وضعیت موجود و آینده‌نگاری کشاورزی استان کرمان با نگاه به آخرین سرشماری کشاورزی

/// 1- مقدمه

بخش کشاورزی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی است که مستقیماً با امنیت غذایی و سلامت جامعه در ارتباط است و یکی از محورهای مهم در برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران است. سرشماری عمومی کشاورزی اطلاعات مهمی را از فعالیت‌های کشاورزی کشور در سطح کوچک‌ترین واحد جغرافیایی ارائه می‌دهد که تنها با اجرای سرشماری قابل حصول است. با توجه به فاصله گرفتن از آخرین سرشماری و تحولات سریع بخش کشاورزی، اجرای سرشماری در سال 1403 ضرورتی اجتناب‌ناپذیر بود. اولین سرشماری كشاورزی ایران در سال 1352 در نقاط روستایی اجرا شد و پس از آن در سال‌های 1367، 1372، 1382 و 1393 سرشماری كشاورزی به‌صورت عمومی در همه «نقاط شهری و روستایی» به مرحله اجرا درآمد. سرشماری عمومی کشاورزی 1403 که از 12 آبان تا 29 آذرماه در سراسر کشور انجام شده، در استان کرمان در سطح 25 شهرستان، 85 شهر و بیش از 5500 آبادی دارای سکنه اجرا گردیده است. این سرشماری گسترده، اطلاعات ارزشمندی درباره وضعیت کشاورزی استان از جمله تعداد و ویژگی‌های بهره‌برداران، مساحت اراضی، انواع کشت‌ها و تعداد دام‌ها ارائه می‌دهد. این سرشماری با ارائه آمار و اطلاعات صحیح درباره وضعیت کشاورزی کشور در کوچک‌ترین واحد جغرافیایی «آبادی و شهر»، از جمله منابع اصلی برنامه‌ریزی در بخش کشاورزی به شمار آمده و با ترسیم وضعیت موجود این بخش، ابزار مناسبی برای تهیه برنامه‌های توسعه، در اختیار برنامه‌ریزان، سیاست‌گذاران و مسئولان کشور قرار می‌دهد.

2- جایگاه کشاورزی استان کرمان در اقتصاد ملی

استان کرمان با تنوع اقلیمی و منابع طبیعی نسبتاً غنی یکی از قطب‌های مهم کشاورزی کشور است. بنا بر آمارهای رسمی، این استان حدود ۸ درصد از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی و ۱۰ درصد از شاغلان کشاورزی کشور را به خود اختصاص داده است و حدود ۴۰ درصد جمعیت شاغل آن در بخش کشاورزی فعالیت می‌کنند. بر اساس چکیده نتایج سرشماری عمومی کشاورزی که توسط مرکز آمار ایران منتشر شده است، در سرشماری کشاورزی ۱۴۰۳ نیز، تعداد بهره‌برداران کشاورزی کرمان با 35 درصد رشد نسبت به سال 1393، معادل ۳۳۷, ۱۵۴ نفر اعلام شده که تقریباً 7,9 درصد از کل کشور است. این ارقام جایگاه بالای کشاورزی استان کرمان را در کشور نشان می‌دهد.

ساختار بهره‌برداران کشاورزی

 یکی از مهم‌ترین اطلاعاتی که در سرشماری 1403 جمع‌آوری شده، مربوط به نوع بهره‌بردار، جنسیت و سطح سواد بهره‌برداران است. این اطلاعات می‌تواند در برنامه‌ریزی برای آموزش و توانمندسازی کشاورزان و همچنین ارزیابی میزان مشارکت زنان در فعالیت‌های کشاورزی بسیار مفید باشد. از مجموع 337154 بهره‌بردار کشاورزی استان، حدود 66,8 درصد خانوار معمولی ساکن، 32,6 درصد بهره‌بردار غیرساکن و سهم بسیار کمی را خانوارهای کوچنده و شرکت‌ها تشکیل می‌دهند. در کرمان ۸۷ درصد بهره‌برداران مرد و ۱۳ درصد زن هستند. سهم زنان بهره‌بردار در کرمان نسبت به میانگین کشور (۸ درصد) بالاتر است، اگرچه همچنان اکثریت در اختیار مردان است.

 ضریب سواد کشاورزان کرمانی نیز نسبتاً مطلوب است. حدود ۲۲ درصد از بهره‌برداران کرمان بی‌سوادند که کمی پایین‌تر از میانگین کشوری (۲۳ درصد) است. این در حالی است که بر اساس سرشماری کشاورزی سال 1393 حدود 33 درصد از کشاورزان بی‌سواد بودند. 65 درصد از بهره‌برداران کرمانی دارای تحصیلات دیپلم و زیر دیپلم و حدود 13 درصد دارای تحصیلات دانشگاهی هستند که از این تعداد هم تنها 4 درصد دارای تحصیلات دانشگاهی مرتبط با کشاورزی می‌باشند.

3- وضعیت زیرشاخه‌های کشاورزی استان

3-1- زراعت و باغداری

مساحت کل اراضی کشاورزی استان کرمان (زراعی و باغی) در سال ۱۴۰۳ معادل ۸۱۴۹۶۸ هکتار بوده است. تقریباً نیمی از این مساحت (411492 هکتار) به زراعت (محصولات مزرعه‌ای) و نیمی دیگر (403476 هکتار) به باغ و قلمستان اختصاص دارد؛ به‌طوری که نسبت اراضی باغی به زراعی در کرمان حدود ۵۰-۵۰ است که در میان استان‌های کشور به نسبت بسیار بالا و منحصربه‌فردی می‌رسد. در مقایسه با کل کشور که حدود 17,38 میلیون هکتار اراضی کشاورزی دارد، سهم کرمان در اراضی کشاورزی کشور حدود 4,7 درصد است. از این میزان، استان کرمان در تولید محصولات باغی بویژه پسته پیشتاز است؛ در واقع، استان کرمان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان پسته در ایران و جهان محسوب می‌شود. همچنین مناطق جنوبی استان (مثل بم و جیرفت) به‌دلیل شرایط اقلیمی گرم، در تولید خرما (انواع مضافتی، کبکاب، پیارم و غیره) و مرکبات (مانند پرتقال و نارنگی) نقش مهمی دارند. به‌طور کلی، باغداری کرمان (403476 هکتار) حدود 20,7 درصد از کل باغات کشور را تشکیل می‌دهد که اهمیتی چشمگیر دارد.

3-2- دام‌های سبک و سنگین

سرشماری 1403 آمار دقیقی از تعداد بهره‌برداری‌های دارای دام سبک و سنگین و همچنین تعداد دام آن‌ها ارائه می‌دهد. این اطلاعات می‌تواند برای برنامه‌ریزی توسعه دامپروری، تأمین نهاده‌ها و خدمات دامپزشکی استفاده شود. در بخش دامداری سبک (گوسفند و بز)، استان کرمان جایگاه دوم کشور را پس از استان فارس، داراست. طبق سرشماری، ۱۱۳ هزار بهره‌بردار با تعداد 4,3 میلیون رأس دام سبک در استان ثبت شده که سهمی برابر 8,2 درصد از کل کشور دارد. رشد 50 درصد تعداد دام سبک نسبت به سرشماری سال 1393 از نکات قابل توجه دامداری استان می‌باشد. در بخش دام‌های سنگین (گاو، گاومیش، شتر و …) سهم کرمان کمتر است؛ تعداد 31,4 هزار بهره‌بردار با حدود 180 هزار رأس دام سنگین در کرمان ثبت شده که معادل 3,3 درصد از کل کشور است. این ارقام حاکی از آن است که استان در زمینه دام سبک ظرفیت بالایی دارد، در حالی که در دام سنگین جایگاه متوسطی را در کشور به خود اختصاص داده است.

3-3- کشت گلخانه‌ای

کشت گلخانه‌ای در استان کرمان به‌طور ویژه توسعه‌یافته و کرمان بیشترین تعداد بهره‌بردار گلخانه‌ای کشور را دارد. این دستاورد از آن جهت حائز اهمیت است که کشت گلخانه‌ای با نیاز به آب کمتر و درآمد بالاتر، یکی از راهکارهای مهم برای مقابله با کم‌آبی و افزایش بهره‌وری در کشاورزی است. در سرشماری ۱۴۰۳، تعداد 9786 بهره‌برداری گلخانه‌ای در کرمان شناسایی شده که سهم 26,3 درصد از کل کشور را تشکیل می‌دهد و رتبه اول کشوری است. رشد 5 برابری این بخش با تأکید مقامات استانی بر الگوی کشت‌های مدرن همراه شده است. با توجه به کاهش منابع آبی، ادامه توسعه کیفی و کمی گلخانه‌ها (بویژه سیستم‌های نوین آب کم‌مصرف) از مسیرهای ضروری ارتقای کشاورزی کرمان در دهه آتی خواهد بود.

3-4- پرورش زنبورعسل

در سال ۱۴۰۳ تعداد 3103 بهره‌برداری پرورش زنبورعسل در استان کرمان وجود داشته که سهم حدود ۴ درصدی از کل کشور را نشان می‌دهد. کرمان در این بخش در رتبه نهم کشور قرار دارد و نسبت به سرشماری 1393 رشد 58 درصدی را داشته است. توسعه پایدار زنبورداری با توجه به تنوع پوشش گیاهی مناسب استان، می‌تواند در افزایش تولید عسل و تقویت اکوسیستم‌های زراعی مؤثر باشد.

3-5- پرورش طیور به روش سنتی

در زمینه طیور سنتی، کرمان نیز سهم قابل‌توجهی دارد. سرشماری نشان می‌دهد بیش از 74 هزار بهره‌برداری پرورش طیور سنتی در کرمان فعال بوده که معادل 6,6 درصد از کل کشور است و استان کرمان را در جایگاه سوم کشوری قرار می‌دهد (پس از گیلان و مازندران). این سهم نشان می‌دهد ظرفیت قوی در بخش تولید ماکیان روستایی استان وجود دارد. ذکر این نکته ضروری است که پرورش زنبورعسل و پرورش طیور به روش سنتی با وجود مقیاس کوچک، نقش مهمی در تأمین معیشت خانوارهای روستایی دارند.