کشت زعفران در استان کرمان

تاریخچه

زعفران به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین ادویه‌ها با خاستگاه اصلی خاورمیانه شناخته شده که از گذشته‌های دور در ایران کشت شده و ایرانیان آن را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی خود به‌حساب می‌آورند. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که زعفران در گذشته در اغلب نقاط ایران به‌ویژه استان‌های مرکزی، اصفهان، فارس، کرمان و خراسان کشت می‌شده است. در حال حاضر ایران با تولید بیش از 90 درصد زعفران، بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در جهان است و زعفران ایران به‌عنوان یکی از بهترین و با کیفیت‌ترین انواع زعفران در جهان شناخته می‌شود.

گستره جغرافیایی مناسب برای کشت زعفران در استان کرمان

استان کرمان از جمله مناطقی است که کشت زعفران در آن صورت می‌گیرد و با دارا بودن سطح زیرکشتی معادل 1688 هکتار با تولید حدود ۴ تن زعفران در جایگاه چهارم کشت زعفران در کشور قرار دارد. شهرستان‌های زرند، راور، شهربابک، کوهبنان، بردسیر، بافت، سیرجان، بم، رفسنجان و کرمان از جمله مناطق مهم کشت زعفران در این استان هستند. بیشترین سطح زیرکشت این محصول در شهرستان زرند و کمترین آن متعلق به شهرستان ریگان است. مناطق جنوبی و شرق استان مناسب کشت زعفران نیستند، بلکه مناطق مستعد کشت زعفران متمرکز بر بخش‌های کوهپایه‌های شهرستان‌های بافت، بردسیر، زرند و شهربابک می‌باشند.

شهرستان‌های کهنوج، منوجان، جنوب شهرستان جیرفت، شرق شهرستان بم و جنوب شهرستان بافت جزو مناطق نامناسب بوده که در حدود 39 درصد مساحت استان را تشکیل می‌دهند. همچنین 69 درصد مساحت استان در پهنه متوسط و 61 درصد در پهنه مناسب طبقه‌بندی شده‌اند. مناطق بسیار مناسب نیز حدود 61 درصد از سطح کل استان را شامل می‌شوند. (جواهری و همکاران، 1401)

توزیع جغرافیایی سطح زیرکشت زعفران در استان کرمان (1402-1401)

طبق اطلاعات آمارنامه کشاورزی محصولات باغبانی و گلخانه‌ای 1401 میزان سطح زیرکشت زعفران در استان کرمان در سال زراعی (1402-1401) برابر 1335 هکتار بوده که 26 هکتار آن مربوط به سطح غیربارور بوده است. درمجموع میزان تولید 5 تن و میزان عملکرد زعفران 4 کیلوگرم در هکتار بوده است. به‌طورکلی محصول زعفران در استان کرمان به‌صورت آبی کشت می‌شود. رتبه نخست تولید زعفران در استان کرمان به شهرستان زرند اختصاص دارد. در شهرستان زرند، 414 هکتار زمین کشاورزی زیرکشت زعفران قرار دارد که بیش از 2 تن زعفران از این زمین‌ها برداشت می‌شود. 160 هکتار از زمین‌های مناطق دشتخاک، سربنان و حتکن این شهرستان زیرکشت زعفران قرار دارد. سطح زیرکشت زعفران در شهرستان راور 35 هکتار است که 28 هکتار آن بارور می‌باشد. در شهربابک 160 هکتار مزرعه زعفران وجود دارد که با احتساب متوسط عملکرد 2/3 کیلوگرم در هکتار، 496 کیلوگرم زعفران برداشت می‌شود.

سطح زیرکشت زعفران در شهرستان کوهبنان 260 هکتار با تولید 1 تن زعفران می‌باشد. سطح زیرکشت زعفران در شهرستان بردسیر در سال 1399، ۸۳ هکتار با تولید ۲۷۵ کیلوگرم، شهرستان بافت در سال ۱۳۹۷، سطح زیر کشت ۱۲۷ هکتار و تولید ۳۸۱ کیلوگرم زعفران و در سال 1400، سطح زیر کشت ۱۰۰ هکتار با عملکرد ۳ کیلوگرم در هکتار و تولید ۳۰۰ کیلوگرم زعفران، شهرستان سیرجان در سال ۱۴۰۱ سطح زیر کشت۱۶۰ هکتار و تولید ۶۰۰ کیلوگرم زعفران، شهرستان بم در سال 1399 سطح زیر کشت 17 هکتار با تولید 70 کیلوگرم زعفران و شهرستان رفسنجان در سال 1402 سطح زیرکشت 45 هکتار با تولید 180 کیلوگرم زعفران است.

کیفیت تولیدات و میزان تولیدات در واحد سطح

بازدهی زعفران در استان کرمان در حدود 3 تا 4 کیلوگرم در هکتار است که بسیار کم بوده و باید با به‌کارگیری روش‌های جدید کشت زعفران، میزان بازدهی کشت را بالا برد. راهکارها باید به‌گونه‌ای باشد که سوددهی را افزایش دهد. از جمله این موارد می‌توان ارائه روش‌های مؤثر در جهت افزایش میزان محصول در واحد سطح توسط مروجین کشاورزی را نام برد. در کشت زعفران هر چه تراکم کشت بیشتر باشد میزان درآمد حاصله نسبت به هزینه‌های پرداختی بیشتر خواهد بود و این امر باعث صرفه‌جویی در هزینه‌ها، به‌ویژه منابع آبی و افزایش سودآوری می‌شود. راهکار بعدی در راستای افزایش بنیه مالی کشاورزان، فعال‌سازی تعاونی‌های روستایی در جهت تأمین نهاده‌های موردنیاز زعفران کاران و جلوگیری از فروش زودهنگام محصول زعفران توسط کشاورزان است. این کار باعث عرضه محصول در زمان مناسب خود شده و مانع کاهش سوددهی و هدر رفتن زحمات و سرمایه کشاورزان می‌گردد.

یکی از موارد ضروری در کشت زعفران، استفاده از حصار در اطراف مزارع زعفران است که از این طریق با محافظت از پیازهای زعفران می‌توان عملکرد محصول را در مهروموم‌های آینده افزایش داد. از آنجا که در بین هزینه‌های ثابت طرح کشت زعفران، هزینه حصارکشی از مبلغ نسبتاً بالایی برخوردار است، بهتر است تخصیص تسهیلات کم‌بهره بانکی در این مورد نیز منظور گردد.

شاخص‌های علمی در تولید زعفران استان در مقایسه با سایر نقاط زعفران خیز

از جمله عواملی که باعث کاهش کیفیت زعفران می‌شود، می‌توان خشکسالی‌‌های شدید، باران زیاد، استفاده از برخی کودها مثل پتاس را نام برد. حرارت، تأثیر مستقیم بر روی کیفیت محصول زعفران دارد. بهترین زعفران در مناطقی عمل می‌آید که تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد و یخبندان داشته باشد چون در این صورت رنگ زعفران و عطر آن روشن‌تر و مطلوب‌تر است. عطر زعفران در سرما و گرمای شدید کاهش می‌یابد. (بهنیا، 1391) زعفران ایران بهترین و مرغوب‌ترین نوع زعفران جهان است. قائنات از جمله مناطق زعفران خیز است که در زمینه تولید زعفران دارای برند جهانی است.

زعفران گناباد با ثبت شدن در سازمان جهانی فائو به دلیل کشت به روش سنتی و آبیاری با قنات و نیز تربت‌حیدریه به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران جهان عنوان‌های مختلفی را در جهان از آن خود کرده‌اند. از جمله بهترین زعفران های صادراتی می‌توان زعفران گناباد به دلیل ثبت جهانی و عطر و بوی بی‌نظیر، زعفران تربت‌حیدریه به دلیل دارا بودن قلم‌های درشت و زیبا و زعفران قائنات به دلیل شهرت را نام برد. کیفیت زعفران تولیدی در مزارع استان کرمان بسیار مطلوب است.

به دلیل موقعیت جغرافیایی شهرستان کوهبنان و ارتفاع بالاتر از ۲ هزار متر از سطح دریا، زعفران کوهبنان از شهرت و کیفیت بسیار مطلوبی برخوردار است. علی‌رغم بحران کم آبی، زعفران ناحیه دشتخاک از توابع شهرستان زرند، نه تنها از نظر کمیت از عملکرد بالایی برخوردار است؛ بلکه از لحاظ کیفیت و مرغوبیت نیز در زمره اقلام صادراتی قرار می‌گیرد.

شاخص‌های اقتصادی تولید زعفران مانند بهره‌وری آب، زمین، نیروی انسانی، سرمایه و غیره در تولید زعفران در حوزه‌های مورد مطالعه در استان کرمان
طبق تحقیقات صورت‌گرفته کشاورزان استان کرمان از نهاده‌های پیاز زﻋﻔﺮان، ﻧﻴﺮوی ﻛﺎر، ﻣﻘﺪار آب ﻣﺼﺮفی، ﺳﻄﺢ زﻳﺮ ﻛﺸﺖ و ماشین‌آلات در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻬﻴﻨﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده‌اﻧﺪ.

ولی نهاده‌های ﻛﻮد ﺣﻴﻮانی و ﻛﻮد ﺷﻴﻤﻴﺎیی در ﻧﺎﺣﻴﻪ غیراقتصادی اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه و ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺣﺪ ﻣﺠﺎز در ﻣﺰارع ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار گرﻓﺘﻪ است و ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺰان ﻣﺼﺮف اﻳﻦ نهاده‌ها را ﻛﺎﻫﺶ داد. بهره‌وری ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻧﻬﺎده پیاز زﻋﻔﺮان ﺣاکی از آن اﺳﺖ ﻛﻪ به‌طور ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﻪ ازای یک‌تن اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻬﺎده پیاز، ﻣﻴﺰان 43/1 ﻛﻴﻠﻮگرم زﻋﻔﺮان ﺗﻮﻟﻴﺪ می‌شود. ﻫمچنین بهره‌وری ﻣﺘﻮﺳﻂ نهاده‌های ﻧﻴﺮوی ﻛﺎر، ﻣﻘﺪار آب ﻣﺼﺮفی، ﻛﻮد ﺣﻴﻮانی، ﻛﻮد ﺷﻴﻤﻴﺎیی، ﺳﻄﺢ زﻳﺮﻛﺸﺖ و ماشین‌آلات ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ 57/0، 0095/0، 27/0، 019/0، 81/0، 3/0 و 34/0 به‌دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ. با توجه به بهره‌وری ﻧﻬایی نهاده‌ها، ﻛﺸﺎورزان از نهاده‌های ﻛﻮد ﺣﻴﻮانی و ﻛﻮد ﺷﻴﻤﻴﺎیی در ﻧﺎﺣﻴﻪ غیراقتصادی ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده‌اﻧﺪ و سایر نهاده‌ها در ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻗﺘﺼﺎدی ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺑﻬﻴﻨﻪ اﺳﺘﻔﺎده شده‌اند. ارزش ﻧﻬﺎیی نهاده‌های پیاز زﻋﻔﺮان، ﻧﻴﺮوی ﻛﺎر و ﺳﻄﺢ زﻳﺮ ﻛﺸﺖ ﻛﻤﺘﺮ از ﺣﺪ ﺑﻬﻴﻨﻪ اﺳﺘﻔﺎده می‌شود و کارایی ﺗﺨﺼﻴصی اﻳﻦ ﻧﻬﺎدهﻫﺎ در حد ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻴﺴﺖ. ﻛﺎرایی ﺗﺨﺼﻴصی نهاده‌های ﻣﻘﺪار آب ﻣﺼﺮفی، ﻛﻮد ﺣﻴﻮانی و ماشین‌آلات پایین اﺳﺖ و ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺣﺪ ﺑﻬﻴﻨﻪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻫمچنین ﻣﻨفی بودن ﻧﻬﺎده ﻛﻮد ﺷﻴﻤﻴﺎیی ﺑﻴﺎنگر آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای اﻓﺰاﻳﺶ ﻛﺎرایی، ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺼﺮف اﻳﻦ ﻧﻬﺎده را ﻛﺎﻫﺶ داد.
براساس ﻛﺸﺶ ﻧﻬﺎدهﻫﺎ، اثرگذاری ماشین‌آلات در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻧﻬﺎده ﻧﻴﺮوی ﻛﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ، ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ می‌توان ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﻄﺢ ﻣﻜﺎﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن ﻣﺰارع، ﺗﻮﻟﻴﺪ را ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻓﺰاﻳﺶ داد. ﺑﺮاﺳﺎس ﻛﺸﺶ، ﻧﻬﺎده ﻣﻘﺪار آب ﻣﺼﺮفی در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻬﻴﻨﻪ اﺳﺘﻔﺎده می‌شود، ولی اثرگذاری آن ﻛﻢ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ به ارزش ﻧﻬﺎیی ﻧﻬﺎده ﻣﺸﺨﺺ می‌شود ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻬﺎده ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺣﺪ ﺑﻬﻴﻨﻪ اﺳﺘﻔﺎده می‌شود. ﻣﺸﺎﻫﺪه می‌شود ﺑﺎ وﺟﻮد این‌که اﺳﺘﺎن ﻛﺮﻣﺎن ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻞ کم‌آبی مواجه است ولی ﻛﺸﺎورزان در اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﻧﻬﺎده، ﺑﻬﻴﻨﻪ عمل نمی‌کنند و ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﻘﺪار ﻻزم اﺳﺘﻔﺎده می‌کنند. (عزیزی و زارعی، 1392)
در حال حاضر در استان كرمان بيش از 500 نفر بهره‌بردار زعفران به‌طور مستقيم فعاليت دارند. از لحاظ اشتغال‌زایی، مزارع زعفران از اشتغال‌زایی 175 نفر روز در زمان برداشت برخوردار است. در شهرستان زرند میزان اشتغال در فصل برداشت زعفران، 11 هزار نفر روز می‌باشد.

زعفران به‌عنوان کشت جایگزین برای بیشترین بهره‌وری اقتصادی- برای بیشترین درآمد در مقابل کمترین هزینه
در اکثر نقاط کشور، تولید محصولات کشاورزی با مصرف بی‌رویه منابع آب زیرزمینی همراه است؛ بنابراین الگوی کشت هر منطقه باید به‌گونه‌ای تدوین شود که علاوه بر مصرف بهینه آب، بهره‌وری بالا و عدم کاهش تولید محصول مربوطه را در پی داشته باشد. از جمله راهکارهایی که در جهت رفع معضل هدر رفت آب و مقابله با مشکل کم‌آبی ارائه می‌شود، می‌توان جایگزینی کشت بهینه را نام برد. زعفران از جمله محصولاتی است که می‌توان آن را به‌عنوان یک کشت جایگزین معرفی کرد که با وجود نیاز آبی کم، هم سودآوری آن قابل ملاحظه است و هم در زمان برداشت محصول، از اشتغال‌زایی بسیار بالایی برخوردار است؛ بنابراین می‌توان گفت زعفران از جمله محصولاتی است که به‌عنوان یک کشت جایگزین برای مقابله با بحران کم‌آبی استان کرمان معرفی می‌گردد. کشت زعفران در کرمان به‌منظور جایگزینی برای پسته و دیگر محصولات پر آب‌بر در حال گسترش است. مساعد بودن آب‌وهوا در این استان و اعطای به‌موقع تسهیلات به زعفران کاران، استقبال کشاورزان برای کاشت زعفران را زیاد کرده است. جایگزینی محصولات کم آب بر به‌جای محصولات آب بر، امکان تولید محصول با کیفیت و مطابق استانداردهای صادراتی، اشتغال‌زایی برای نیروی انسانی، فعال شدن صنایع مرتبط نظیر کارگاه‌های کوچک خانگی فرآوری زعفران را می‌توان از دیگر مزایای کشت زعفران دانست. از جمله محدودیت‌های ارزیابی اقتصادی کشت زعفران می‌توان عدم دستیابی به اطلاعات دقیق در مورد هزینه و درآمدهای کشت زعفران را نام برد. از طرف دیگر از آنجا که اکثر کشاورزان این اطلاعات را به‌صورت ثبت شده نگه‌داری نمی‌کنند، گذشت زمان باعث فراموشی مقدار هزینه‌های انجام شده و درآمدهای دریافتی می‌شود. البته این امر با توجه به ویژگی‌های خاص محصول ‌دهی زعفران اجتناب‌ناپذیر است. این دلایل باعث می‌شود ارزیابی اقتصادی مربوط به کشت زعفران با مشکلاتی مواجه شود و نتوان اطلاعات دقیقی در این زمینه ارائه داد. ارزیابی اقتصادی کشت زعفران با توجه به مثبت بودن NPV(نرخ بهره 14 درصد، 81/40=NPV و نرخ بهره 20 درصد، 80/28=NPV) نشان می‌دهد که طرح کشت زعفران اقتصادی است. دوره بازگشت سرمایه از شروع طرح کشت زعفران برای نرخ بهره 14 درصد برابر 83/2 سال و برای نرخ بهره 20 درصد برابر 76/3 سال است. نرخ بازده داخلی برابر 39 درصد می‌باشد و از آنجا که این مقدار بزرگ‌تر از نرخ بهره 20 درصد است می‌توان گفت که طرح کشت زعفران از توجیه اقتصادی برخوردار است.

(پورخالقی و همکاران، 1399) به‌طور کلی هزینه تولید کشت زعفران در هکتار در سال دوم نسبت به سال اول کاهشی است اما از سال دوم به بعد روند افزایشی خواهد داشت. (پورخالقی و همکاران، 1399)

مقایسه تحصیل منابع ارزی در کشت زعفران به‌عنوان جایگزین محصولات دیگر با توجه به ظرفیت منابع طبیعی در کشاورزی منطقه و غیرهاستان کرمان می‌تواند یکی از مهم‌ترین مبادی صادراتی زعفران ایران در آینده‌ای نزدیک باشد، تنها کاری که باید انجام داد بهبود روش‌های کشت و مدیریت مزرعه زعفران به‌منظور افزایش بازدهی و گسترش صنعت بسته‌بندی است.

غالب زعفران ایران (۸۰ درصد) به بیش از ۱۰۰ کشور جهان صادر می‌شود و مصرف داخل سهم اندکی از این تولیدات را در برمی‌گیرد. البته صادرات ایران به این کشورها مستقیم نبوده و به‌وسیله ۳ هاب واسط اصلی صورت می‌گیرد. به این صورت که زعفران به‌صورت نسبتاً عمده به هاب‌های واسطی همچون امارات، اسپانیا و هنگ‌کنگ ارسال می‌شود و از آنجا و با انجام فرایند‌های تجاری به سایر کشورهای منطقه ارسال می‌شود. استان کرمان سهم ناچیزی از بازار 8 میلیارد دلاری زعفران در دنیا دارد. کل صادرات محصول زعفران در سال گذشته 48 کیلوگرم بوده است و دلیل آن عدم دستیابی به مکانیسم حضور در بازارهای بین‌المللی و رقابت در عرصه صادرات زعفران است.

عمده محصول زعفران کرمان در بازارهای داخلی عرضه می‌شود و در واقع مقدار بسیار کمی از آن صادر می‌شود و دلیل اصلی آن عدم برند سازی و بسته‌بندی مناسب در حوزه صادرات زعفران است تا از این طریق واسطه‌ها حذف شوند. عمده زعفران کرمان در حال حاضر از طریق استان خراسان صادر شده و پس از صادرات به دیگر کشورها، فرآوری و بسته‌بندی شده و در بازارهای جهانی عرضه می‌شود. در شش‌ماهه اول سال جاری هیچ‌گونه صادرات زعفرانی صورت نگرفته است و دلیل اصلی آن این است که فصل برداشت محصول زعفران آبان ماه است و کشاورزان به دلیل مشکلات مالی مجبور هستند بلافاصله پس از برداشت زعفران، محصول خود را به فروش برسانند، بنابراین فرصتی برای صادرات ندارند. یکی از مشکلات بازاریابی زعفران رعایت نکردن اصول و نکات فنی و بهداشتی در مسیر برداشت تا بسته‌بندی زعفران است که این وضعیت افزون بر اثرات منفی که بر مصرف‌کننده می‌گذارد، موجب می‌شود که هرساله مقدار زیادی از محصول زعفران صادراتی غیرقابل مصرف شناخته شده و برگشت داده شود. مسائل و مشکلات بخش بازاریابی و صادرات زعفران استان شامل بروز برخی تقلب‌ها، نبود استاندارد داخلی و عرضه نامناسب، ضعف تجارت الکترونیک، نبود صنایع کافی برای بسته‌بندی، کمبود تجهیزات آزمایشگاهی، کافی نبودن محصولات جانبی تولیدی زعفران و عدم شناخت از بازارهای داخلی و خارجی است.

خرده مالکین با مشکلات بیشتری در زمینه نامناسب بودن زیرساخت بازاریابی، ناپایداری قیمت، عدم اطلاع‌رسانی صحیح و به‌موقع بازار، هزینه تولید زیاد، ضایعات زیاد، وجود واسطه‌ها و همچنین کمبود حمایت‌های دولتی در ارتباط با بازار محصولات کشاورزی مواجه هستند. کشاورزان عمدتاً دارای محدودیت مالی بوده و این امر باعث می‌شود زعفران کاران نیاز مالی خود را صرفاً از طریق سرمایه شخصی تأمین کنند و این امر موجب کمبود شدید سرمایه در تولید زعفران می‌شود. وجود سرمایه علاوه بر این‌که برای به ثمر رسانیدن و دستیابی به محصول با کیفیت مناسب، لازم و ضروری است به‌عنوان یکی از عملکردهای تسهیلاتی بازاریابی نیز مطرح می‌شود.

بخشی از ضایعات زعفران در مزرعه و در مرحله برداشت محصول بوده که عامل آن تغییرات جوی، آفات و بیماری‌ها و طولانی شدن زمان برداشت می‌باشد. بخش دیگر آن مربوط به شیوه برداشت است که توسط نیروی کار و به شیوه کاملاً سنتی صورت می‌گیرد. موارد ضایعات محصول نیز شامل کاهش کمی و کیفی زعفران از نظر بو، رنگ و خردشدگی است. از نظر بازاریابی سهم تولیدکننده از قیمت زعفران بیشترین مقدار را دارد و ناکارایی قیمتی کمترین سهم را دارا می‌باشد. در جهت بهبود تولید، عملکرد، شرایط کمی و کیفی و بازاریابی مناسب، آموزش‌های ترویجی مناسب ضروری به نظر می‌رسد. (شفیعی، 1401)