با توجه به ظرفیت بالای منطقه جنوب استان کرمان در حوزه کشاورزی، امید است این منطقه به سمت و سویی حرکت کند که قبل از تولید محصول، بازار فروش پیش‌بینی و تولید بر اساس نیاز بازار، برنامه‌ریزی و عملیاتی گردد. در این خصوص در ادامه نظرات احمد فرید را در خصوص وضعیت کشاورزی جنوب استان کرمان می‌خوانیم. وی هم‌اکنون مدیرعامل شرکت کشت و صنعت جیرفت است و سابقه 42 سال فعالیت و تجربه در زمینه کشاورزی، 18 سال ریاست مرکز تحقیقات کشاورزی، 3 سال ریاست سازمان جهاد کشاورزی جیرفت و 10 سال ریاست سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان را در کارنامه خود دارد.
واسطه‌ها، میدان‌داران، کارخانه‌ها، تجار، خریداران محلی، خرده‌فروشان و سیستم حمل‌ونقل کشاورزی در بخش کشاورزی بسیار مؤثر و ایجاد صنایع تبدلی، بسته‌بندی و فرآوری جهت اخذ ارزش‌افزوده بخش کشاورزی، مکمل سیستم فوق است.
نبود تشکل‌های منسجم کشاورزی؛ علیرغم وجود شبکه تعاونی‌های روستایی متأسفانه این شبکه به علت عدم حمایت‌های دولتی و کمبود نقدینگی به وظیفه خود عمل ننموده است به‌هرحال دلالی جزئی از قانون تجارت است. خرید عمده محصولات موجب حضور پررنگ دلالان و واسطه‌ها در حال حاضر است.
با سیستم امروزی خریدوفروش در بخش کشاورزی که سازوکار درستی ندارد، وجود دلالان الزامی است و حذف آن‌ها موجب برجا ماندن محصولات کشاورزی است به‌طوری که در جنوب استان به تعداد انگشتان یک دست تاجر حرفه‌ای وجود ندارد، از طرفی دلالان و واسطه‌ها به جهت سابقه تاریخی، نقش پررنگ در بازاریابی و بازار رسانی دارند و امکان حذف آن‌ها وجود ندارد، اما با ایجاد تشکل‌های مناسب می‌توان نقش مخرب آن‌ها را به حداقل رسانید و بر اساس یک برنامه زمان‌بندی در جهت متعادل‌سازی باید در قیمت محصولات کشاورزی، در جهت حمایت از مصرف‌کننده و تولیدکننده اقدام کرد. متأسفانه اتحادیه‌ها و تعاونی‌ها اعم از روستایی و تولیدی به‌درستی نتوانستند اعتماد تولیدکنندگان را جلب نمایند، لذا ایجاد انجمن‌های محصولات استراتژیک کشاورزی با هسته مرکزیِ علاقه‌مند، دلسوز و توانمند مؤثر می‌باشد.
سیستم حمل‌ونقل محصولات کشاورزی بسیار نامطلوب بوده، به‌نحوی‌که بسیاری از ضایعات محصولات کشاورزی ناشی از عدم وجود یک شبکه حمل‌ونقل استاندارد هست. درصورتی‌که تشکیلاتی غیردولتی برای کمک به بهبود وضعیت حمل‌ونقل ازنظر انتقال به‌موقع بار محصولات و قیمت منصفانه برای استان‌های مقصد به وجود آید، می‌تواند راه گشا باشد. حمل‌ونقل محصولات کشاورزی در کشور ما به‌صورت سنتی و با کامیون‌های روباز و بدون وسایل خنک‌کننده (یخچال دار) برای محصولات کشاورزی اعم از سبزی و صیفی انجام می‌شود که این امر باعث کاهش کیفیت محصولات کشاورزی در بازار مصرف می‌گردد.
وزارت جهاد کشاورزی با هماهنگی وزارت صنعت، معدن و تجارت باید بر اساس آمار جمعیت مصرف‌کننده، میزان نیاز به تولید و مصرف را با تهیه تقویم زمانی تولید در استان‌های کشور تهیه و نسبت به تنظیم بازار اقدام نماید که طی یک برنامه 2 تا 3 ساله قابلیت اجرایی و نتیجه‌بخش خواهد بود، البته کاشت و تولید هر محصول معمولاً بر اساس قیمت آن محصول در سال قبل انجام می‌شود و به همین دلیل کشاورزان زیاد به توصیه مروجان بخش کشاورزی معتقد نمی‌باشند. به‌هرحال با تولید متناسب با نیاز بازار، ایجاد مراکز نگهداری مناسب محصول (سردخانه‌ها) و وجود صنایع تبدیلی، فرآوری و تکمیلی می‌توان بخشی از این مشکل را حل نمود. عرضه بر اساس تقاضا باید صورت گیرد تا در پیک تولید مشکل کمتر شود.
خیر، کشاورزان از میزان عرضه و تقاضا اطلاعات کاملی ندارند چون متأسفانه در کشور تنظیم بازار از سیستم مناسب برخوردار نیست و زیان تولیدکننده ناشی از نبود سیستم مذکور است. بدون در نظر گرفتن نیاز بازار داخلی و برنامه‌ریزی برای ورود به بازارهای جهانی اقدام به تولید بی‌رویه و افسارگسیخته می‌نمایند و قانون خرید تضمینی محصولات هم به این موضوع دامن می‌زند؛ چون کشاورزان می‌دانند اگر بازار فعال نباشد، دولت مجبور به خرید تضمینی می‌شود.
تاکنون برنامه خاصی برای بازاریابی و بازار رسانی محصولات کشاورزی صورت نگرفته است و به لحاظ عدم روابط سیاسی مناسب با خارج و تحریم‌ها امکان برنامه‌ریزی منسجم برای صادرات هم وجود ندارد، تنها بخشی از محصولات استراتژیک توسط دولت از طریق سازمان تعاون روستایی کشور بازار رسانی می‌شود که کافی نیست. اتاق بازرگانی می‌تواند نقش بسیار مؤثری در بازاریابی و بازار رسانی خارج از کشور از طریق ایجاد تعامل با دفاتر اقتصادی سفارت‌خانه‌های جمهوری اسلامی ایجاد نماید علی‌هذا با توجه به خشکی کشور و خشک‌سالی‌های متوالی باید از هدر رفت منابع آب به علت تولید بدون هدف خودداری گردد و متناسب با نیاز کشور و نگاه به صادرات با توجه به محدودیت‌های آبی کشور عمل نمود.
متأسفانه در وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و تجارت اطلاعات کافی از میزان تولید و نیاز کشور متناسب با میزان عرضه و تقاضا وجود ندارد و در حد اعداد و ارقام نادرست برنامه‌ریزی می‌شود که ضرورت دارد بخشی از تولیدات سبزی و سیفی کاهش داده شود و به محصولات اساسی موردنیاز کشور با توجه به بحران کم‌آبی اختصاص داده شود.
متأسفانه افراد صادرکننده و شرکت‌های مربوطه نتوانسته‌اند در مورد صادرات محصولات به خارج از کشور به تعهدات خود در برابر توافقنامه‌ها عمل نمایند و عدم تثبیت بازار در داخل باعث لطمه زدن به صادرات می‌شود، از طرفی مشکلاتی نظیر عدم سورت، بسته‌بندی مناسب محصولات کشاورزی، حمل‌ونقل ضعیف و ناقص، عدم تولید متناسب با نیاز داخل کشور از ضعف‌های مهم بوده است، باید شرکت‌ها و کنسرسیوم‌هایی با هسته توانمند اجرایی و قابل‌اعتماد تشکیل گردد و اگر اتاق بازگانی در حمایت و تقویت آن‌ها نقش سازنده‌ای ایفا نماید، در این صورت می‌توان مشکلات بازاریابی را کاهش داده و به‌موقع تولیدات را به مراکز مصرف رساند و ارزش‌افزوده بخش را حفظ کرد.
به‌جز چند محصول مانند گندم، چای، کلزا، روغن، شیر که معمولاً توسط دولت تعیین می‌گردد، قیمت بقیه محصولات کشاورزی را بازار و سیستم عرضه و تقاضا تعیین می‌کند که گاه با ضایعات زیادی همراه است. قیمت تمام‌شده اکثر محصولات کشاورزی معمولاً همه‌ساله باید توسط سازمان‌های جهاد کشاورزی بررسی و تعیین گردد که به‌راحتی قابل‌دسترس است؛ اما متأسفانه به‌خوبی انجام نمی‌شود و نرخ‌های مرجع که از طرف دستگاه‌های دولتی پیشنهاد می‌شود در خریدوفروش زیاد مدنظر قرار نمی‌گیرد، مگر در شرایط خریدهای تضمینی و توافقی که آن‌هم درصورتی‌که قیمت این محصولات از قیمت تعیین‌شده کمتر گردد دولت موظف به خرید است.
در جنوب استان تولید محصولات کشاورزی موردنیاز کشور در شرایط زمستانه و نوبرانه و در خلأ تولید به لحاظ اقتصادی، بیشتر در زمینه سبزی و صیفی، سیب‌زمینی و پیاز صورت می‌گیرد که به‌صورت تازه خوری مصرف می‌شود و از بازار و قیمت مناسبی برخوردار است و فقط در پیک تولید، آن‌هم انتهای سال زراعی و در یک دوره بسیار کوتاه‌مدت یک‌ماهه سرریز محصول به واحدهای صنعتی تحویل می‌گردد که نیاز آن‌ها را در سال تأمین نمی‌کند، بنابراین صنایع تبدیلی و فرآوری به لحاظ کمبود مواد اولیه رشد نکرده است و بسیار ضعیف است. البته که نباید صنایع بزرگ ایجاد نمود و باید صنایع مرتبط با ظرفیت فرآوری و تبدیلی کوچک ایجاد گردد.
از هیچ‌گونه انسجامی برخوردار نیست و ارتباط معناداری ندارد و فقط در زمان‌های بحران قیمت محصولات کشاورزی معمولاً توسط دولت خریداری انجام می‌شود نظیر گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، پیاز، خرما و…
هرساله توسط شرکت‌ها و بازرگانان داخلی و خارجی حدود 300 هزار تن محصولات خرما و سبزی و صیفی، به کشورهای روسیه، آسیای میانه، عمارات، افغانستان، پاکستان، عمان، عراق و کانادا و اروپا صادر می‌گردد که حدود 20 هزار تن از این محصولات به‌طور مستقیم توسط تولیدکنندگان به خارج از کشور صادر می‌گردد.
مشکلات عدیده‌ای نظیر عدم بازاریابی منسجم و پایدار، عدم ثبات قیمت‌ها و بازار، عدم رعایت استاندارد و عدم توجه به اصل کیفیت مناسب، وضعیت تعاملات سیاسی و تحریم‌ها و عدم وجود کنسرسیوم‌های صادراتی و شرکت‌هایی با برند صادراتی معتبر و از همه مهم‌تر ضعف شدید در بسته‌بندی و وجود سیستم حمل‌ونقل ناقص و ناکارآمد و غیراستاندارد در کشور، چالش‌های مهم حوزه صادرات محصولات کشاورزی هستند.
از این فرودگاه فقط بازرگانان به منطقه رفت‌وآمد می‌کنند و مدت‌هاست که پیگیری صدور مجوز پروازی صادرات صورت گرفته است، اما شرایط و امکانات موردنیاز حمل مستقیم هوایی محصولات به بازارها فراهم نگردیده است. به‌هرحال بستری ایجاد شده است که باید برای حمل هوایی محصولات نوبرانه منطقه به سایر کشورها هموار گردد.
با حضور در نمایشگاه‌ها و معرفی کالا و اطلاعات تولیدات و بازدید متقابل خریداران و تجار همسایه زمینه بازاریابی سنتی فراهم گردیده است، از سیستم و شبکه‌های اجتماعی متداول در دنیا که می‌تواند بسیار تأثیرگذار باشد هیچ‌گونه استفاده‌ای استفاده نمی‌شود.
حضور مشاورین بازاریابی در اتاق بازرگانی و ایجاد دفاتری در کشورهای هدف می‌تواند زمینه اعتماد متقابل و زمینه دادوستد و قراردادهای محکم فروش محصولات را ایجاد نماید.
علیرغم پیگیری اینجانب در مدت همکاری با اتاق برای ایجاد و معرفی برندی کلی تحت عنوان محصولات کشاورزی جیرفت به‌عنوان هند کوچک ایران، متأسفانه تاکنون هیچ برندی معرفی نگردیده است، درحالی‌که می‌تواند محصولات شاخص و زمستانه نوبرانه تولید منطقه نظیر گریپ‌فروت، سبزی و صیفی، انواع گل، توت‌فرنگی، خیار، پیاز، سیب‌زمینی و خرما رقم خاص «کلوته» تحت عنوان برند جیرفت به کشورهای هدف معرفی گردد. اتاق بازرگانی باید در چارچوب تعاملات بازرگانی و اقتصادی با کشورهای هدف و اتاق‌های مشترک به‌صورت جدی بخصوص با دعوت گروه‌های بازرگانی از کشورهای هدف به منطقه زمینه‌ساز ایجاد و معرفی این برند بشوند.
محصولات باغی و زراعی منطقه به لحاظ کیفی و قیمتی دارای مزیت هستند به‌ویژه که در شرایط خلأ زمانی تولید در کشور به دست می‌آیند، زمانی که اکثر استان‌های کشور به علت سرما و یخبندان تولیدی ندارند و حتی کشورهای همسایه و دوردست نیز، این امر منجر به یک مزیت برای منطقه جنوب گردیده است و اگر برنامه‌ریزی منسجم و بازاریابی هدفمندی صورت گیرد، این هند کوچک ایران می‌تواند حجم عظیمی از نیازهای داخلی و خارجی کشور را تولید و به بازارهای هدف تحویل نماید که ارزش‌افزوده و ارزآوری خوبی برای منطقه و کشور خواهد داشت. متأسفانه به علت عدم برنامه‌ریزی و ایجاد زیرساخت‌های حمل‌ونقل و صادراتی از این ظرفیت استفاده نشده است.
از هیچ‌گونه یارانه و تسهیلاتی استفاده نمی‌کنند، بعضاً مشوق‌های صادراتی مطرح می‌شود، ولی آن‌طور که شاید و باید، عاید تولیدکنندگان و صادرکنندگان منطقه نمی‌شود و کمک خاصی ننموده است.
ایجاد صنایع بسته‌بندی و فرآوری، حمل‌ونقل مناسب، ایجاد و معرفی برندهای کلی و شاخص، گواهی‌های بهداشتی و استاندارد، هموار کردن تعاملات اقتصادی با کشورهای هدف- حداقل کشورهای همسایه، ایجاد دفاتر بازاریابی و بازرگانی به‌وسیله تجار و صادرکنندگان، ایجاد کنسرسیوم‌های صادراتی و همکاری دفاتر اقتصادی جمهوری اسلامی ایران در کشورهای هدف به این امر کمک می‌کنند. ایجاد و توسعه زیربناها و فراهم‌سازی شرایط حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای و نیز حمل‌ونقل هوایی با برقراری یارانه‌های لازم حمل‌ونقل بسیار تعیین‌کننده است.
در حال حاضر پایانه صادراتی در شهرک صنعتی جیرفت در حال ساخت است، فرودگاه نیز در این شهر وجود دارد.
چه تسهیلاتی به‌عنوان مثال: خرید تضمینی، یارانه مستقیم جبران ضرر و زیان و … برای امر بازاریابی و بازار رسانی و حمایت از منافع کشاورزان در فصل برداشت محصول اعطاء و اعمال‌شده است؟
منطقه جنوب دارای اقلیم و اکوسیستم منحصر به فردی در ایران و در دنیا بوده و بنا به تقسیم‌بندی فائو (سازمان جهانی خواروبار کشاورزی) جزء 10 منطقه دنیا در شرایط خاص اقلیمی و تولید 85 نوع محصولات زمستانه و گلخانه‌ای محسوب می‌شود، اگر دولت و به‌ویژه بخش خصوصی که حامی آن اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی است، به‌دوراز هرگونه مسائل سیاسی به منطقه به‌صورت یک قطب تولید محصولات با مزیت نسبی و کیفی و نوبرانه و ارزآور نگاه کند و در زمینه ایجاد زیرساخت‌های صادراتی به‌طور جدی همت کند، در آن صورت منطقه سهم بسزایی در ایجاد ثروت ملی کشور، علیرغم خشک‌سالی و کم‌آبی خواهد داشت و دیگر هیچ ضرورتی بر خرید تضمینی، توافقی و جبران ضرر و زیان و … نیست. باید استقلال منطقه در چارچوب سند خاص توسعه و منطقه ویژه کشاورزی در کشور دیده شود تا از ظرفیت‌ها و استعدادهای موجود خدادادی به نحو مطلوب استفاده گردد.
سازمان جهاد کشاورزی، تعاون روستایی و صندوق خسارت بانک کشاورزی در قالب خریدهایی تضمینی و توافقی و پرداخت خسارت ناشی از حوادث غیرمترقبه کمک کرده‌اند، اما کافی نیست. اصلاً اگر با توجه به توضیحات قبلی زیرساخت‌ها و شرایط صادرات فراهم گردد نیاز به این قبیل کارها نیست.
سازمان جهاد کشاورزی نتوانسته اقدام خاصی انجام دهد و بررسی قیمت‌ها به‌صورت روزانه تحت تأثیر برنامه‌های واسطه‌ها و دلالان است. توسط سازمان تعاون روستایی و اتحادیه مرکزی خریدهای تضمینی و توافقی صورت می‌گیرد که چاره کار تولیدکنندگان نیست باید تصمیمات اساسی گرفت.
برنامه الگوی کشت گلخانه‌ها هنوز به‌صورت رسمی تهیه و تنظیم و ابلاغ نشده است. با توجه به نیاز بازار و شرایط اقلیمی و سازگاری محصولات باغی مرکبات خرما و محصولات رقابتی سبزی و صیفی و پیاز و سیب‌زمینی تولید می‌شود. بعضی از محصولات در رقابت حرفه اقتصادی بخصوص در شرایط نوبرانه و زمستانه برای منطقه ندارد و شاید همین محصولات باید برای منطقه تعریف شوند و در سایر جاهای کشور محصولاتی نظیر گندم و جو و نباتات روغنی تولید گردد.
همچنین کشاورزان ملزم به رعایت الگوی کشت نیستند، چون دولت هیچ‌گونه کمکی نمی‌تواند بکند و بر اساس تشخیص خود و برداشت‌هایی از بازار، نوع محصول را تعیین تولید و عرضه می‌کنند و کاشت محصولات اقتصادی زودبازده و رقابتی را انجام می‌دهند.
تولیدکنندگان بر اساس تولید محصولات زودبازده و اقتصادی با توجه به بالا بودن هزینه‌های تولید، اقدام به تولید محصولات زمستانی می‌نمایند که دارای صرفه اقتصادی و رقابتی است و برنامه خاصی از طریق سازمان‌های جهاد کشاورزی که بتواند کمک به بازار تولید کشاورزان انجام دهد صورت نپذیرفته است؛ صحبت زیاد می‌شود ولی هیچ مکانیزم علمی تعریف نشده. تولیدکنندگان مقید به رعایت دستورالعمل‌های دولتی نیستند، تولید محصول و عرضه آن باید به‌طور برنامه‌ریزی شده راه خود را به‌صورت تخصصی طی نماید.
در مدت همکاری اینجانب با اتاق و پیگیری‌های مکرر در مورد ایجاد کنسرسیوم صادراتی متأسفانه استقبال و همراهی لازم صورت نگرفت، تشکیل 5 انجمن منطقه‌ای مرکبات، سبزی و صیفی، سیب‌زمینی و پیاز، گیاهان دارویی و سبزی‌های غده‌ای و برگی پیشنهاد شد، ولی مورد موافقت قرار نگرفت و حتی تعداد 15 نوع محصول زراعی، باغی و حیوانی اصالت دار و بومی خاص منطقه جهت ثبت معرفی و اعلام شد که هیچ‌گونه اقدامی از طرف اتاق صورت نگرفت، درحالی‌که می‌توانست در زمینه توسعه و فعالیت‌ها به‌خصوص در زمینه ایجاد اتاق بازرگانی و صنایع معادن مستقلی برای منطقه جنوب کارساز باشد و موفقیت بیشتری را عاید نماید. اگر نگاه و سمت‌وسوی اتاق به هدایت این امر متوجه شود، شاهد شکوفایی بیشتر و ارزآوری و تحصیل ارزش‌افزوده مناسب در بخش عظیمی از کشاورزی منطقه خواهد بود.
شبکه تعاونی‌ها و اتحادیه‌های روستایی، تعاونی‌های تولیدی و تخصصی ایجادشده‌اند که باید ساماندهی و توانمندسازی شوند. تشکیل انجمن‌های تخصصی محصولات، شرکت‌های صادراتی، کنسرسیوم‌ها و بنگاه‌های اقتصادی خاص کشاورزی می‌تواند در تولید، بازاریابی، بازار سازی و صادرات کارساز باشد. در حال حاضر تولیدات در منطقه انبوه است ولی به‌موازات آن امر بازاریابی داخلی و خارجی صورت نمی‌گیرد، در زمینه صنایع مرتبط کوچک خلأ وجود دارد که متأسفانه با افزایش ضایعات در پیک تولید، محصول به هدررفته و ارزش‌افزوده بخش نابود می‌گردد.
در جنوب، تولید افسارگسیخته و بی‌سروسامان است، کشاورزان تولید می‌کنند ولی هیچ‌گونه ساماندهی در بهره‌برداری از تولیدشان دیده نمی‌شود، تشکل‌های توانمند وجود ندارد و هر کس به سلیقه خود تولید می‌کند، ازلحاظ تولید با توجه به تکنولوژی‌های روز و دانش فنی و بومی موفق عمل می‌نماید، ولی متأسفانه به علت عدم برنامه‌ریزی و علل دیگر که قبلاً ذکر شد دچار ضرر و زیان شده و درنهایت متوقع از دولت در جبران ضرر می‌شوند که از توان دولت خارج است.
با توجه به بحران کم‌آبی و ضرورت احتراز از هدر دادن منابع آب‌وخاک، باید سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان، سازمان‌های متولی بخش اقتصاد و اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی استان به‌صورت ویژه سند توسعه اقتصادی و بهره‌برداری از ظرفیت‌های منطقه را تهیه و با ایجاد زیرساخت‌ها به ساماندهی نظام تولید و بازرگانی کشاورزی منطقه بپردازند. منطقه جنوب استان کرمان با تولید بیش از 4 میلیون تن محصولات زراعی و باغی آن‌هم در زمان خلأ تولید کشور و به‌صورت نوبرانه و زمستانه نقش بی‌بدیلی در تأمین نیاز داخلی کشور و تنظیم بازار دارد. اگر تولید در چنین حجمی در منطقه انجام نمی‌گرفت، بدون اغراق کشور در تأمین این‌گونه محصولات دچار مشکل می‌شد و با هزینه بسیار سنگینی می‌بایست به واردات متوسل می‌شد. باقوت اعلام می‌کنم که جیرفت «هند ایران» به‌عنوان یک برند کلی می‌تواند در دنیا محصولاتش را مطرح و معرفی نماید، پس دولت و اتاق بازرگانی باید در ایجاد اتاق مستقل همت نمایند تا استعدادهای نهفته شکوفا و به مرحله رشد و بهره‌برداری برسد و منطقه جنوب علاوه بر تأمین نیازهای داخلی، تأمین‌کننده محصولات سبزی و صیفی، گل، سیب‌زمینی و پیاز برای کشورهای یخبندان نظیر روسیه و غیره در فصل زمستان باشد.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
