سارا پناهنده
کارشناس کسب‌وکارهای نوین مرکز مطالعات و پژوهش‌های اقتصادی اتاق کرمان
دکتر محمدجواد رستمی
رییس مرکز مطالعات و پژوهش‌های اقتصادی اتاق کرمان
کارآفرینی فرآیند ایجاد ارزش است که در آن به‌منظور بهره گیری از فرصت‌ها، مجموعه منحصربه فردی از منابع استفاده می گردد.
کارآفرینان به‌عنوان کسانی که می‌توانند با خلاقیت و نوآوری ترکیب جدیدی از منابع، فرصت‌ها و نیازها را ایجاد نمایند در خط مقدم تولید ثروت و توسعه اقتصادی و فناوری درحال حرکت هستند. در اقتصاد دانش‌بنیان، نوآوری به‌طور چشمگیری نه‌تنها بر پیشرفت فن‌آوری، بلکه بر تغییر فرآیندها و مدل های کسب‌وکار و همچنین جریان سیال دانش بر شیوه‌های نوین تجارت، اثرگذار بوده است. نوآوری و مدیریت صحیح آن محور اصلی اقتصاد دانش‌محور است که فقدان آن سبب می شود اقتصاد دانش‌محور به اهداف عالی خود نرسد.
صدای نوآوران و کارآفرینان اغلب توسط سیاستمداران و سیاست‌گذاران شنیده نمی‌شود؛ در نتیجه در تصمیم‌گیری‌های کلان، مسائل آنان مورد توجه قرار نگرفته و از تجربه و دانش ایشان بهره چندانی گرفته نمی‌شود، لذا نوآوری به‌طور جدی به عرصه ظهور نمی رسد. کارخانههای نوآوری فضایی بین شرکت‌های نوپا (بخش خصوصی) و دولت را شکل می دهند و ابزاری برای بسترسازی و ایجاد محیط مناسب جهت فعالیت استارتاپ ها و تیم های نوآور در کنار سایر بازیگران عرصه نوآوری و کارآفرینی هستند. این مراکز شرکت‌های نوپا را تا زمانی که به تنهایی قادر به ادامه حیات نباشند، هدایت و راهنمایی می‌کنند. بدین ترتیب، کارخانههای نوآوری را باید بازیگران جدید زیست‌بوم نوآوری و کارآفرینی کشور دانست که مفهوم نوینی از هم‌افزایی را برای فعالان این زیست بوم با خود به همراه می‌آورند.
کارخانههای نوآوری محل تجمع شرکت‌های نوپا یا همان استارتاپ ها هستند و خدمات موردنیاز و مرتبط نیز غالباً به‌صورت متمرکز در کنار آن‌ها فراهم می‌شود. از بُعد دیگر صنایع سنتی و شرکت‌های بزرگ به‌طور فزاینده‌ای از ضرورت نوآوری دیجیتال برای رقابت در بازارهای خودآگاه هستند و از این رو به دنبال استارتاپ‌های ساختارشکن‌اند تا آن‌ها را درگیر خود کنند، اما فرهنگ سازمانی و ساختارهای پیچیده آن‌ها اغلب در تضاد با یک شرکت نوپا می‌باشد و یافتن وجهه کاری را دشوارتر می‌کند. برای نزدیک تر شدن به استارتاپ های موفق، شرکت‌ها نیاز به شرکای محلی دارای شبکه، تجربه و درک فرهنگی مناسب، دارند؛ بنابراین کارخانه‌ی نوآوری یک شریک ایده آل برای شرکت‌ها و صنایعی است که به دنبال زبان مشترک بین خود و استارتاپ ها می باشند.
از طرفی دیگر، کارخانه بستر بسیار خوبی برای تعامل کارآفرینان و دانشگاهیان فراهم می‌کند. این وظیفه که هر دو طرف آگاهی از این پتانسیل داشته باشند و جریان مداوم اطلاعات و داده‌ها را در هر دو جهت به سمت توسعه و رشد سوق دهند بر عهده کارخانه می‌باشد. این اکوسیستم باید به‌طور مرتب با دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقیقاتی و اتاق‌های فکر منطقه‌ای و ملی در ارتباط باشد تا آن‌ها را با جامعه کارآفرینان خود مرتبط کند.
در جدول پایین مزیت احداث کارخانه های نوآوری در کشور برای بخش خصوصی و دولتی آمده است. از مجموع نظرات و دیدگاه های کارشناسان در خصوص طراحی و ایجاد کارخانه های نوآوری نکات زیر حائز اهمیت است:
• حضور کلیه ارکان و بازیگران زیست‌بوم نوآوری در یک ساختار واحد و تجمع در یک نقطه جغرافیایی از نکات شاخص این مراکز می‌باشد. حضور نیروی انسانی مستعد، تیم‌های فناور، استارتاپ های فعال، شرکت‌های دانش‌بنیان، شتاب‌دهنده‌ها، فضاهای کار اشتراکی، مراکز نوآوری تخصصی، سرمایه‌گذاران خطرپذیر، صنایع و شرکت‌های بزرگ تخصصی، مشاوران و مربیان متخصص و حرفه‌ای، شرکت‌های ارائه‌کننده خدمات موردنیاز کسب‌وکارها و… می‌تواند هم‌افزایی‌های قابل‌توجهی را برای زیست‌بوم نوآوری و کارآفرینی به وجود آورند و ضریب توفیق شرکت‌ها و استارتاپ ها را به نحو چشم گیری افزایش دهد،
• تنوع در زمینه‌های تخصصی، شامل طیف وسیعی از حوزه‌های کسب‌وکار، نوآوری و فناوری مانند صنایع‌دستی و گردشگری، کشاورزی، صنعتی، معدنی، تجارت الکترونیک، هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء، پردازش ابری، بازی‌های رایانه‌ای، سلامت الکترونیک، مدیریت محتوا و رسانه، مالی و بیمه و …از جمله موضوعاتی است که در کارخانههای نوآوری مورد توجه قرار گرفته است. این مهم می‌تواند منجر به شکل‌گیری همکاری‌های میان‌رشته‌ای در حوزه‌های مختلف شود و زنجیره کاملی از خدمات و تخصص‌های لازم برای یک کسب‌وکار را به ارمغان آورد،
• یکی از معضلات شهرهای بزرگ، وجود مناطق و ساختمان‌های بزرگ صنعتی و کارگاهی رهاشده، مراکز تعمیرگاهی و فضاهای ناکارآمد شهری است که گسستگی فضایی و ساختاری در بافت شهری را موجب می‌شوند و معضلات و آسیب‌های متعددی را برای شهر و شهروندان در بردارند. بازسازی و احیای دوباره فضای کارخانه‌ای متروک و تبدیل آن به فضایی پویا و زنده برای نسل جوان نوآور، کارآفرین و صاحب ایده و ایجاد بستری برای شکوفایی و رشد استارتاپ ها و شرکت‌های دانش‌بنیان، نوآور و فناور می‌تواند علاوه بر جلوگیری از معضلات و آسیب‌های فضاهای مهجور و غیرقابل استفاده شهری، تقویت ارتباطات اجتماعی، ایجاد فرصت‌های اقتصادی و مراکز خدمات‌رسانی به شهروندان و …را امکان‌پذیر سازد. این رویکرد می‌تواند علاوه بر تغییر فضاهای رهاشده مستعد جرم و ناهنجاری‌های اجتماعی به فضاهای سرزنده و با حیات اقتصادی، از چندپارگی فضایی بافت شهری نیز ممانعت کند،
• از ارکان ایجاد یک شهر نوآور، پیوند و یکپارچگی فضاهای نوآوری و فناوری با بافت شهری و اجتماعی است که می‌تواند مزایای متعددی را هم برای فضاهای نوآوری و هم برای مدیریت شهری فراهم آورد. قرار گرفتن کارخانه نوآوری در یک موقعیت جغرافیایی ممتاز و از سوی دیگر در نظر گرفتن ویژگی‌های مکانی همچون راه‌های دسترسی؛ دسترسی به فرودگاه و پایانه‌های مسافری، حمل‌ونقل عمومی، مراکز آموزشی و پژوهشی، مراکز صنعتی و تولیدی آب، گاز و برق از مهم‌ترین نیازهای شکل‌گیری این فضا می‌باشد، لذا با توسعه فعالیت‌ها و تبدیل شدن این مکان به قطب نوآوری و فناوری، بافت شهری و اجتماعی اطراف این مرکز نیز از این فعالیت‌ها متأثر شده و تبدیل به پهنه‌هایی برای توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان، استارتاپ های نوآور و مراکز توسعه فناوری‌های جدید خواهد بود،
• یکی از رویکردهای مؤثر در شکل‌گیری کارخانههای نوآوری، تعامل و همکاری میان شرکت‌های بزرگ و استارتاپ ها می‌باشد که در آن شرکت‌های بزرگ به جای سرمایه‌گذاری مستقیم بر روی تحقیق و توسعه، با استارتاپ‌هایی همکاری می‌کنند که در موضوعات مدنظر آن شرکت تخصص و تبحر دارند. بهره‌برداری از چابکی و هوشمندی در عملیات این شرکت‌ها، دستیابی به فناوری‌های به روز و صرفه‌جویی در هزینه‌های تحقیق و توسعه از جمله مزایای استفاده از این رویکرد برای شرکت‌های بزرگ است،
• ایجاد همکاری اثربخش بین بخش خصوصی و دولتی از ویژگی های دیگر این مراکز می باشند؛ این موضوع ازآنجا حائز اهمیت است که در محافل اقتصادی کشور دو قطبی، اقتصاد بازار و عدم مداخله دولت در برابر طرفداران مداخله دولت، همواره مطرح بوده است. استانداری، اتاق بازرگانی، شرکت‌های بزرگ صنعتی و معدنی، شرکت‌های خصوصی بزرگ و سایر اجزاء اثربخش اکوسیستم نوآوری و کارآفرینی می‌توانند الگوی موفقی را شکل داده و به دنبال آن، هم‌افزایی دانش، تخصص و منابع مالی بخش خصوصی با بودجه های حمایتی و همکاری دولت، ضمن تحقق اهداف اقتصادی صاحبان کسب‌وکار و شرکت‌ها، دستاوردهای ارزشمندی همچون توسعه نوآوری و فناوری‌های کلیدی را به همراه خواهد داشت،
• یکی از عوامل اثرگذار در ترغیب نوآوری در میان کسب‌وکارها، توجه به مؤلفه‌های معماری و طراحی نوآورانه فضا می‌باشد؛ رویکردی که سبب می‌شود ترکیبی از معماری مدرن و عناصر فرهنگی و بومی ایران که در طراحی آن، تلاش شده، نمادهای کارآفرینی پیشینی که در آن به وقوع پیوسته حفظ و مرمت شود.
و در نهایت ایجاد اشتغال مولد به‌ویژه اشتغال نیروی انسانی متخصص و تحصیل‌کرده، یکی از مهم‌ترین اهداف مهم دولت به شمار می‌آید. این نکته زمانی برجسته‌تر می‌شود که درصد نیروی جوان کشور و نرخ فارغ‌التحصیلان را در کشور با نگاهی دقیق‌تر بنگریم. به این ترتیب، با راه اندازی کارخانه نوآوری در استان حداقل 1000 جوان با انگیزه، تحصیل‌کرده و متخصص، زمینه مناسبی را برای اشتغال تحصیل‌کردگان فراهم می‌آورند.
نیروهای جوانی که با ایجاد استارتاپ ها و شرکت‌های فناور و توسعه فعالیت‌های خود می‌توانند به شرکت‌های مستقلی تبدیل شوند که زمینه اشتغال دیگر جوانان تحصیل‌کرده را نیز فراهم می آورند و با خروج خود از کارخانه، امکان استقرار افراد و هسته‌های جدیدی را در این فضا امکان‌پذیر می‌سازند و از این منظر، تداوم چرخه نوآوری و کارآفرینی را موجب می‌شوند.
یکی از راهکارهایی که هم اکنون در حوزه شکل‌دهی و تقویت زیست‌بوم استارتاپی توجه زیادی را به خود جلب کرده و تبدیل به روندی پذیرفته شده در سطح جهان شده است، تغییر کاربری فضاها و اماکن قدیمی و از رده خارج شده ای همچون کارخانههای صنعتی، ایستگاه‌های قدیمی و انبارهای کهنه است که با گسترش شهرها و به دلایل مختلف، کاربری خود را از دست داده و به اماکنی پرآسیب بدل شده‌اند و تبدیل آن‌ها به فضاهایی استارتاپی و حامی کارآفرینی و نوآوری است. از جمله موفق‌ترین نمونه‌های چنین رویکردی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
شرکت هم‌آوا با مشارکت پارک فناوری پردیس و با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به‌عنوان بزرگ‌ترین مرکز استقرار استارت‌آپ‌ها در خاورمیانه و شمال آفریقا در فضایی به مساحت ۱۸ هزار و پانصد مترمربع در غرب تهران راه‌اندازی شده است. طراحی و اجرای این پروژه از سال 1396 تا 1398 به طول انجامید. موقعیت جغرافیایی ویژه این منطقه و دسترسی‌های مناسب به شبکه حمل‌ونقل عمومی، نزدیکی به دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه تهران، دانشگاه صنعتی امیرکبیر و همچنین مجاورت با فرودگاه مهرآباد و ایستگاه مترو از جمله مزایای این محل محسوب شده و حضور دانشجویان، فارغ‌التحصیلان و نخبگان را در این محل تسهیل می‌کند.
کارخانه نوآوری آزادی با دارا بودن ۱۰ سوله به مساحت ۱۰ هزار مترمربع و همچنین ۴۵۰۰ مترمربع ساختمان اداری و ایجاد واحدهای خدماتی شامل فضای کاری مشترک، اتاق جلسات متعدد، سالن همایش، باشگاه ورزشی، رستوران و کافی‌شاپ، محلی مناسب برای تمرکز استارتاپ‌های کشور و شرکت‌های سرمایه‌گذار خطرپذیر است.
استیشن اف یک ایستگاه قدیمی و عظیم قطار با مساحت تقریبی ۳۴ هزار مترمربع که به‌طور رسمی توسط رئیس‌جمهور فرانسه امانوئل مکرون در ماه ژوئن ۲۰۱۷ افتتاح شده است. این فضا به‌طور کامل بازسازی شده و ضمن تقسیم به بخش‌های مختلف؛ مجهز به هزاران میز کار، اتاق کنفرانس و…گردید. بزرگ‌ترین پردیس راه‌اندازی شده در جهان station F پاریس است. این بنا مربوط به سال 1920 می باشد که به معنای واقعی کلمه به بلندای برج ایفل طراحی شده است، در این فضا کل اکوسیستم نوآوری و فناوری، ازجمله استارتاپ‌ها، سرمایه‌گذاران مختلف و برگزارکنندگان رویدادهای مختلف راه‌اندازی کسب‌وکار حضور دارند. همچنین در این فضا، اقامتگاهی برای 600 کارآفرین وجود دارد؛ بنابراین از بسیاری جهات این فضا شبیه یک پردیس دانشگاهی بوده ولی برای استارتاپ‌ها طراحی شده است.
این ساختمان به سه قسمت تقسیم شده است، قسمت اول دارای سالن اجتماعات 360 نفره، اتاق های جلسات خصوصی، دفاتر خصوصی، خدمات عمومی برای شرکت‌های نوپا، کافی‌شاپ، یک دفتر پست و سایر موارد است، قسمت دوم ساختمان فضای کار اشتراکی می‌باشد. این منطقه 3000 میز کار دارد و تقریباً می‌تواند میزبان 1000 استارتاپ باشد.21 برنامه مختلف راه‌اندازی یا مراحل مختلف توسعه وجود دارد که این برنامه‌ها توسط بازیگرانی مانند Facebook، Microsoft، Naver، HEC، Numa، Ubisoft و غیره اجرا می‌شوند. سرانجام، منطقه سوم یک رستوران عظیم است که هفت روز هفته به‌صورت 24 ساعته برای بازدید عموم آزاد است، دارای ظرفیت 1000 نفر بوده و چهار آشپزخانه دارد.
کارخانه برلین که در قلب اکوسیستم استارتاپی برلین واقع شده، در سال 2011 درهای خود را به روی نوآوران گشود. این کارخانه قدیمی آلمانی که در بخش شرقی دیوار برلین قرار گرفته و مدت‌ها متروکه بوده، حالا به یکی از مهم‌ترین مراکز استارتاپی در اروپا بدل شده است. این کارخانه محل گردهمایی‌های بزرگی در زمان جنگ جهانی دوم و بعد از آن بوده است. در سال‌های اخیر برنامه‌هایی برای بازسازی کارخانه قدیمی شهر به‌عنوان یک نماد ملی ارائه شد، اما همه رد شدند. در نهایت، ساخت کارخانه استارتاپی رأی آورد. بخش مهمی از المان‌های کارخانه قدیمی شهر به شکل اصلی خود باقی مانده است. این کارخانه برای شرکت‌های نوپا، SME ها، دانشجویان دانشگاه و فریلنسرها در 14 هزار مترمربع راه‌اندازی شده است که شامل دفاتر اختصاصی، فضای کاری اشتراکی، آزمایشگاه‌های راه‌اندازی، یک رستوران، کافی‌شاپ، کتابخانه، سینما، اتاق مراقبه، یک اتاق 360XR، امکانات ورزشی و یک استودیوی موسیقی در پنج طبقه می‌باشد.
کارخانه نوآوری لیسبون با همکاری شهرداری لیسبون، استارتاپ لیسبونا و کارخانه متروکه مواد غذایی شکل گرفته است. تا مدت‌ها از آن فضا به‌عنوان محلی برای برگزاری همایش‌های همگانی یا برنامه‌های تفریحی استفاده می‌شد و عملاً برای شهرداری لیسبون درآمدزایی یا بهره وری خاصی نداشت. به‌جز این، هویت مشخصی نیز از آن برداشت نمی‌شد و یک فضای بلااستفاده و سربار به‌حساب می‌آمد. از 5 سال قبل هزینه‌ای معادل 10 میلیون یورو روی این مرکز متروکه و تقریباً بلااستفاده صورت گرفت تا در نهایت به یک کارخانه ثابت تبدیل شود. سازمان‌های دولتی ملی و محلی پرتغال اکنون هر منطقه توسعه‌نیافته یا ساختمان در حال خراب را یک فرصت بالقوه برای بهبود اقتصادی می‌دانند. این کارخانه بزرگ‌ترین پروژه موجود در اروپا با فضایی شامل یک مجتمع 20 واحدی سوله‌ای با ظرفیت پذیرش حدود 500 استارتاپ در منطقه Beato لیسبون واقع شده که یک منطقه صنعتی نمادین در رودخانه تاگوس بشمار می‌آید. با توجه به افزایش روزافزون جمعیت، منطقه با یک جامعه در حال رشد از مشاغل خلاق روبرو می‌باشد، حال این مجموعه کارخانه که قبلاً وظیفه تولید مواد غذایی برای ارتش پرتغال را بر عهده داشت، در یک پردیس بزرگ برای شرکت‌های نوپا بازسازی می‌شود. این مجموعه در فاز اول 35 هزار مترمربع (در رقابت با station F در پاریس) و در فاز دوم توسعه فضا را به 100 هزار مترمربع را در دستور کار دارد. مسئولان راه‌اندازی کارخانه تخمین زده‌اند که این کارخانه می‌تواند منجر به ایجاد بیش از 3 هزار شغل در لیسبون باشد. راه‌اندازی کسب‌وکارهای نوپا در لیسبون به‌عنوان محرک مناطق شهری عمل می‌کند و ثروت ایجادشده در کسب‌وکارهای موجود در همان مناطق توزیع می‌شود. به‌عنوان مثال، در سال اول فعالیت در اولین پردیس، شرکت‌های داخلی بیش از 160 میلیون دلار سرمایه جمع کردند و البته مقدار زیادی از این پول در سرتاسر مناطق و شهر لیسبون توزیع می‌شود.
کارخانه های نوآوری، سازمان‌ها، نهادها و سایر اجزای اکوسیستم را قادر می‌سازند تا ایده‌هایی به تعداد زیاد را جمع‌آوری و اعتبارسنجی کنند و با بهره‌گیری از ابزارها و نیروهای متخصص خود آن‌ها را تبدیل به محصولات و خدمات نوین نمایند. مسیر افراد در کارخانه نوآوری از آشفتگی خلاقیت در فضای ایده‌پردازی تا مطالعات امکان‌سنجی ایده، تجربه انگاری نمونه‌های اولیه، دوره تست محصول یا خدمت در بازار، راه‌اندازی، مقیاس‌پذیری و بازخورد از مشتریان که در نهایت منجر به ایجاد SME های نوآور خلاق می‌گردد را شامل می شود، حال آن که این فضا اگر به‌درستی شکل نگیرد و یا به‌صورت پراکنده اجزای اکوسیستم نوآوری و کارآفرینی گرد هم آیند، از بهره‌وری و اثربخشی آن خواهد کاست؛ چراکه هم‌افزایی و ارتباطات بین اجزا را مختل کرده، رقابت‌های ناسالم را شکل داده، تیم ها و شرکت‌ها را تشویق می‌کند تا به‌جای اشتراک داشته‌ها و خروجی‌هایشان، احتکار را در پیش بگیرند و به این ترتیب زنجیره ارزش نوآوری دچار اختلال خواهد شد و در نتیجه اکوسیستم نوآوری همگام با پیشرفت فناوری رشد نخواهد کرد، از آنجا که اجزا و ملزومات این حوزه به‌صورت پراکنده و جزیره‌ای در استان وجود دارند، لذا پیوستگی این بخش‌ها باهم مستلزم ایجاد بستر و زیرساخت لازم از طریق راه‌اندازی کارخانه نوآوری در شهر کرمان می‌باشد.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
