیت بیشتری محل سکونت خود را از مناطق روستایی به مناطق شهری تغییر می دهند که بخش فزآینده ای از آن‌ها نیز شهرهای بزرگ را انتخاب می کنند.

به‌عبارتی‌دیگر هر تحول و تغییر خارج از قاعده و سازمانی در شهرهای کشور منجر به پیامدهای ناخواسته ای شده است که از جمله آن می توان به توزیع بی عدالتی، گسترش آسیب های اجتماعی و ناهمگون فزآینده  اجتماعی و کمک به گسترش انواع بحران های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اشاره نمود. هم چنین الگوی توسعه شهری در ایران، الگوی تسلط تک شهری و نیز تمرکز گرایانه بوده است.
ایران به‌عنوان یک کشور درحال‌توسعه که از اوایل قرن بیستم به صورت رسمی و سازمان یافته در معرض پدیده های نوسازی غرب قرار گرفت، طی دهه های گذشته به‌شدت متأثر از روند شهرنشینی بوده و به‌نوعی عدم تعادل در حوزه های جمعیتی و اقتصادی دچار شده است. شهرنشینی، جامعه ایران را در طی دهه های گذشته دست خوش تحولات زیادی ساخته است، درحالی‌که خود شهرنشینی در ارتباط با پدیده های دیگری همچون رشد جمعیت قابل بررسی است. در واقع ایران به‌عنوان یک کشور درحال‌توسعه در طی دهه های اخیر با این دو پدیده مرتبط به هم یعنی افزایش جمعیت و رشد شهرنشینی مواجه بوده است.

گسترش شهرنشینی به‌خصوص در دوره معاصر سبب دل مشغولی بسیاری از نخبگان و صاحب نظران گوناگون به مسائل و پیامدهای ناشی از توسعه شهر و شهرنشینی شده است. گسترش شهرنشینی به‌عنوان یک پدیده معمول در جوامع، موجب شده که مسئله شهر یکی از مسائل جامعه شناسی شود.
نظام شهرنشینی و روند سریع آن در کشورهای در حال توسعه سبب هجوم گسترده به شهرها و پیدایش بخش خدمات متورم، حاشیه نشینی، بیکاری پنهان و پیدایش دوگانگی شبکه های اجتماعی مهاجرین در شهرها می شود. شهرهای کشورهای رشد نیافته نهادهای دورگه ای هستند که در نتیجه دو واکنش پدید آمده اند. اول واکنش به تقسیم کار اجتماعی که پدیده ای بومی است و دوم واکنش به ادغام در اقتصاد جهانی.

توسعه جامعه (توسعه درون زا) بر تمامی اجزا ارتقای سطح زندگی اکثریت افراد فراهم آوردن امکانات، هدایت آگاهانه جامعه توسط مردم تکیه دارد. رسیدن به خواستی علاوه بر شناسایی امکانات و توانایی های بالقوه ساده و تخصصی جامعه نیازمند توجه خاص به شرایط تاریخی، سنن فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، روانشناسی و اجتماعی نیز می باشد و این روند، جدا از روند گذشته جامعه نخواهد بود.

سیاست های جمعیتی و توسعه شهرنشینی در ایران

تا آغاز دهه 1330 رشد جمعیت در ایران شکل نگران کننده نداشت و تا اوایل دهه 1340 برنامه کنترل جمعیت موردتوجه قرار نگرفت. جمعیت رو به افزایش کشور در اواخر دهه 1340 مسئولان کشور را به فکر کنترل جمعیت واداشت و از آن زمان سیاست (فرزند کم تر زندگی بهتر) سرمشق برنامه های جمعیتی قرار گرفت و تا حدودی نیز توانست به کنترل میزان باروری بپردازد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی که تحولاتی در ساخت ارزشی و هنجارهای اجتماعی به وجود آمد، برنامه کنترل جمعیت نیز توسط اکثریت روحانیون مورد نکوهش قرار گرفت و حتی برخی از مردم بر این اساس کنترل جمعیت را گناهی نابخشوده می دانستند. این نگرش و ایدئولوژی و پندارهای دیگر در مورد ازدواج به افزایش باروری دامن زد. از این پندارها می توان به افزایش دامنه ازدواج های مجدد، کاهش سن ازدواج خصوصاً برای دختران و غیره اشاره نمود.
شرایط اجتماعی ناشی از جنگ تحمیلی، مخالف نگرش کنترل جمعیت بود. لذا اندیشه فرزند کم تر نمی‌توانست با فضای فکری ناشی از جنگ هم خوانی داشته باشد. ولی در سال 1367 با توجه به فتوای امام خمینی (ره) در مورد بلااشکال بودن کنترل جمعیت، نقطه عطفی در سیاست های جمعیتی و اجرای برنامه‌های تنظیم خانواده بود. در مجموع برنامه ها سیاست های فوق تا حدودی به افزایش جمعیت خصوصاً توسعه جمعیت شهرنشین کشور کمک کرد (جدول شماره (1)).

توسعه ناموزون و رشد کلان شهرها در ایران

یکی از ویژگی های توسعه ناموزون، تقسیم یک جامعه به مناطق با توسعه نابرابر شامل نواحی مرکز و پیرامون است که در آن مناطق مرکزی امکانات توسعه ای را از مناطق پیرامونی جمع کرده و در این فراگرد عقب‌ماندگی مناطق پیرامونی و توسعه مراکز جهت معکوس با هم دارند.
از دیدگاه نظام جهانی، سلسله ای از مناطق شامل توسعه کم تر و توسعه بیش تر وجود دارد. مهم ترین ویژگی این مناطق مرکزی، جمعیت بالا در قیاس با دیگر مناطق کشور است و از این قبیل، شهرهای بزرگ و حتی کلان شهرهایی شکل می گیرند.
هر شهر بزرگ و یا کلان شهر در حوضه ای قرار گرفت که تا شعاع معینی کلان شهر و یا شهر بزرگ دیگری وجود ندارد و مناطق پیرامونی آن از جنبه های مختلف وابسته به آن هستند. شهر های مراکز استان ها در کشور اغلب چنین ویژگی ای دارند.

دکتر پیران در بررسی خود تحت عنوان (توسعه برون زا و شهر) نشان می دهد مراکز استان هایی که دارای پراکندگی کم تری در جمعیت خود هستند و امکانات طبیعی و غیر طبیعی اقتصادی آن‌ها نابرابر توزیع شده است و از سویی درصد شهر نشینی در آن‌ها بالا است، درصد بیش تری از جمعیت استان ها را در خود جذب کرده اند.

برای شناخت نابرابری توسعه شهری در کشور از شاخص تمرکز شهری می توان سود جست. این شاخص از طریق تقسیم جمعیت بزرگ ترین شهر بر مجموع دومین، سومین و چهارمین شهر به دست می آید. در اکثر استان های کشور مقدار این شاخص بالا است و مثلاً در استان تهران در سال های 1345 و 1355 مقدار این شاخص 2,2 و 2,36 بوده است. در کل کشور مقدار این شاخص در سال های 1365 و 1375 به ترتیب 1,77 و 1,56 بوده است. در کشورهای غربی و پیشرفته مقدار این شاخص کم تر از یک می باشد.
شاخص دیگر برای بخش توسعه ناموزون شهری، شاخص تقدم و تسلط تک شهری در سطح استان های کشور است که از تقسیم جمعیت بزرگ ترین شهر هر استان به دومین شهر همان استان به دست می آید. این شاخص گویای تعادل در توزیع استانی جمعیت کشور است. این شاخص در استان های خراسان، تهران، فارس، آذربایجان شرقی و سمنان به ترتیب برابر با 9,3، 9,11، 4,10، 3,9 و 0,82 می باشد که نشان گر عدم تعادل و توسعه ناموزون شهرهای کشور خصوصاً در استان های خراسان، تهران و فارس می باشد (جدول شماره (2) و (3)).
تحولات چشمگیر در توسعه شهرنشینی کشور، متأثر از الگوی درون زای توسعه و ترقی اقتصادی کشور نبوده است و بیش تر متأثر از ورود ایران به دوره جدیدی از مناسبات بین المللی و تقسیم کار جهانی بوده است. در الگوی درون زا، رشد شهرنشینی، گسترش شهرها و افزایش میزان آن به همراه تحول و بهبود در نظام اقتصادی، صنعتی شدن، تغییر نظام اجتماعی و سایر مناسبات صورت می گیرد. درحالی‌که در الگوی برون زا این‌گونه نیست و طبیعی است که این مدل از شهرنشینی مسائل و مشکلات زیادی را به همراه داشته باشد، ضمن آن‌که از مشکلات ذاتی و مشترک گسترش شهرنشینی هم در رنج است. ازاین‌رو، مهم تر از نقش شهرنشینی، کیفیت و کمیت شهری شدن است.

ویژگی ها و پیامدهای توسعه شهرنشینی در ایران

باید بررسی کرد که شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران چه ویژگی هایی دارد که آن را از الگوی شهرنشینی در کشورهای پیشرفته متمایز می کند؟ الگوی شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه متأثر از الگوی کشورهای شمالی و پیشرفته و نوعی تقلید ناشیانه از تجربه شهری شدن جوامع متروپل است که بازتاب کالبدی و فضایی این روند (انتقال منابع و امکانات از شهر حاشیه به متروپل) منجر به نظام معینی از اسکان و استقرار فعالیت ها و منابع که در جهان سوم الگویی نهادی شده است، می شود.
بررسی تحولات شهرنشینی کشور نشان می دهد که کلان شهرهای محدودی بخش عمده ای از جمعیت مناطق شهری و امکانات توسعه اقتصادی کشور را به خود جذب کرده اند و از آنجا که زیرساخت های آماده ای وجود نداشت، تبعات اقتصادی – اجتماعی ناخواسته فراوانی را بر نظام اجتماعی این کشورها تحمیل کرده است. در ایران، پایتخت به‌عنوان مادر شهر اصلی به‌تنهایی یک‌چهارم از جمعیت شهرنشین را در خود جای داده است. ازاین‌رو با توجه به جایگاه و منشأ روستایی بودن اکثر جمعیت نقاط شهری، شهرهای ایران را می توان شهر مهاجرتی یا شهر مهاجران نامید. در ایران الگوی شهرنشینی همانند اکثر کشورهای آسیای غربی است. یعنی سطح شهرنشینی در حد متوسطی قرار دارد ولی رشد جمعیت شهرنشین سریع است.
مطالعه رابطه بین شهرنشینی و توسعه در سطح دنیا نشان می دهد که سهم قابل توجهی از توسعه کشورها به‌وسیله متغیر شهرنشینی قابل تبیین است و درعین‌حال این تأثیر کاملاً معنادار است. به عبارتی کشورهای شهرنشین تر در دنیا کشورهای توسعه یافته تری هستند. البته نه در همه موارد، در ایران هم این ارتباط کاملاً معنادار و صادق است یعنی استان های با شهرنشینی بالاتر، نمره توسعه بالاتری هم به خود اختصاص می‌دهند.

شهرنشینی در کشور ما چند ویژگی عمده دارد مانند رشد شتابان، توزیع نامتوازن و تمرکز گرایانه، برون زا و در ارتباط مستقیم با فروپاشی اقتصاد کشاورزی و روستایی، گسترش اقتصاد دلالی و رونق صادرات نفت در چند دهه اخیر بوده است که برخی از صاحب نظران تحت نام استبداد نفتی هم از آن یاد می کنند. شهرنشینی با خود پیامدهای مثبت و منفی فراوانی به ارمغان می آورد، بویژه سهم الگوی شهرنشینی در این میان قابل‌ملاحظه است. بررسی رابطه شهرنشینی با متغیرهای اقتصادی و اجتماعی مانند طلاق، اعتیاد، سرقت، سن ازدواج، مرگ و میر کودکان، امید زندگی، مهاجرپذیری و غیره بیان گر وجود رابطه همبستگی قابل توجه با هر یک از متغیرهای فوق است.

شهرنشینی رابطه علت و معلولی با بسیاری از پدیده های اجتماعی دارد و نیز پیامدهای گوناگون ناشی از رشد سریع پدیده شهرنشینی در کشور قابل‌پیگیری است (شکل شماره (3)).

چالش های توسعه شهرنشینی در ایران

نظام شهرنشینی و روند سریع آن در کشور های در حال توسعه سبب هجوم گسترده به شهرها و پیدایش بخش خدمات متورم، حاشیه نشینی گسترده، بیکاری پنهان، پیدایش دوگانگی شبکه های اجتماعی مهاجرین در شهرها می گردد. شهرهای کشورهای رشد نیافته نهاد‌های دورگه‌ای هستند که درنتیجه دو واکنش پدید آمده‌اند: اول واکنش به تقسیم کار اجتماعی که پدیده ای بومی است و دوم واکنش به ادغام در اقتصاد جهانی.
در کشورهای درحال‌توسعه برخلاف کشور های توسعه‌یافته مراحل انتقال جمعیت به‌سرعت طی شده است. ورود دستاوردهای تکنولوژی جدید موجب کاهش نرخ مرگ ومیر و درعین‌حال به دلیل عدم هم زمانی رشد شاخص های اجتماعی – فرهنگی همانند باسوادی کل جامعه به‌خصوص باسوادی زنان و جمعیت قابل توجه روستایی نرخ زاد و ولدها در حد دوره ماقبل صنعت باقی‌مانده است و این امر سبب پیشی گرفتن رشد زاد و ولد بر میزان مرگ ومیر و در نتیجه افزایش جمعیت شده است. هم زمان با این تحول رویداد دیگری در مناطق روستایی کشور پدیدار شده، در نتیجه اجرای اصلاحات ارضی و استفاده بخش کشاورزی از فن آوری روز تراکتور، کمباین، نیروی مازاد فراوانی در جامعه روستایی ظاهر گشته، این جمعیت مازاد به دنبال فرصتی برای کار و فعالیت و سراب زندگی بهتر، راهی مناطق شهری شده و چون شهرها آمادگی پذیرش این میهمانـان میلیونی ناخوانده را نداشت (زیرا نرخ رشد جمعیت در مناطق شهری نیز بالا بوده و شهر حتی برای پاسخ گویی به افزایش طبیعی ساکنان خود نیز دچار مشکل بوده است.) لذا، این مناطق در کشورهای درحال‌توسعه به آشفته بازار اجتماعی از مشاغل کاذب، ناهنجاری های اجتماعی، شکاف طبقاتی و غیره تبدیل گردیده است.
هم چنین بررسی تحولات شهرنشینی کشورها نشان می دهد که کلان شهرهای محدودی بخش عمده ا ی از جمعیت مناطق شهری و امکانات توسعه اقتصادی کشور را به خود جلب و جذب نموده اند و چون زیر ساخت‌های آماده ای وجود نداشت لذا تبعات اقتصادی – اجتماعی ناخواسته فراوانی را بر نظام اجتماعی این کشورها تحمیل کرده است. زیرا در محیط شهر سازمان اجتماعی، نوع احساسات، ذهنیات و نظام معیشت با جوامع پیشین تفاوت اساسی پیدا می کند.
عمده ترین چالش های توسعه ی شهرنشینی در ایران عبارتند از:
– ضعف مسکن شهری،
– مسئله مهاجرت و حاشیه نشینی،
– معضل رشد بخش غیر متشکل و غیر رسمی اقتصادی،
– ضعف طراحی، برنامه ریزی و مدیریت شهری،
– ضعف سرمایه اجتماعی،
– ضعف هویت شهری.

چالش های اجتماعی توسعه ی شهرنشینی در ایران

– مهاجرت،
– حاشیه نشینی،
– ناهمگونی در بافت اجتماعی جامعه ی شهری،
– طلاق،
– نارسایی در ارائه خدمات اجتماعی.
نسبت شهرنشینی در کل کشور در طی نیم‌قرن گذشته روندی صعودی داشته است. تعداد جمعیت در نقاط شهری بالغ بر 9 برابر شده، درحالی‌که طی همین مدت، جمعیت روستایی 1,7 برابر شده است. بر اساس مطالعات، روند شهرنشینی در ایران همچنان به سیر صعودی خود ادامه داده و احتمالاً در سال 1430 به حدود 85 درصد خواهد رسید. به‌این‌ترتیب در سال های آتی بر تراکم جمعیت کلان شهرها و از جمله شهر تهران به‌شدت افزوده خواهد شد.

منابع و مآخذ
– بردی، رحیم، مرادنژاد، آنا، 1395، تحلیلی بر برنامه ریزی فضایی و الگوی توسعه شهرنشینی در ایران، نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری سال 7، شماره 26، پاییز 1395.
– دانشمند نارویی، مرضیه، پهلوانی، مصیب، اسفندیاری، مرضیه، 1401، بررسی مسائل اقتصاد ایران، سال 9، شماره 1، بهار و تابستان 1401.
– زیاری، کرامت الله، محمدی، اکبر، عطار، خلیل، 1390، مجله علمی – تخصصی برنامه ریزی فضایی، سال 1، شماره 3، زمستان 1390.
– علی اکبری، اسماعیل، 1383، توسعه شهری و آسیب شناسی اجتماعی در ایران، نشریه پژوهش های جغرافیایی، سال 1383، دوره 36، شماره 48، صفحات 49 تا 69.
– علی پور، کیوان، علی احمدی، نسرین، 1396، بررسی مفاهیم و نظریه های توسعه شهری از آغاز تاکنون، نشریه مدیریت شهری نوین، دوره 5، شماره 17، شماره پیاپی 17، تیر 1396، صفحات 91 تا 106.
– فتحی، الهام، 1394، روند شهرنشینی در ایران، آمار، شماره 12، خرداد و تیر 1394.
– قربانی، زهرا، 1385، الگوهای شهرنشینی در ایران و جهان، فصلنامه جمعیت، شماره 77 و 78.
– نوابخش، مهرداد، فتحی، سروش، 1386، رشد و توسعه شهرنشینی در ایران (با تأکید بر فعالیت های اجتماعی – اقتصادی)، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، علمی – پژوهشی، سال 4، شماره 15، پاییز 1386.