چالش‌ها و فرصت‌ها در کشاورزی جنوب استان کرمان

معاون پژوهش، فناوری و انتقال یافته ها مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی جنوب استان کرمان

دکتر پیمان نامور معاون پژوهشی مرکز تحقیقات کشاورزی جنوب استان کرمان در گفت‌وگو با ما ضمن اشاره به طرح ها و پروژه های پژوهشی و مطالعاتی متعدد مرکز می گوید در دنیای امروز جایی برای عملیات کشاورزی مخرب محیط‌زیست وجود ندارد و مطالعات نشان می‌دهد که در شیوه های مختلف کاشت، هرچه فرآیند برهم‌زدن خاک کمتر باشد، به همان اندازه نتایج بهتر و مفیدتر خواهد بود و به این ترتیب توسعه شیوه‌های کشت بی خاک ورزی و کم خاک ورزی به دلیل کاهش فوق‌العاده اثرات سوء فرسایش خاک و نیز کاهش چشمگیر هزینه‌ها و مصرف انرژی و آب یک ضرورت است.
او از پایین بودن سطح بهره وری در بخش کشاورزی در کشور و استان نسبت به سطح جهانی و هدر رفت بسیاری از عوامل تولید در طول فرآیند کاشت، داشت و برداشت و پس از برداشت یاد می‌کند و کشاورزی سنتی و عدم آگاهی و سطح پایین اطلاعات در بین بهره برداران بخش کشاورزی استان کرمان و بیش تر از آن در جنوب استان را از مهم ترین موانع توسعه کشاورزی و افزایش بهره وری در این بخش می‌داند. وی کشاورزی سنتی، کوچک بودن اراضی کشاورزی، محدودیت منابع آب، الگوی کشت نامناسب، چگونگی تأمین نهاده‌های تولید و مشکل فروش محصولات تولیدی را از جمله مهم ترین چالش های کشاورزی جنوب استان عنوان کرده و ضمن پیشنهادات علمی و عملی برای بهبود فرایند زنجیره تولید، فرصت‌های جدید سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی منطقه را معرفی می‌کند.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه مطالعه نمایید.

در زمینه اصلاح الگوی مصرف سموم و آفت‌کش‌ها که جهت سلامت مصرف‌کنندگان در بازارهای داخلی و خارجی از اهمیت زیادی برخوردار است و مسلماً در امر تقاضای داخلی و خارجی بسیار تأثیرگذار است، چه اقداماتی صورت گرفته و چه پروژه‌های پژوهشی مربوط به استفاده از روش‌های غیر شیمیایی برای کنترل آفات و کاهش مضرات آفت‌کش‌ها در برنامه است؟

موضوع سلامت محصولات تولیدی در بخش کشاورزی همواره از مباحث مهم و مورد توجه وزارت جهاد کشاورزی و ‌به‌ویژه مؤسسات و مراکز علمی و پژوهشی ذی‌ربط بوده است. این فرایند زمینه گسترده‌ای است که بخشی از آن نرم‌افزار کار یا همان مجموعه اطلاعات و دانش فنی لازم است که هرگونه اقدام در این مسیر باید با استفاده از این دانش انجام شود. مرکز تحقیقات کشاورزی جنوب کرمان (جیرفت) به‌عنوان تنها دستگاه پژوهشی تخصصی کشاورزی منطقه جنوب کرمان از سال‌ها پیش انجام مطالعات همه‌جانبه برای دستیابی به دانش فنی لازم و پر کردن جاهای خالی در این مسیر شروع کرده و این مطالعات در چند بخش برنامه‌ریزی و اجرا شده است:
• بررسی کارایی و معرفی سموم شیمیایی جدید با فناوری بالا، بی‌دوام، کم‌دوام، انتخابی و ایمن برای موجودات غیر هدف. باید توجه داشت حذف کامل سموم شیمیایی به‌صورت یک باره و در مورد همه آفات و بیماری‌ها روشی اصولی محسوب نمی‌شود. بلکه جایگزینی سموم پرخطر، بادوام و وسیع‌الطیف با فناوری قدیمی نظیر سموم فسفره، کاربامات، پایروتروئید و غیره با سموم جدید، حتماً یکی از نیازهای اصلی برنامه‌های تولید محصولات سالم (GAP) کشاورزی است که با تمرکز بر محصولات سبزی، صیفی و گلخانه‌ای همه‌ساله در این مرکز در حال اجرا است.
• بررسی کارایی و امکان کاربرد ترکیبات آفت‌کش غیر شیمیایی نظیر ترکیبات گیاهی و میکروبی. در این ارتباط نیز پروژه‌های متعدد در مورد به‌ویژه آفات و بیماری‌های محصولات سبزی و صیفی و حتی باغات مرکبات به انجام رسیده و یافته‌های مربوطه در نشریات علمی معتبر منتشر شده است.

کدام روش‌های کشت محصولات غالب استان کرمان به لحاظ زیست‌محیطی توصیه می‌شود؟

مسائل زیست‌محیطی همواره یکی از بخش‌های غیرقابل چشم‌پوشی در کشاورزی است. اصولاً در دنیای امروز جایی برای عملیات کشاورزی مخرب یا متضاد با موضوعات زیست‌محیطی وجود ندارد. مباحثی نظیر خاک ورزی، عملیات مختلف داشت، مصرف نهاده های مختلف (کود و سم)، عملیات برداشت و غیره.
در ارتباط با مناسب ترین شیوه‌های مختلف کاشت نتایج مطالعات مختلف چه در این مرکز و چه در جاهای دیگر نشان می دهد که هر چه فرایند برهم زدن خاک و رفت‌وآمد تجهیزات و ماشین آلات در سطح مزرعه کمتر باشد، همان اندازه شرایط بهتر و مفیدتر خواهد بود. لذا توسعه شیوه های کاشت بی خاک ورزی و کم خاک ورزی به دلیل کاهش فوق العاده اثرات سوء فرسایش خاک، از بین بردن میکروارگانیسم های خاک، کاهش ظرفیت جذب آب در خاک، ایجاد لایه های سخت در خاک و تخریب ساختمان خاک از یک‌سو و نیز کاهش چشمگیر هزینه ها، مصرف سوخت و جلوگیری از اتلاف قابل ‌توجه آب از سوی دیگر، یک ضرورت است. البته باید توجه داشت که اجرای این روش‌ها به وجود امکانات و تجهیزات لازم، آموزش و افزایش سطح آگاهی بهره برداران و کارشناسان، بافت و ساختمان خاک مزرعه و نیز نوع محصول مورد نظر برای کاشت، بستگی دارد و باید در هر مورد فرایند اجرایی و نیازها و ملزومات آن به‌طور دقیق دیده شود تا اجرای برنامه با موفقیت همراه باشد.

ارزیابی شما از چگونگی بهره‌وری بخش کشاورزی استان کرمان چیست؟ استان از این جهت در چه رتبه‌ای از کشور قرار دارد؟

رشد و توسعه پایدار کشاورزی از مهم ترین اهداف هر کشوری است. از این‌روست که ارتقای کیفیت و کمیت محصولات تولیدی، خودکفائی در محصولات اساسی و بهبود فرایندهای تولید و به‌طورکلی افزایش بهره وری در دستور کار قرار دارد. در کشور ما به دلایل متعدد بهره وری بخش کشاورزی نسبت به سطح جهانی پایین تر است. در استان کرمان و همین‌طور جنوب استان، ما شاهد هدر رفت بسیاری از عوامل تولید در طول فرایند کاشت، داشت، برداشت و نیز مراحل پس از برداشت شامل انبارداری، بسته بندی و حمل‌ونقل و غیره هستیم که موجب کاهش بهره وری در این بخش در استان شده است.
کشاورزی سنتی، گرانی نهاده ها و وارداتی بودن بخش قابل ‌توجهی از آن‌ها بخصوص بذور هیبرید سبزیجات و محصولات گلخانه ای، کودها و سموم و مواد مصرفی در مدیریت آفات، کوچک بودن اراضی که بخش مهمی از اراضی و باغات استان را شامل می‌شود و باعث کاهش ضریب نفوذ مکانیزاسیون و فناوری‌ها در کشاورزی استان شده، محدودیت شدید منابع آب استان و عدم تناسب الگوی کشت فعلی با شرایط و واقعیات اقلیمی و اکولوژیک منطقه، چالش های فراوان و دائمی کشاورزان در جهت خرید و فروش محصولات و دخالت بیش از حد دلالان که سود اصلی را آن‌ها به دست می‌آورند، عدم وجود برنامه و امکان عملی اجرای تنظیم سطح کشت محصولات و الگوی کشت متناسب با مزیت ها و شرایط منطقه، عدم توسعه قابل ‌توجه برنامه های برندینگ، بسته بندی و مارکتینگ در بین کشاورزان و بالاخره عدم ایجاد و اعمال برنامه‌های قرنطینه آفات و بیماری‌های گیاهی که سبب ورود و گسترش آفات جدید و به دنبال آن افزایش هزینه های تولید، مصرف بی‌رویه سموم و کاهش کیفیت و استاندارد سلامت محصولات می‌شوند، همگی از دلایل پایین بودن بهره وری کشاورزی در استان و منطقه جنوب استان کرمان می‌باشند.

فضای فناوری و نوآوری در کشاورزی استان چگونه است؟ برای تقویت نوآوری در کشاورزی چه راهکارهایی را پیشنهاد می‌دهید؟

کشاورزی سنتی و عدم آگاهی و سطح پایین اطلاعات در بین بهره برداران بخش کشاورزی استان و به میزان بیشتری در جنوب استان کرمان یکی از مهم ترین موانع توسعه کشاورزی و افزایش بهره وری در این بخش است. آموزش و ترویج یافته ها و فناوری های نوین و مؤثر در این حوزه راه کار برون‌رفت از این چالش است. در واقع با تقویت و توسعه آموزش و ترویج دانش نوین کشاورزی است که هم رونق کشاورزی و هم افزایش درآمد کشاورزان حاصل شده و در نتیجه کشاورزان انگیزه بیشتری برای اصلاح الگوی کشت، دستیابی و کاربرد دانش، فناوری و ابزارآلات جدید در فرایند تولید را پیدا کرده و این موضوع سبب افزایش بهره وری خواهد شد. در این راستا سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با درک صحیح موضوع از سال 1394 با اجرای طرح نظام نوین ترویج و تأسیس شبکه دانش و تعیین کارشناسان پهنه و محققان معین در مراکز جهاد کشاورزی تلاش نموده تا با دقت و پشتکار بیشتری نسبت به آموزش و انتقال یافته‌های نوین علمی به سطح مزارع کمک کند. توسعه مزارع الگویی، ایجاد سایت ها و کانون های یادگیری از دیگر اقدامات در این راستا بوده‌اند که برای رسیدن به هدف نهایی باید تداوم و توسعه بیش از پیش داشته باشند.
حضور و حمایت از فعالیت شرکت های دانش بنیان و شتاب دهنده های تخصصی حوزه کشاورزی نیز می توانند سبب ایجاد فناوری های خلاقانه جدید، بومی سازی فناوری های خارجی و ورود این فناوری ها به مزارع و عرصه های تولید شود.

به نظر شما نیازها و چالش‌های موجود و نیز در حال ظهور در کشاورزی کدام هستند و برای مقابله با آن‌ها چه باید کرد؟

مهم ترین چالش ها و مشکلات کشاورزی استان و منطقه جنوب استان کرمان همان موانع و عوامل محدودکننده بهره وری کشاورزی هستند که در بالا به آن‌ها اشاره شد.
– کشاورزی سنتی و عدم استفاده از دانش روز و در حقیقت سطح پایین دانش و آگاهی بهره برداران و حتی کارشناسان. استمرار، توسعه و افزایش برنامه های آموزشی و ترویجی و هماهنگی سیاست های اجرایی و حمایتی با این موضوع راه‌کار برون‌رفت از این مشکل است. باید با آشنایی از تمامی شیوه های نوین آموزش و ترویج و بهره گیری از آن‌ها در هر منطقه متناسب با شرایط اقلیمی، فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی به ارتقاء سطح دانش و آگاهی کشاورزان پرداخت و همزمان سیاست های ترغیبی، تشویقی و حتی الزام‌آور در این مسیر اعمال نمود؛ به‌طور مثال منوط شدن پرداخت تسهیلات اجرای طرح های مختلف به طی دوره های آموزشی مربوطه و افزایش وزن و اهمیت دوره های آموزشی سپری‌ شده کشاورزان در فرایندهای انتخاب کشاورزان نمونه سالانه.
– کوچک بودن اراضی کشاورزی و پایین بودن ضریب نفوذ مکانیزاسیون و فناوری. تلاش در جهت تشویق و ترغیب کشاورزان خرد به تجمیع مزارع با حفظ مالکیت افراد و ایجاد مجتمع های بزرگ که امکان لازم برای به‌کارگیری تجهیزات و فناوری های نوین را داشته باشند.
– محدودیت منابع آب و آب بر بودن محصولات کشت شده. برای رفع این چالش لازم است پاره ای اقدامات در دستور کار باشد:
* تغییر و بازنگری در الگوی کشت متناسب با شرایط اقلیمی، آب‌وخاک مناطق مختلف و با لحاظ تمامی خصوصیات اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی و حتی سیاسی.
* مدیریت منابع آب از طریق توسعه شبکه های آب رسانی؛ به‌طور مثال زیر سد جیرفت، خودداری از ایجاد بندهای متعدد روی تنها رودخانه دائمی منطقه (هلیل) که شاهراه تغذیه آبی منطقه جنوب استان کرمان است، مدیریت چاه های بدون مجوز و مدیریت مصرف چاه های دیگر با نصب کنتور متناسب با میزان واقعی نیاز آبی محصول مورد کشت.
* توسعه شیوه های نوین آبیاری متناسب با شرایط هر منطقه، آموزش لازم بهره برداران در استفاده و نگهداری از این شبکه ها و رفع مشکلات آن‌ها.
* تأمین نهاده های تولید. امروزه بخش مهمی از عوامل تولید به‌ویژه بذر محصولات سبزی و صیفی و گلخانه ای، کود، ماشین آلات و تجهیزات و همین‌طور مواد مؤثر آفت‌کش‌ها با صرف هزینه های زیاد از خارج تأمین می شود. نوسانات قیمت این موارد متناسب با تغییرات قیمت ارز بار سنگینی بر هزینه های بهره برداران تحمیل کرده و از عوامل مهم کاهش بهره وری است. تلاش در جهت تأمین این موارد از طریق سرمایه گذاری در بخش‌های علمی و تحقیقاتی و اجرای پروژه های تحقیقاتی لازم برای دستیابی دانش فنی مربوطه، حمایت از شرکت های دانش‌بنیان و هسته‌های فناور به‌خصوص در شرایط فعلی تحریم ها و حتی بدون آن‌ها نیز علاوه بر رفع این موارد موجب ایجاد اشتغال و رشد و تعالی بیشتر بخش کشاورزی خصوصاً در بین قشر عظیم تحصیل کرده و جویای کار بخش کشاورزی در کشور خواهد شد.
* فروش محصولات تولیدی. این مشکل همه‌ساله یکی از چالش هایی است که در حلقه نهایی فرایند تولید، همچون آب سردی بر پیکر داغ کشاورزان سبب فروپاشی زنجیره تولید و خسارت فراوان به منافع ملی و هدر رفتن بخش عظیمی از آب و منابع تولید و غیره می شود. برنامه‌ریزی های منسجم در سطوح ملی و منطقه ای متناسب با فصل و آمایش سرزمینی و همچنین بر اساس نیازسنجی های علمی از یک‌سو و اعمال الگوی کشت متنوع، تسهیل صادرات، توسعه صنایع تبدیلی حتی به‌صورت سیار و غیر ساکن، تسهیل ورود و عرضه محصولات به بازار سرمایه می توانند راه‌حل یا بخشی از راه‌حل باشند.

بر اساس یافته‌های پژوهشی در مرکز تحقیقات کشاورزی استان چه توصیه‌های علمی و عملی برای ارتقاء بهره‌وری کشاورزی استان به‌ویژه با نگاه هوشمند به اقلیم جهت بهره‌برداری کشاورزان ارائه می‌نمایید؟

بهبود فرایندهای زنجیره تولید در تمام مراحل کاشت، داشت، برداشت، اصلاح الگوی کاشت و بررسی و معرفی محصولات سازگار با شرایط اقلیمی جدید به‌ویژه گیاهان دارویی که از پتانسیل های جنوب استان است، پایش منابع آب کشاورزی منطقه و بررسی راه کارهای مختلف بهبود کیفیت محصولات تولیدی به‌ویژه از دیدگاه شاخص های سلامت محصول از مهم ترین رئوس برنامه های پژوهشی این مرکز طی سالیان گذشته بوده است.
بر اساس نتایج این مطالعات تغییر در نوع پایه های مرکبات در مناطق کوهستان و دشت، تغییر در الگوی کاشت باغات مرکبات و خرما متناسب با شرایط اقلیمی جدید، انجام پژوهش های لازم و تهیه اطلاعات مورد نیاز برای معرفی گیاهان زراعی و دارویی جدید شامل کنجد، زعفران، سورگم، ارزن، ملون ها، بادام‌زمینی، چغندرقند، آفتابگردان، کلزا، حنا و کینوا برای جایگزینی گیاهان سنتی و پرمصرف نظیر ذرت در قالب الگوی کاشت جدید برای منطقه. جایگزینی ارقام خرمای خشک و نیمه‌خشک مطالعه شده در منطقه به‌جای رقم مضافتی که به‌شدت به خشکیدگی خوشه خرما حساس است، معرفی منابع و میزان بهینه کودهای شیمیایی و دامی در محصولات مختلف شامل خرما، مرکبات، سیب‌زمینی، پیاز، خیار و توت‌فرنگی، با هدف دستیابی به محصول سالم و استاندارد. معرفی سموم شیمیایی مناسب و تعیین زمان مناسب کاربرد آن‌ها برای کنترل آفات و بیماری‌های مهم منطقه با لحاظ مسائل زیست‌محیطی و بهداشتی و سلامت محصول. معرفی روش‌های پایش جمعیت و تعیین زمان مبارزه با آفات و همین‌طور روش‌های کنترل غیر شیمیایی آن‌ها. تعیین میزان آب مصرفی تمامی محصولات مورد کشت در منطقه (زراعی باغی، گلخانه ای). انجام مطالعات برای تولید بذور هیبرید فلفل و گوجه‌فرنگی گلخانه ای که تا پایان 1401 به نتیجه نهایی خواهند رسید.

با نگاه علمی، فرصت‌های جدید سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی استان را معرفی نمایید.

با توجه به شرایط اقتصادی کشور و موضوع تحریم ها و نوسانات قیمت ارز و به دنبال آن افزایش شدید قیمت بذور هیبرید محصولات سبزی و صیفی، موضوع تولید این نهاده در داخل کشور که سابقاً به دلیل هزینه های کمتر، واردات آن‌ها ترجیح داده می شد، اکنون کاملاً اقتصادی و توجیه‌پذیر است. لذا سرمایه گذاری در این عرصه که با حمایت دولت نیز همراه است، به‌عنوان یک میدان بسیار جذاب محسوب می شود که هم منافع اقتصادی و هم منافع ملی را در پی خواهد داشت.
موضوع دیگری که می تواند از چشم انداز خوبی برای سرمایه‌گذاری برخوردار باشد موضوع تولید نهال های خرما از ارقام خاصی که کارایی و سازگاری آن‌ها در منطقه مورد تأیید قرار گرفته و با اقبال بسیار خوب در بازارهای بین‌المللی روبرو شده اند، می باشد. در حال حاضر بزرگ ترین مانع در مسیر توسعه کشت این ارقام نظیر کلوته، مجول و پیارم، تأمین نهال است. سرمایه گذاری در تولید این موارد چه از طریق کشت بافت و یا روش‌های معمول، ممکن و جذاب به نظر می رسد.

تاکنون چه همکاری‌هایی با شرکت‌های دانش‌بنیان بخش کشاورزی داشته‌اید و یا در برنامه دارید؟ اصولاً چشم‌انداز جایگاه فعالیت‌های دانش‌بنیان در کشاورزی استان را چگونه می‌بینید؟

بر اساس سیاست های ابلاغی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، یکی از وظایف تمامی مؤسسات و مراکز پژوهشی ذی ربط ایجاد مراکز رشد واحدهای فناور کشاورزی و حمایت از هسته ها و شرکت های فناور در حوزه کشاورزی است. مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی جنوب استان کرمان (جیرفت) نیز در سال 1395 با عقد تفاهم‌نامه همکاری مشترک با پارک علم و فناوری استان، اقدام به تأسیس مرکز رشد تخصصی در حوزه کشاورزی و منابع طبیعی نمود. بر این اساس تعدادی ایده و درخواست حمایت به این مرکز وارد شده که پس از بررسی و داوری ایده ها به تعدادی از آن‌ها که مورد تأیید مرکز و پارک بودند خدمات ارائه شد. از بین موارد وارد شده به مرکز رشد، دو مورد به ثبت شرکت و تولید محصول رسیده و یک مورد از آن‌ها توانست در زمینه زیست-فناوری با تأیید معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری در سال 1396 رتبه دانش بنیانی به دست آورد.
تمام فعالیت های این شرکت شامل استفاده از امکانات آزمایشگاهی، گلخانه ای و مزرعه ای توسط این مرکز تأمین و موردحمایت قرار گرفت. در ادامه این شرکت با عقد قراردادی وظیفه تولید و تجاری‌سازی دو مورد دانش فنی تولید شده توسط محققان این مرکز را برعهده گرفت. بیشترین فعالیت این شرکت در زمینه پرورش و تکثیر انبوه سن شکارگر بید گوجه‌فرنگی و نیز تولید خیار گلخانه ای ارگانیک بوده است.
مرکز رشد واحدهای فناور این مرکز با برخورداری از فضای مناسب اداری و با حمایت کامل مجموعه پژوهشی مرکز تحقیقات، آمادگی لازم برای در اختیار قرار دادن امکانات مختلف جهت توسعه ایده های فناورانه و خلاقانه صاحبان ایده را دارد و در سال جاری نیز درصدد است با همکاری پارک علم و فناوری استان و سایر نهادهای منطقه، نسبت به راه اندازی یک استارت آپ در حوزه کشاورزی اقدام نماید.