مقایسه وضعیت انرژی در ایران و جهان

1- شاخص شدت انرژی

ساده‌ترین و درعین‌حال ملموس‌ترین شاخص تطبیقی را می‌توان شاخص شدت انرژی دانست. شدت انرژی شاخصی است که نسبت انرژی استفاده‌شده به ازای هر واحد از تولید ناخالص داخلی را نشان می‌دهد. این شاخص به‌طور ساده نشان می‌دهد برای خلق هر میلیون دلار ثروت چه مقدار انرژی مصرف شده است. هر چه این شاخص کوچک‌تر باشد؛ یعنی سیستم بهره ورتر و اقتصادی‌تر است، یعنی آلایندگی کمتر، یعنی تولید ارزان‌تر و بهره‌ورتر.
شاخص شدت انرژی نشان می‌دهد که بهبود تکنولوژی و نگرانی‌های مربوط به محیط‌زیست، منجر به روند کاهنده شدت انرژی در بسیاری از کشورها شده، اما در ایران اوضاع خلاف روند جهانی است. از سال ۱۹۹۰ تاکنون، هرچه شاخص شدت انرژی در کشورهای مختلف کم شده، در ایران افزایش یافته است. این شاخص در دنیا در سال ۱۹۹۰، نزدیک به عدد 18/0 قرار داشت، در سال ۲۰0۰ به حدود 15/0 و در سال ۲۰۱۷ نیز نزدیک به 12/0 رسید، اما در ایران این روند معکوس بوده است به‌گونه‌ای که در سال ۱۹۹۰، شاخص شدت انرژی در نزدیکی 11/0 قرار داشته و در سال ۲۰۱۷ به نزدیکی عدد 2/0 رسیده است. در حال حاضر، شدت مصرف انرژی در ایران سه برابر بالاتر از متوسط شدت انرژی در دنیاست. بر اساس گزارش سازمان ملی بهره‌وری ایران، شاخص شدت انرژی جهان در سال ۲۰۱۵ معادل 149/0 بوده که نسبت به سال ۲۰۱۴، 61/2 درصد کاهش یافته است. کشورهای انگلستان، آلمان، ژاپن و ترکیه به ترتیب با 08/0، 1/0، 11/0 و 11/0 کمترین شدت انرژی و روسیه، ایران و چین به ترتیب با 34/0، 22/0 و 19/0 بیشترین شدت انرژی را در سال ۲۰۱۵ داشته‌اند.
یکی از مهم‌ترین دلایل شدت انرژی بالا در کشور می‌تواند به دلیل پرداخت یارانه‌های انرژی به آحاد جامعه باشد؛ خصوصاً با توجه به مصرف سهم قابل‌توجهی از انرژی مصرفی نهایی در بخش خانگی که عموماً در تولید نقشی ندارد. دولت حجم عظیمی از منابع کشور را صرف پرداخت یارانه انرژی می‌کند. طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، مجموع یارانه‌ پنهان ایران در حوزه انرژی در سال 2020 معادل 29.7 میلیارد دلار بوده که حتی از کشور چین هم بیشتر است. کشور چین در سال مذکور 21.7 میلیارد دلار پرداخت یارانه کرده است. لازم به ذکر است در همین سال تولید ناخالص ایران و چین به ترتیب معادل 192 میلیارد دلار و 14.86 هزار میلیارد دلار بوده است. مصرف انرژی هم در دوره مذکور برای دو کشور ایران و چین به ترتیب برابر 3 میلیون و 268 میلیون تن معادل نفت بوده است که قابل‌تأمل است. یارانه‌های انرژی در ایران از

یک‌طرف هزینه‌های سنگینی را به دولت تحمیل کرده است و از طرف دیگر نتوانسته‌اند به هدف خود یعنی کمک به اقشار کم‌تر برخوردار جامعه برسند. آمارهای مختلف اثبات می‌کند که در کشور ایران، ثروتمندان ده‌ها برابر بیشتر از نیازمندان از یارانه انرژی بهره می‌برند زیرا با توجه به سطح رفاه این اقشار، مصرف انرژی آن‌ها نیز بالاتر بوده و لذا بهره‌مندی بیشتری از یارانه‌های انرژی پرداختی دارند که روندی منطقی نیست .
طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، شاخص شدت انرژی در کشورهای در حال توسعه سالانه حدود 3.3% بهبود می‌یابد که بیشترین میزان بهبود در کل دنیا می‌باشد. پیش‌بینی می‌شود بیشترین تأثیرات در این بهبود را برقی کردن خودروها، بهبود بهره‌وری انرژی در صنایع و ساختمان‌ها داشته باشد. روند تغییرات شدت انرژی در کل دنیا، کشورهای در حال توسعه و چند کشور خاص طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی در شکل 1 آورده شده است. همچنین در شکل 2، پیش‌بینی روندها برای کل جهان، خاورمیانه و اروپا تا سال 2030 میلادی طبق گزارش این آژانس آورده شده است.
همان‌گونه که از دو شکل 1 و 2 برمی‌آید، در کل دنیا شاخص شدت مصرف انرژی در حال کاهش مداوم است، اما در مورد ایران این موضوع صادق نیست. دلیل این امر را می‌توان در فاکتورهای متفاوتی جست‌وجو کرد که لازمه آن نگاه کلان‌تر به مسئله و با لحاظ کردن ابعاد بیشتری از مسئله می‌باشد. به همین دلیل، بهتر است شاخص گذار انرژی که شاخص جامع‌تری می‌باشد موردبحث و مداقه قرار گیرد. در ادامه گزارش، به این امر پرداخته خواهد شد.

2- شاخص گذار انرژی

گذار انرژی به انتقال از سیستم‌های مصرف و تولید انرژی فعلی که عمدتاً مبتنی بر منابع انرژی تجدید ناپذیر مانند نفت، گاز طبیعی و زغال‌سنگ است، به سمت ترکیبات کارآمدتر و کم‌کربن تر انرژی اشاره دارد. این شاخص از زیر شاخص‌هایی مثل «عملکرد سیستم» و «آمادگی گذار» نشأت می‌گیرد. زیر شاخص عملکرد سیستم انرژی، بر اساس سه مؤلفه «دسترسی امن و مطمئن به انرژی»، «رشد و توسعه اقتصادی فراگیر» و «پایداری محیط‌زیست» محاسبه می‌شود.
زیر شاخص آمادگی گذار انرژی نیز از شش مؤلفه شامل «مقررات و تعهد سیاسی»، «ساختار سیستم انرژی»، «نهادها و حکمرانی»، «زیرساخت‌ها و محیط کسب‌وکار نوآورانه»، «سرمایه‌گذاری و سرمایه» و «مشارکت مصرف‌کننده و سرمایه انسانی» تشکیل شده است. چارچوب‌ها و رتبه‌بندی‌های واقعیت محور در این شاخص می‌تواند این امکان را به سیاست‌گذارها و کسب‌وکارها بدهد که مقصد گذار انرژی را تشخیص داده، الزامات را شناسایی و در راستای یکی نمودن سیاست و بازار گام بردارند.

2-1- وضعیت گذار انرژی در جهان

شکل 3 وضعیت شاخص گذار انرژی کشورهای جهان در سال 2019 میلادی که برگرفته از گزارش مجمع جهانی اقتصاد می‌باشد را نشان می‌دهد. نتایج بررسی این شاخص در بین 115 کشور جهان حاکی از آن است که کشورهای شمال و غرب اروپا همچنان طبق سال‌های گذشته در صدر این رتبه‌بندی یعنی بالاترین امتیازها قرار دارند. ایران در این رتبه‌بندی در سال 2019 در رتبه 101 قرار گرفته است. رتبه‌های اول، دوم و سوم به ترتیب متعلق به کشورهای سوئد، سوئیس و نروژ است. نکته مهم اینکه 10 کشور برتر شاخص گذار انرژی، به لحاظ ترکیب انرژی اولیه، ساختار سیستم انرژی و منابع طبیعی متفاوت بوده‌اند که این مسئله اهمیت در نظر گرفتن شرایط خاص هر کشور برای برنامه‌ریزی گذار انرژی را نشان می‌دهد (قابل‌توجه برنامه ریزان و سیاست‌گذاران حوزه انرژی!). از طرف دیگر، کشورهای در جایگاه پایین‌تر، عملکرد ضعیفی به لحاظ سیستم انرژی و آمادگی گذار داشته‌اند که عموماً ناشی از چارچوب مقرراتی ضعیف، عدم ثبات سیاسی، درگیری‌های ژئوپلیتیک در حال وقوع یا وابستگی شدید به سیستم انرژی مبتنی بر سوخت‌های فسیلی بوده‌اند. به‌عنوان مثال منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا که حدود 6.8 درصد تقاضای انرژی جهان و 7.1 درصد جمعیت جهان را به خود اختصاص داده و علی‌رغم اینکه این منطقه غنی از منابع سوخت‌های فسیلی بوده، تنش‌های جغرافیایی و ناپایداری در این کشورها بر اولویت‌های سیاسی، فرصت‌های ادغام سیستم‌های انرژی و توانایی جذب سرمایه موردنیاز گذار انرژی مؤثر بوده است. کشورهای این منطقه پایین‌ترین متوسط امتیاز را در مؤلفه پایداری محیط‌زیست نسبت به سایر مؤلفه‌ها کسب کرده‌اند به دلیل وجود بالاترین میزان کربن در محیط که دو برابر متوسط جهانی است و به دلیل تمرکز بالای نفت و گاز در ترکیب انرژی این کشورها. البته عربستان سعودی در سال 2019 میلادی برنامه سه برابر کردن ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر یعنی 60 گیگاوات ظرفیت نصب شده تا سال 2030 را اعلام کرده است. امارات متحده عربی نیز وجود 44 درصد انرژی پاک در سبد انرژی خود را هدف‌گذاری کرده است. منطقه مذکور، از طرفی دارای کمترین میانگین قیمت برق صنعتی، خانگی و همچنین عمده‌فروشی گاز است، لیکن اثر مثبت این امر در مؤلفه توسعه اقتصادی با اثر منفی یارانه‌های انرژی بالا خنثی شده است. البته اقدامات قابل‌توجهی در خصوص افزایش قیمت‌ها در کشورهای مختلف 

انجام شده است و اقدامات دیگری نظیر به‌هم‌پیوسته کردن شبکه‌های انتقال انرژی خصوصاً انرژی الکتریکی به‌منظور افزایش امنیت انرژی انجام شده است.

2-2- بررسی وضعیت ایران در گذار انرژی

بر اساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد (شکل 4)، ایران در زیر شاخص «عملکرد سیستم» عملکرد بهتر و در زیر شاخص «آمادگی گذار» عملکرد ضعیف‌تری داشته است. طبق گزارش مذکور، در زیر شاخص «آمادگی گذار» وضعیت ایران در دو مؤلفه «ساختار سیستم انرژی» و «سرمایه و سرمایه‌گذاری» با فاصله زیادی کمتر از میانگین جهانی قرار گرفته است که دلایل آن به‌خوبی روشن است. در زیر شاخص عملکرد سیستم نیز اگرچه وضعیت ایران در مؤلفه «امنیت و دسترسی انرژی» بیشتر از میانگین جهانی بوده، اما در مؤلفه «پایداری محیط‌زیست» عملکرد به‌مراتب ضعیف‌تری نسبت به میانگین جهانی رقم‌زده که این موضوع به‌راحتی توسط حتی آحاد جامعه قابل تائید می‌باشد.
همچنین در گزارش مذکور، وضعیت ایران در شاخص گذار انرژی و زیر شاخص‌های آن در سال 2019 به همراه معرفی کشورهای با بهترین و بدترین عملکرد قابل‌بررسی است.

نتایج این گزارش بسیار مفید است و به مسئولین و سیاست‌گذاران حوزه انرژی کشورهای مختلف از جمله ایران توصیه اکید شده است، نتایج را بررسی و جهت سیاست‌گذاری مورداستفاده قرار دهند.

در ادامه به تعدادی از نتایج و تحلیل‌های این گزارش اشاره می‌شود:

– یکی از مؤلفه‌های تعیین‌کننده توسعه و رشد اقتصادی کشورها در شاخص گذار انرژی، قیمت برق خانگی و صنعتی در هر کشور است. براساس آمارهای مجمع جهانی اقتصاد، ایران به لحاظ قیمت برق خانگی، به دلیل پایین بودن قیمت برق،

در میان 115 کشور موردبررسی جایگاه دوم را کسب کرده است. قیمت برق خانگی در ترکیه حدود پنج برابر، در روسیه حدود دو برابر، در پاکستان حدود چهار برابر و در عمان بیش از دو برابر قیمت برق خانگی ایران بوده است. در این مؤلفه، بهترین عملکرد مربوط به ونزوئلا و بدترین آن مربوط به هائیتی است.
– به لحاظ مؤلفه قیمت برق صنعتی نیز به دلیل پایین بودن قیمت نسبی برق صنعتی در ایران، جایگاه یازدهم در میان 115 کشور جهان به ایران تعلق گرفته است. قیمت برق صنعتی ایران از قطر و عمان تا حدی بیشتر و تقریباً نصف قیمت برق صنعتی ترکیه و امارات است.
– قیمت عمده‌فروشی گاز نیز یکی دیگر از مؤلفه‌های مؤثر در توسعه و رشد اقتصادی کشورها است. ایران به لحاظ قیمت پایین گاز عمده‌فروشی، رتبه 12 در جهان را کسب کرده است. قیمت عمده‌فروشی گاز در ایران تقریباً 2.5 برابر قطر، دو برابر عربستان و امارات و بیش از نصف قیمت گاز عمده‌فروشی ترکیه است.
– نسبت یارانه‌های انرژی به تولید ناخالص داخلی در ایران، حدود 15 درصد است که در میان 115 کشور موردبررسی مجمع جهانی اقتصاد، تنها از رقم مشابه در کشور زیمباوه پایین‌تر است. این رقم در کشورهای قطر و عمان زیر دو درصد و کشور عربستان حدود 5 درصد است. نسبت یارانه‌های انرژی از تولید ناخالص داخلی کشور ترکیه حدود 0.2 درصد است!
– مؤلفه شدت انرژی، نسبت واحدی از انرژی به تولید ناخالص داخلی است. همان‌طور که قبلاً به آن اشاره شد، هرچقدر شدت انرژی در یک کشور پایین‌تر باشد، در واقع به ازای یک واحد تولید ناخالص داخلی، انرژی کمتری مصرف کرده و در نتیجه آن کشور رتبه بهتری را کسب کرده است. جایگاه ایران در این مؤلفه 95 بوده است؛ این در حالی است که کشور ترکیه در این مؤلفه رتبه 15 را در بین کشورهای مذکور کسب کرده است. شدت انرژی در ایران از کشورهای عربستان، امارات، قطر، عمان و پاکستان نیز بالاتر است که نشان‌دهنده بهره‌وری پایین انرژی در ایران است.
– نسبت انتشار دی اکسیدکربن از کل عرضه اولیه انرژی ایران معادل 54.3 کیلوگرم به گیگاژول بوده و در میان 115 کشور رتبه 75 را کسب کرده است. این نسبت در کشورهای عربستان سعودی، امارات متحده عربی، عمان و ترکیه از ایران بیشتر اما در کشورهای قطر، روسیه و پاکستان از ایران کمتر است.
– در حوزه مربوط به سهم شغل‌های مربوط به انرژی تجدیدپذیر (درصد از کل نیروی کار کشور) امتیاز کشور ایران صفر است و در رتبه 51 دنیا قرار گرفته است.

– در زیر شاخص آزادی

سرمایه‌گذاری، رتبه ایران 114 است که از کشور بولیوی بالاتر است!
– در زیر شاخص نرخ برق‌رسانی (درصدی از جمعیت)، کشور ایران بیشترین امتیاز (100) را کسب کرده و به همراه 79 کشور دیگر در رتبه نخست جای گرفته است.
– ایران در زیر شاخص آمادگی گذار تنها نسبت به کشور ونزوئلا برتری داشته، اما به لحاظ زیر شاخص عملکرد سیستم نسبت به تعداد زیادی از کشورها عملکرد بهتری داشته است.
– اگر بخواهیم دسته‌بندی کشورها در سال 2019 میلادی را از لحاظ شاخص گذار انرژی انجام دهیم کشور ایران با داشتن شاخص آمادگی گذار 33درصد، عملکرد سیستم 54درصد و شاخص گذار 44درصد در دسته کشورهای نوظهور با عملکرد سیستم و آمادگی گذار پایین‌تر از میانگین جهانی که نشان‌دهنده چالش برانگیز بودن گذار انرژی است، جای خواهد گرفت. در همین حال، کشور بحرین با داشتن شاخص آمادگی گذار 50.9درصد، عملکرد سیستم 43.9درصد و شاخص گذار 47.4درصد جز کشورهای با حرکت جست‌وخیز که دارای عملکرد سیستم پایین‌تر از میانگین جهانی اما آمادگی گذار نسبتاً بالا هستند جای می‌گیرد. کشور سوئد با داشتن شاخص گذار انرژی 74.9درصد در رتبه نخست کشورها قرار دارد و در دسته کشورهای پیشرو قرار می‌گیرد که سیستم انرژی با عملکرد خوب و آمادگی بالایی برای گذار دارند. این دسته از کشورها، بر اساس عملکرد فعلی خود توانایی گذار انرژی را دارند.
– در نگاه کلی، کشور ایران در حال حاضر و با روند کنونی عموماً در حال رقابت با کشورهایی مثل هائیتی، ونزوئلا، موزامبیک، استونی، زیمبابوه، ترینداد و توباگو، بولیوی و نامیبیا برای قرار نگرفتن در رده‌های انتهایی جدول از لحاظ شاخص گذار انرژی و همچنین زیر شاخص‌های آن می‌باشد.!!!
البته همان‌گونه که پیشتر عنوان شد، این گزارش نتایج و تحلیل‌های متنوع و سودمندی در بردارد که متأسفانه مجال بررسی همه آن‌ها در این نوشتار نمی‌باشد. در پایان متذکر می‌شود بحث انرژی همان‌گونه که از بررسی شاخص گذار انرژی قابل استناد است عموماً مشتمل بر حوزه‌های مختلف از جمله اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فنی و مدیریتی بوده و برای بهبود اوضاع انرژی در کشور بایستی همگرایی خاصی در تمامی زمینه‌های مربوطه حاصل شود. در غیر این صورت همان‌گونه که در گزارش آمد، موفقیت خاصی که بتواند تأثیرگذار باشد، حاصل نخواهد شد و این امر تنها با تلاش جهادی همه بخش‌های درگیر در مسئله ممکن خواهد بود. به قول فردوسی حکیم:
بزرگی سراسر به گفتار نیست
دو صد گفته چون نیم کردار نیست.