یک سیستم کشاورزی پایدار و ایده آل، سیستمی است که سلامت انسان را حفظ و بهبود بخشد، از نظر اقتصادی و معنوی به تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان سود برساند، از محیط‌زیست محافظت کرده و به‌اندازه کافی مواد غذایی برای جمعیت در حال افزایش جهان تولید کند. امنیت غذایی جوامع به‌شدت در پیوند با امنیت زیست‌محیطی آن‌هاست. در این میان کمیت و کیفیت آب‌وخاک یکی از پایه های خودکفایی کشور در تولیدات کشاورزی است.
اساساً بخش کشاورزی، امنیت و سلامت جامعه، اشتغال و معیشت درصد بالایی از جامعه را تحت تأثیر دارد که خود پیوند سرراستی با خاک و آب دارد. آغاز قرن بیست و یکم با کمبود جهانی منابع آب، آلودگی محیط‌زیست و افزایش شور شدن خاک و آب مشخص شده است. در این نوشتار به‌طور مختصر جنبه‌های مختلف موضوع شوری آب‌وخاک و تهدیدات بالقوه ناشی از آن مورد بحث قرار می گیرد.
گفته می شود که نابودی تمدن سومریان در بین‌النهرین (Mesopotamia) در 1700 سال قبل از میلاد مسیح به دلیل وقوع پدیده شوری بوده است (Jacobsen and Adams; 1958) تنش‌های مختلف محیطی یعنی بادهای شدید، شوری خاک، خشکسالی و سیل بر تولید و کشت محصولات کشاورزی تأثیر گذاشته است. در این میان شوری خاک یکی از مخرب‌ترین استرس های زیست‌محیطی است که باعث کاهش عمده در سطح زمین های زیر کشت، بهره وری و کیفیت محصول می‌شود (Yamaguchi و بلوموالد، 2005؛ شهباز و اشرف، 2013). شوری یکی از وحشیانه‌ترین عوامل محیطی است که باعث کاهش بهره وری گیاهان زراعی و باغی می‌شود زیرا بیشتر گیاهان به شوری ناشی از غلظت زیاد نمک در خاک حساس هستند و سطح زمین های تحت‌تأثیر آن روز به روز در حال افزایش است. شوری آب‌وخاک به‌طور روزافزون تهدید جدی برای کشاورزی در مناطق خشک و نیمه‌خشک مانند ایران محسوب می شود. تنش شوری به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش تولیدات کشاورزی بیش از حدود 100 سال است که موضوع بسیاری از تحقیقات جهانی بوده است.
تنش های محیطی به‌طور کلی حدود 71 درصد از عملکرد گیاهان زراعی را کاهش می دهند که در این میان تنش گرمایی 15 درصد، تنش سرمایی 40 درصد، تنش خشکی 17 درصد و تنش شوری 20 درصد برآورد شده است (Ashraf and Harris; 2005). در حال حاضر حجم قابل توجهی از منابع آبی جهان متأثر از شوری می باشد. از طرفی یکی از عوامل مهم در شور شدن خاک نیز استفاده از منابع آبی شور می باشد. نتایج قریب به اتفاق مطالعات شوری نشان می دهد بالا بودن مقدار نمک در خاک عملکرد گیاهان باغی و زراعی را به شدت کاهش می دهد.
کشور ایران پس از هند و پاکستان با دارا بودن حدود 6.8 میلیون هکتار اراضی شور در صدر کشورهای در معرض تهدید از نظر تنش شوری محسوب می گردد (Vashev; 2010. در این ارتباط، فاموری و همکاران؛ 1964) گزارش کردند که اراضی شور در ایران حدود 12.5 درصد از کل مساحت کشور را تشکیل می دهد. در حال حاضر سطح کل اراضی زیر کشت ایران حدود 7.3 میلیون هکتار و سطح کل اراضی مبتلا به درجات مختلف شوری خاک، آب و یا هر دو حدود 3.5 میلیون هکتار برآورد شده است (Banaei و همکاران، 2004). از طرفی حجم آب‌های شور در کشور قابل توجه می باشد. در این ارتباط (شیعتی و همکاران، 1998) گزارش کردند که از مجموع 100 میلیارد مترمکعب منابع آبی کشور، حدود 11 میلیارد مترمکعب دارای شوری قابل توجه می باشد. در این گزارش با استناد به مقالات منتشر شده در مهم‌ترین مجلات علوم کشاورزی داخلی و خارجی ضمن اشاره به چالش های موجود، راهکارهایی در این زمینه برای تحقیقات آینده پیشنهاد شده است.
بیشتر تحقیقات شوری انجام شده در ایران روی گندم و پس از آن کلزا، حبوبات و برنج انجام گرفته است. در پژوهشی که در دشت قزوین انجام پذیرفت، نتایج گویای این امر بود که شوری خاک باعث کاهش عملکرد محصولات استراتژیک زراعی شامل گندم، جو، یونجه، سیب‌زمینی و گوجه‌فرنگی به میزان 22، 20، 40، 50 و 27 درصد گردیده است. بنابراین سوء مدیریت طی سال های گذشته موجب تشدید شوری بیشتر خاک ها شده و این عامل موجب کاهش عملکرد محصول گردیده است.
از مجموع سطح زیر کشت باغات استان، 59,2 درصد به کشت پسته، 14,07 درصد به کشت خرما و 8,96 درصد به کشت مرکبات اختصاص دارد؛ بنابراین اهمیت بررسی تأثیر شوری بر این محصولات، بیانگر تهدیدات بالقوه بر کشاورزی استان می باشد.
1- شوری و پسته
محصول پسته بر وضعیت اجتماعی و اقتصادی پسته کاران تأثیرگذار بوده است؛ به گونه ای که کشت پسته از لحاظ اقتصادی و اجتماعی، شاخص هایی مانند افزایش میزان پس‌انداز در بانک، بهبود وضعیت مسکن، بهبود شرایط رفاهی خانوار، ایجاد درآمد بالا، خرید وسایل نقلیه، آموزش و افزایش تولید را ارتقا بخشیده است.
به‌طور کلی پسته یک گیاه متحمل به شوری است، ولی میزان عملکرد این گیاه در شوری‌های بالا شدیداً تحت تأثیر قرار گرفته و کاهش می‌‌یابد. به‌منظور بررسی تأثیر مصرف آب‌های شور بر خاک و گیاه یک سری مطالعات با استفاده از تیمارهای مختلف مدیریتی بر روی درختان پسته رقم فندقی در کشت و صنعت فتح کرمان وابسته به مجتمع اقتصادی کمیته امداد خمینی (ره) واقع در بخش مرکزی شهرستان کرمان به اجرا درآمد. نتایج نشان می‌دهد که مصرف آب چاه‌های با شوری کم به‌طور میانگین در دو سال حدود 45 درصد افزایش عملکرد تولید محصول داشته است.
2- شوری و خرما
خرما یکی از محصولات مهم و استراتژیک کشور است، به‌طوری که بر اساس آمار سازمان جهانی خواربار و کشاورزی (FAO, 2013) ایران با سطح زیر کشت بارور 163 هزار هکتار و تولید حدود 1,1 میلیون تن خرما در سال، به ترتیب رتبه سوم و دوم را در دنیا به خود اختصاص داده است. در این ارتباط (Al-Rokibah و همکاران، 1998) با مقایسه وضعیت رشد ده رقم نهال شش‌ماهه خرما پس از آبیاری با آب دارای شوری 12,9 دسی زیمنس بر متر به مدت سه ماه، دریافتند که ارتفاع و وزن تر در اکثر نهال ها نسبت به آب آبیاری 1,4 دسی زیمنس بر متر کاهش داشته است.
3- شوری و مرکبات
مرکبات جزو گیاهان حساس به شوری هستند. درختان مرکبات در اثر شوری دچار کاهش رشد رویشی، نوک سوزی برگ‌ها، کاهش شدید عملکرد، ریزی میوه و گاهی ترکیدگی های چند قسمتی (اسپلیتینگ) در انتهای میوه می شوند (Gomes و همکاران، 2003) این در حالی است که مناسب ترین آب از نظر شوری برای آبیاری مرکبات آبی است که شوری آن کمتر از 1300 میکروزیمنس بر متر باشد. تنش شوری یکی از عوامل محدودکننده رشد در محصولات کشاورزی است که خسارات فراوانی به کشت و کار و عملکرد این محصولات وارد می‌سازد. راهکارهای متعددی به‌منظور استفاده از آب‌های شوری در کشاورزی و کاهش خسارت شوری توصیه شده است که از جمله می‌توان به ایجاد زهکش مناسب، استفاده از ارقام مقاوم اشاره نمود.
توسعه، فرآیندی پیچیده و چندبعدی و مستلزم اعمال تغییرات در سـاخت اجتمـاعی، طـرز تلقّـی مـردم و نهادهای ملّی و نیز تسریع اقتصادی، كاهش نابرابری و ریشه‌کن كردن فقر است كه این ویژگـی هـا در زمینـه توسعه كشاورزی مناطق روستایی هم صادق می باشد. طی چند دهه گذشـته درآمـدهای ارزی حاصل از صادرات نفت بخش عمده ای از درآمد ارزی كشور را شامل می شود و اقتصاد كشور نیز تقریبـاً به طور كامل از روند صادرات نفت تبعیت نموده و با نوسانات آن دچار بحران می شود. از آنجا كه نفت عمدتاً یك كالای سیاسی محسوب می شود تا یك كالای اقتصـادی، پیش‌بینی درآمـدهای ایجـاد شـده ناشـی از صادرات این محصول همواره با درآمدهای حاصل از فروش آن تفـاوت فاحشـی داشـته و دارد؛ بـه این علّـت راهكارهایی كه بتواند این وابستگی را كاهش دهند بسیار مهم مـی باشـند. تنهـا راه گریز از وابسـتگی بـه درآمدهای نفتی، خروج از شرایط اقتصاد تک‌محصولی می باشد كه كاهش مـداوم درآمـدهای نفتـی و پیش‌بینی كاهش صادرات نفت ملّی در سال های آینده به علّت افزایش تقاضای داخلی، توسعه صادرات غیرنفتی را بسیار ضروری كرده است.
در بین كالاهـای صـادراتی، صـادرات محصـولات كشـاورزی از اهمیت ویژه ای برخوردار اسـت و در حـال حاضـر نیز بخـش عمـده ای از صـادرات غیرنفتی را شـامل مـی شـود. بخش كشاورزی یكی از مهم‌ترین بخش های اقتصادی كشور است. از طرفی بر اساس تمامی مطالب ذکر شده، شوری آب‌وخاک به همراه خشکسالی یکی از تهدیدات جدی بخش کشاورزی و نیل به سمت اقتصاد غیرنفتی می باشد که در صورتی چاره ای برای رفع آن اندیشیده نشود می تواند عواقب سنگینی برای اقتصاد آسیب‌دیده کشور داشته باشد.
همچنین کاهش عملکرد در واحد سطح و به طبع آن کاهش درآمد کشاورزان منجر به مهاجرت های بی‌رویه روسـتاییان بـه شـهرها، بیكـاری فزاینـده و خصوصـاً بیكاری پنهان، تشدید فقر و درنهایت به مخاطره افتادن امنیت غذایی می شود. بخش كشـاورزی بـه اعتبـار شاخص‌های اقتصادی مهمی چون رشد مستمر تولید و بـازدهی مطلـوب سـرمایه، ارزآوری، سـهم بـالا در اشتغال و نقش مهم آن در تأمین مواد غذایی، در مقایسه با سایر بخش های اقتصادی كشور، قـابلیتی مشـهور است كه می‌توان آن را به درستی، محور توسعه اقتصادی كشور قلمداد كرد. در این ارتباط (ایزر و همكاران، 2003) نشان می دهند كه 10 درصد افزایش برداشت محصول به كاهش بین 6 تا 10 درصد از فقر مردمی منجر خواهد شـد كـه كـم تـر از 1 دلار در روز درآمـد دارنـد.
به نظر می رسد که عدم برنامه راهبردی مشخص، کمبود اعتبارات، فقدان فعالیت های گروهی و اطلاعات ناکافی از مفاهیم شوری از مهم‌ترین چالش ها در تحقیقات شوری در ایران است.
بدون شک یکی از دلایل اصلی تأسیس مرکز ملی تحقیقات شوری در سال 1379 انسجام دادن به فعالیت های پژوهشی در این زمینه بوده است. خوشبختانه این مرکز با تصویب برنامه راهبردی به طور خاص تحقیقات شوری در کشور را دنبال می کند. از مهم‌ترین راهکارهایی که در جهت کاهش اثرات سوء شوری آب‌وخاک می توان پیشنهاد داد شامل:
1- توسعه انواع گیاهان مقاوم به تنش از طریق مهندسی ژنتیک و اصلاح نباتات ضروری است،
2- انتخاب گیاهان مناسب برای شرایط شور و کارایی مصرف آن و تحقیق درباره مرحله سبز شدن و استقرار بوته به عنوان یک مرحله حساس شوری می‌تواند به عنوان راهکارهای کاربردی برای بهبود عملکرد گیاهان زراعی در شرایط شور مورد استفاده قرار گیرد،
3- اجرای تحقیقات شوری در مزرعه به جای آزمایش‌ها در محیط کنترل شده و گلخانه،
4- اعطای وام و تسـهیلات کم‌بهره بـه کشاورزان آسیب‌دیده از شوری آب‌وخاک،
5- برگـزاری كـلاس هـای آموزشی برای کشاورزان و توجیه آن‌ها برای نحوه استفاده از منابع آبی و خاکی در شرایط شور،
6- وجـود تعـاونی ها و حمایت های آنان از بخش های آسیب‌دیده و سرمایه‌گذاری در زمینه فرآوری محصول،
7- خرید تضمینی محصولات تولیدی در مناطقی که از آب‌وخاک شور و راندمان پایینی برخوردار هستند.
با عنایت به موارد توضیح داده شده باید گفت «شوری آب‌وخاک درمان قطعی ندارد» لذا باید این نگرش در بخش کشاورزی کشور حاکم گردد که آب‌وخاک کالاهای یک‌بار مصرف نیستند و به منظور کشاورزی پایدار باید از منابع موجود برای تولید محصول بـا حـداقل اثرات منفی محیط‌زیستی از جمله شوری بهره جست.
۱- رجبی، مرتضی،1390، آبیاری با آب شور و مدیریت مصرف آب‌های شور در باغات پسته، یازدهمین سمینار سراسری آبیاری و کاهش تبخیر، کرمان.
۲- غلامحسین پور جعفری نژاد، ابوالفضل و علیزاده، امین و نشاط، علی، 1391، بررسی و تحلیل میزان آب مجازی محصولات استراتژیک خرما و پسته در استان کرمان، همایش ملی علوم مهندسی آب و فاضلاب، کرمان.
Al-Rokibah, A.A., Abdalla, M.Y. and Fakharani, Y.M. 1998. Effect of water salinity on Thielaviopsis paradoxa of growth of date palm seedling. Journal of King Saud University, 10(1): 55-63.
Ashraf, M. and P. J. C. Harris. 2005. Abiotic Stresses: Plant Resistance through Breeding and Molecular Approaches. Haworth Press, New York, USA.
Banaei, M. H., A. Moameni, M. Baybordi and M. J. Malakouti. 2004. Iran Soils: New transformations in the identification, management and operation. Soil and Water Research Institute, Tehran. (In Persian)
FAO, 2012. FAO Statistical Year Book 2012, World Food and Agriculture. Food and Agriculture Organization of the United Nation, Rome, p. 366.
Gomez C.A., Arbona V., Jacas J., Primo-Millo E., and Talon M. 2003. Abscisic acid reduces leaf abscission and increases salt tolerance in citrus plants. Journal of Plant Growth Regulator, 21:234-24.
Jacobsen, T. and R. M. Adams. 1958. Salt and silt in ancient Mesopotamian agriculture. Sci. 128: 1251- 1258.
Vashev, B., T. Gaiser, T. Ghawana, A. de Vries and K. Stahr. 2010. Biosafor Project Deliv- erable 9: Cropping Potentials for Saline Areas in India, Pakistan and Bangladesh. University of Hohenheim, Hohenheim, Germany.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
