نمایندۀ سابق ایران در سازمان خواروبار جهانی FAO و مدرس و مشاور بین‌المللی در حوزه امنیت آب
مقدمه
در اولین نگاه به جغرافیای عربستان که بیش از نود درصد از مساحت آن را بیابان تشکیل می‌دهد، شاید جایی برای طرح مقوله کشاورزی و توان این کشور برای تأمین امنیت غذایی به نظر نیاید. تنها ۱.۵ درصد از اراضی عربستان سعودی قابل‌کشت است. تاریخ این کشور تا قبل از تحولات یک قرن اخیر نشان می‌دهد علیرغم طبیعت خشن، کمبود شدید منابع آبی و خاک حاصلخیز، این سرزمین توانسته بر محدودیت‌های اکوسیستمی فائق آمده و به بقای خود ادامه دهد، اما با کشف منابع سرشار از نفت در این کشور، امنیت غذایی در نیم‌قرن اخیر به‌شدت متکی به قدرت خرید و با تکیه بر واردات مواد غذایی بوده و تولیدات بخش کشاورزی سهم ناچیزی در تأمین امنیت غذایی این کشور بازی کرده است. شوک ناامنی غذایی حاصل از تحولات امنیتی- سیاسی در منطقه و اثرات غیرمترقبه ظهور بیماری عالم‌گیر کووید بر سیاست‌گذاران کشورهای نفتی منطقه بخصوص عربستان سعودی، باعث گردید در برخی از سیاست‌های متداول خود تجدیدنظر نمایند. همین امر باعث گردیده امنیت غذایی و توجه به بخش کشاورزی در برنامه‌های بلندمدت و کلان توسعه عربستان سعودی موردبازنگری قرارگرفته و به‌عنوان یکی از دغدغه‌های مهم اقتصادی- امنیتی ملی قلمداد گردد. کشاورزی و محیط‌زیست هم‌اکنون به یکی از زمینه‌های اصلی و حوزه سرمایه‌گذاری در این کشور موردتوجه جدی قرار گیرد. در چندین سفر و بازدید از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس (قطر و امارات) و در سفر اخیر (آذرماه ۱۴۰۳) به عربستان به مناسبت شرکت در کاپ ۱۶ و کنوانسیون بین‌المللی بیابان‌زدایی با برخی از تغییرات در سیاست‌ها و اقدامات مرتبط با آن آشنا شدم، به نظر می‌رسد تشریح و تحلیل آن از ابعاد سیاست‌گذاری می‌تواند مفید و مورد بهره‌برداری قرار گیرد. توجه به این امر از دو جنبه برای ایران حائز اهمیت است؛ از یک‌سو تحول در منطقه خاورمیانه می‌تواند زمینه‌های ظهور فرصت‌هایی برای همکاری بازیگران منطقه‌ای من‌جمله ایران ایجاد کند و از سوی دیگر مروری بر تجارب دیگر کشورها که با محدودیت منابع پایه روبه‌رو هستند، همواره درس‌آموز خواهد بود.
شاخصه و چالش‌های اصلی توسعه بخش کشاورزی در عربستان
ویژگی اصلی و تاریخی، اقلیمی عربستان دسترسی محدود به منابع آب است و مساحت اراضی قابل کاشت در این کشور از ۴ میلیون هکتار فراتر نمی‌رود، اما اصلی‌ترین عامل محدودکننده در کشاورزی عربستان کمبود زمین حاصلخیز نیست بلکه به دلیل موقعیت جغرافیایی، کمبود و غیرقابل‌پیش‌بینی بودن بارش، شدت تبخیر و تعرق اصلی‌ترین چالش توسعه کشاورزی و امنیت غذایی در این کشور با چالش‌های جدی در تأمین آب زراعی در سیستم کشاورزی سنتی مواجه است. دولت عربستان در سه دهه گذشته طرح‌های بلند پروازانه ای در زمینه تولیدات زراعی و باغی اجرا نموده که غالباً به نتیجه مثبت و پایدار نرسیده است. شاخص‌ترین اقدام این کشور طرح تولید غله مکانیزه با استفاده از آب‌های ژرف بود که درمقطعی مازاد تولید گندم داشت و توانست آن را به نیوزلند صادر نماید. اما عدم پایداری منابع آب و هزینه تمام شده سرسام‌آور آن، باعث شکست و توقف پروژه گردید، اما تلاش و هدف‌گیری اخیر دولت به‌منظور مواجهه با این تنگنای راهبردی در چارچوب برنامه جسورانه تحول این کشور موسوم به «دورنمای ۲۰۳۰» سعی کرده در قالب یک سیاست جامع و چندجانبه تهیه شود تا بتواند به‌صورت سیستمی، همه‌جانبه و پایدار با آن مواجه گردد.
سیستم تولید کشاورزی در عربستان عمدتاً بر روی محصولات محدود و خاصی متمرکز است. تولید غلات مانند گندم و جو، برخی میوه‌ها بخصوص خرما، صیفی، سبزی و همچنین برخی محصولات لبنی، دامی و شیلاتی ازجمله فعالیت‌های اصلی این بخش محسوب می‌شود. وابستگی به واردات محصولات زراعی و دامی که در سه دهه گذشته به‌وفور انجام شده است وعدم امکان رقابت با قیمت محصولات وارداتی بویژه با توجه به قوی بودن واحد پول ملی این کشور باعث شده تولید برخی از محصولات کشاورزی اساساً مدنظر نباشد. در سه دهه گذشته با کمک فنی سازمان‌های بین‌المللی و شرکت‌های اروپایی و چینی و سرمایه‌گذاری کلان دولت پیشرفت‌های محسوسی در کیفیت و کمیت برخی محصولات باغی همچون خرما، صیفی و سبزی که مصرف داخلی دارند به وجود آمده است. علیرغم محدودیت‌های شدید اقلیمی و منابع آب، امنیت غذایی و خودکفایی عربستان در محصولات لبنی تازه، تخم‌مرغ و چندین محصول ازجمله سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی و پیاز به خودکفایی دست‌یافته است. هرچند قدرت خرید و توان اقتصادی این کشور اجازه می‌دهد در مواجهه با تقاضای داخلی توان تأمین مواد اصلی غذایی را داشته باشد، اما به قضاوت سازمان خواروبار جهانی فائو، کماکان ضریب امنیت غذایی از نقطه‌نظر درصد تأمین مواد غذایی راهبردی توسط بخش کشاورزی کشور موقعیت شکننده‌ای دارد.
چالش‌های اصلی در دسترسی به امنیت غذایی و توسعه بخش کشاورزی عربستان
امنیت غذایی یکی از اولویت‌های حیاتی برای عربستان سعودی است؛ کشوری که به دلیل آب‌وهوای خشک، زمین‌های زراعی محدود و اتکا به واردات مواد غذایی با چالش‌های منحصربه‌فردی مواجه است. با جمعیت رو به رشدی که پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ به ۳۹ میلیون نفر برسد (سازمان عمومی آمار، عربستان)، اطمینان از تأمین مواد غذایی پایدار ضروری است. تنها ۱.۵ درصد از زمین‌های عربستان سعودی قابل‌کشت است و این امر کارایی کشاورزی سنتی را به چالش می‌کشد. در حال حاضر ۸۰ درصد مواد غذایی وارداتی است که آسیب‌پذیری را در برابر اختلالات زنجیره تأمین جهانی ایجاد می‌کند. منابع محدود آب شیرین همچنان یک چالش حیاتی است که نیازمند فناوری‌های نوآورانه صرفه‌جویی در آب است. کمبود نیروی کار ماهر: برای اجرای شیوه‌های کشاورزی پیشرفته نیاز به تخصص فنی وجود دارد. سازگاری با تغییرات اقلیمی: افزایش دما و شرایط خشک، گونه‌های گیاهی انعطاف‌پذیر و روش‌های کشاورزی سازگار را ضروری می‌کند. عربستان سعودی یکی از کم آب‌ترین کشورهای جهان است که سرانه منبع آب تجدید پذیر آن تنها 89 مترمکعب است (فائو، 2023). بخش کشاورزی ۸۰ درصد از آب کشور را مصرف می‌کند که قطعاً نیاز به استفاده کارآمدتر از آب دارد. اثرات تغییر اقلیم نیز چالش در حال رشد و تأثیرگذار بر امنیت غذایی عربستان است. افزایش دما و شدت تبخیر و بیابان‌زایی بهره‌وری کشاورزی را همراه با بروز حوادث غیرمترقبه به‌شدت تهدید می‌کند. به‌نحوی‌که پیش‌بینی‌شده است تا سال ۲۰۵۰، بازده محصولات در منطقه به دلیل تغییرات آب‌وهوایی ممکن است ۱۰ تا ۲۵ درصد کاهش یابد (بانک جهانی، ۲۰۲۳). کمبود نیروی انسانی ماهر و مراجع علمی توانمند به توسعه و تقویت نوآوری و خلاقیت از دیگر محدودیت‌ها و چالش‌های کشور عربستان در حوزه توسعه بخش کشاورزی است. در سال‌های اخیر به‌منظور تقویت بنیه مراکز علمی و دانشگاهی اقدامات متعددی صورت گرفته است و با دعوت از نیروهای نخبه بین‌المللی تلاش جدی به‌منظور بهبود رتبه علمی و پژوهشی این کشور به‌عمل‌آمده است، اما دامنه نیاز این کشور و زمان لازم به‌منظور توسعه منابع انسانی ماهر و خلاق کماکان از چالش‌های اصلی دولت عربستان در تقویت توان علمی و پژوهشی این کشور به‌منظور فائق آمدن بر مشکلات فنی و تطبیق تکنولوژی‌های نوین با بستر متنوع اکولوژیک و سازگاری با محیط اقتصادی اجتماعی این کشور است.
راهبرد و رویکرد جدید دولت عربستان در مواجهه با چالش‌ها
عربستان سعودی در چارچوب طرح توسعه ملی «چشم‌انداز ۲۰۳۰» خود که هدف آن تنوع بخشیدن به اقتصاد و افزایش ضریب امنیت غذایی است، گام‌های مهمی در توسعه کشاورزی برداشته است. با وجود آب‌وهوای خشک و منابع آبی محدود، این کشور شیوه‌های نوآورانه و پایداری را برای افزایش بهره‌وری کشاورزی اتخاذ کرده است. عربستان به‌عنوان یک کشور ثروتمند نفتی محدودیتی در تأمین منابع سرمایه‌ای مالی ندارد و به دلیل ضعف سرمایه نیروی ماهر انسانی، طبعاً سیاست‌های توسعه‌ای این کشور را به سمت راهبردهای سرمایه مدار، سریع و گاهاً شتاب‌زده سوق می‌دهد. برنامه‌های جدید این کشور در چارچوب دورنمای ۲۰۳۰ شاید در اولین نگاه بسیار جسورانه و متکی به تأمین آب از طریق پروژه‌های کلان نمک‌زدایی آب دریا و به کار بستن سیستم مدرن آبیاری قطره‌ای به نظر رسد، اما با مراجعه به مستندات تفصیلی باید گفت که دولت با کمک مشاوران بین‌المللی سعی نموده از شکست‌های قبلی خود درس گرفته و با توجه به نقاط ضعف ساختاری خود و با تکیه بر فناوری نوین راه‌حل جامع‌تری برای مواجهه با چالش‌ها برگزیند. در سیاست‌های متخذه دولت عربستان نه‌تنها با پیشگیری از اتلاف آب، اقداماتی در سیستم تأمین نهاده‌ها را اصلاح و بهبود ببخشد و تلاش می‌کند زنجیره ارزش تولیدات کشاورزی را به نحوی تنظیم نماید که سودآوری محصولات باعث پایداری آن گردد.
سیاست‌گذاران توسعه کشاورزی سعی نموده‌اند با توجه به تغییر در سیستم تولید، روش‌های کاشت متراکم بخصوص تولید در محیط‌های کنترل‌شده و انواع گلخانه را به کشاورزان توصیه کنند تا از این طریق سطح زیر کاشت را کاهش داده، تبخیر و تعرق را کنترل کنند و تولید در واحد سطح را از طریق به‌کارگیری گونه‌های پربازده به‌شدت افزایش دهند دولت عربستان با ارائه تسهیلات مالی و حمایت‌های دولتی سعی در افزایش تولید داخلی دارد تا وابستگی به واردات کاهش یابد. سمت‌گیری دیگر تحول در بخش کشاورزی در عربستان، توجه به توسعه پایدار و استفاده از تکنولوژی‌های نوین و غالباً هوشمند است. با توجه به چالش‌های زیست‌محیطی و نیاز به حفظ منابع طبیعی، برنامه‌هایی برای توسعه کشاورزی پایدار و کشت محصولات ارگانیک نیز در حال اجراست.
درنهایت، سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های دولتی نقش بسزایی در شکل‌دهی به بخش کشاورزی دارند. دولت عربستان باهدف تنوع‌بخشی به اقتصاد کشور و کاهش وابستگی به نفت، سرمایه‌گذاری‌هایی را در زیرساخت‌ها و فناوری‌های کشاورزی انجام داده است که می‌تواند آینده‌ای مثبت برای این بخش رقم بزند.
استراتژی ملی و اقدامات عربستان در مواجهه با چالش‌ها
استراتژی ملی توسعه پایدار کشاورزی عربستان متکی بر هدف چشم‌انداز ۲۰۳۰ است که بر دو محور راهبردی زیر تمرکز دارد:
۱-سرمایه‌گذاری عظیم در حوزه نوآوری
عربستان سعودی در حال سرمایه‌گذاری ۸۰۰ میلیون دلاری در استارت آپ ها و تحقیقات Agritech برای نوسازی کشاورزی است. فناوری‌های کلیدی در این زمینه عبارتند از: هدف «برنامه ملی قطره» کاهش ۴۳ درصدی مصرف سرانه آب تا سال ۲۰۳۰ است. سرمایه‌گذاری در نمک‌زدایی (آب‌شیرین‌کن) و تصفیه فاضلاب باعث افزایش دسترسی به آب برای بخش کشاورزی می‌گردد.
۲- توسعه همکاری‌های بین‌المللی
عربستان سعودی برای انتقال دانش و فناوری با رهبران جهانی کشاورزی مانند هلند و ایالات‌متحده همکاری گسترده‌ای را آغاز نموده است؛ برای مثال صندوق توسعه کشاورزی عربستان ۲.۶ میلیارد دلار برای توسعه همکاری‌های بین‌المللی اختصاص داده است. این همکاری‌ها در سه شکل انجام می‌شود؛ همکاری با سازمان‌های تخصصی بین‌المللی همچون سازمان‌های تابعه سازمان ملل، همکاری‌های دوسویه با کشورهای پیشرفته جهان و نهایتاً توسعه همکاری‌های منطقه‌ای و چندجانبه. زمینه‌های مورد تأکید دولت عربستان در زمینه‌های فوق بر اموری چون بهره‌برداری از منابع مختلف و غیرمتعارف آب و پیشگیری از تبخیر و تعرق، بیابان‌زدایی، روش‌های نوین کاشت، گونه‌های مقاوم به شوری و خشکی و افزایش حاصلخیزی خاک است. تأکید و توجه عربستان به کنوانسیون بیابان‌زدایی COP16 و سرمایه‌گذاری عظیم این کشور در برگزاری این رویداد در شهر ریاض جلوه‌ای از این حرکت در سطح جهانی و بین‌المللی بود.
اقدامات و ابتکارات عربستان در مسیر کشاورزی پایدار
عربستان سعودی برای مقابله با کمبود آب و تغییرات آب‌وهوایی، کشاورزی پایدار بهره‌گیری از دو اهرم فوق‌الذکر را در اولویت قرار داده است. ابتکاراتی مانند کشاورزی در محیط‌های کنترل‌شده، کشاورزی متراکم (عمودی)، هیدروپونیک و استفاده از پروژه‌های عظیم نمک‌زدایی و بهره‌گیری از فاضلاب تصفیه‌شده برای آبیاری اجرا شده است.
می‌توان به دیگر پروژه‌ها در زمینه ایجاد مراکز و نهادهایی که در این زمینه فعال می‌باشند اشاره نمود:
– تأسیس مرکز ملی تحقیق و توسعه برای کشاورزی پایدار (Estidamah) تولید محصول را با استفاده از تکنیک‌های پیشرفته بهینه کرده است. این روش‌ها می‌تواند ۹۸ درصد بیشتر از روش‌های کشاورزی سنتی در مصرف آب صرفه‌جویی نماید،
– تأسیس شرکت‌هایی مانند Topian، یکی از شرکت‌های تابعه NEOM، تلاش‌ها را در زمینه کشاورزی مقاوم Reselience در برابر تغییرات اقلیمی افزایش می‌دهد،
– تأسیس مرکز تعالی امنیت غذایی پایدار در KAUST که بر کاربست تحقیقات به کاربردهای عملی برای به حداقل رساندن اثرات زیست‌محیطی تمرکز دارد،
– تأسیس انجمن کشاورزی ارگانیک عربستان (SAOFA)، شرکت‌هایی مانند Almarai روش‌های احیاکننده‌ای مانند استفاده از کودهای آلی و احیای سلامت خاک را برای کاهش ردپای محیطی خود و ترویج کشاورزی ارگانیک ترکیب کرده است،
– پروژه‌های توسعه اجتماعی و روستایی مانند ابتکار توسعه کشاورزی پایدار روستایی (SRAD) ارقام و گونه‌های زراعی اصلاح شده را معرفی کرده و کشاورزان را در شیوه‌های تولید پایدار آموزش می‌دهد؛ به‌عنوان مثال، معرفی انواع سورگوم غنی‌شده به‌طور قابل‌توجهی باعث افزایش عملکرد و ارزش غذایی در مناطق کم آب و دیم شده است،
– در سال‌های اخیر، عربستان سعودی گام‌های مهمی در پیشبرد پایداری در بخش‌های مختلف برداشته است. به‌عنوان بخشی از چشم‌انداز بلندپروازانه ۲۰۳۰، این کشور در حال تنوع بخشیدن به اقتصاد، کاهش اتکا به سوخت‌های فسیلی و ترویج نظارت بر محیط‌زیست است،
– عربستان سعودی به‌شدت به دنبال منابع انرژی تجدید پذیر برای کاهش وابستگی خود به نفت است. این کشور قصد دارد تا سال ۲۰۳۰، ۵۰ درصد انرژی خود را از منابع تجدید پذیر تولید کند. پروژه‌های کلیدی عبارتند از NEOM، یک شهر هوشمند با ۱۰۰ درصد انرژی تجدید پذیر، با ظرفیت پیش‌بینی‌شده ۱۰ گیگاوات انرژی تجدید پذیر تا سال ۲۰۲۵. علاوه بر این، در نظر است که ۱.۵ گیگاوات انرژی از منبع خورشیدی را تأمین کند،
– عربستان همچنان که به‌شدت به نمک‌زدایی برای تأمین آب شیرین برای شرب ادامه می‌دهد و در حال سرمایه‌گذاری در فن‌آوری‌های نمک‌زدایی با انرژی‌های پایدار و ترویج صرفه‌جویی در بهره‌برداری از آب نمک‌زدایی در کشاورزی است. در کنار تأمین منابع جدید در کشاورزی از طریق توسعه روش‌های هوشمند آبیاری قطره‌ای به دنبال آن است که مصرف آب را به‌شدت کاهش دهد. دولت عربستان مدعی است که تنها در چند سال اخیر توانسته مصرف آب کشاورزی را ۲۰ درصد کاهش دهد.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
