مروری بر مهاجرت‌های داخلی در ایران با تأکید بر عوامل زیست‌محیطی

مروری بر مهاجرت‌های داخلی ایران

تحولات مهاجرت داخلی در ایران در قرن اخیر تحولاتی شگرف بوده است. براساس اولین سرشماری عمومی نفوس و مسکن کشور در سال 1335، از جمعیت حدوداً 19 میلیونی کشور1، 13 میلیون یعنی 68,6 درصد در روستاها زندگی می‌کردند. بنابراین بالطبع تا دهه‌ها غالب مهاجرت‌ها روستا- شهری بوده است. با این حال همزمان با افزایش جمعیت کشور در اواخر دهه 50 و اوایل دهه 60، میزان درصد جمعیت شهری و روستایی با هم برابر شد و از سرشماری سال 1365 به بعد همواره جمعیت شهری روبه افزایش بوده و در سرشماری سال 1395 به 74 درصد یعنی 59 میلیون نفر از جمعیت 80 میلیونی کشور رسید. به تعبیری جمعیت روستایی از 68,6 درصد در سال 1335 به 25,9 درصد در سال 1395 رسید.
بخش مهمی از این تحولات (البته نه همه آن)، مربوط به مهاجرت‌های داخلی و جابه جایی‌های مکانی در کشور بوده است.
بر طبق داده‌های موجود، رقم خام مهاجرت کشور طی دوره‌های 1345 تا 1395 روندی افزایشی داشته است، به‌نحوی‌که از رقم 5 میلیون و 224 هزار و 790 در دوره 55-1345 به 4 میلیون و 300 هزار و 988 نفر در طی دوره 5 ساله 95-1390 رسیده است. واقعیت این است که این چهار دهه، اوج تحولات جمعیتی کشور و همراه با به هم خوردن توازن جمعیتی شهری- روستایی و سنگین شدن کفه جمعیتی شهری بوده است (جدول شماره (1)).

بر طبق آمارهای موجود، در دوره زمانی 1345 تا 1395، از کل مهاجرت در کشور، مهاجرت به شهرها همواره بالاتر از مهاجرت به روستا بوده است و همواره بیش از 70 درصد مهاجرت‌ها به سمت مناطق شهری بوده است. به‌طوری‌که در دهه 1355-1345، 81,6 درصد و در دوره زمانی 1395-1390، نیز 82,8 درصد مهاجرت‌ها به سمت شهرها بوده است. همچنین در طی چهار دهه 1345 تا 1385، مهاجرت به روستاها از لحاظ رقم خام مهاجرت افزایش داشته، اما در درصدِ کل مهاجرت در کشور، حرکت سینوسی داشته است. با این حال طی دهه‌های 1355 تا 1385 همواره 25 درصد از کل مهاجرت‌ها در کشور را به خود اختصاص می‌داده، اما از دوره 1390-1385، هم رقم خام مهاجرت و هم درصد کل مهاجرت‌ها به روستا کاهش چشمگیری پیدا کرده است.
نکته مهم در جریان‌های مهاجرتی کشور، کاهش درصد مهاجرت روستا به شهر از 32,9 درصد در دوره زمانی 65-55 به 14,6 درصد در دوره زمانی 95-90 بوده است. در طی این دوره مهاجرت شهر به شهر از 37,9 درصد به 68,3 درصد رسیده است. البته بخشی از این تغییرات مربوط به تغییرات مخرج کسر یا همان تعداد جمعیت روستایی و شهری در کشور است.
آنچه از یافته‌ها بویژه نمودار شماره (1) استنباط می‌شود، بیانگر این است که اولاً شاهد افزایش در طی سه دهه اخیر (1395-1365) در مهاجرت به شهرها بوده‌ایم، ثانیاً در مهاجرت به روستا کاهش اتفاق افتاده است. همچنین شاهد کاهش چشمگیر در مهاجرت شهر به روستا و روستا به روستا هستیم. یعنی جریان‌های مهاجرتی در ایران به‌تدریج به سمت شهر به شهر یعنی با دربرگیری حدود دو سوم از کل مهاجرت‌ها (بر طبق سرشماری 1395) پیش می‌رود. پس آنچه واضح و مبرهن است با تغییر و تحولات روی داده در جامعه ایران و تغییرات اتفاق افتاده در ساختار جمعیتی و توسعه‌ای آن، به‌تدریج مهاجرت‌های روستا-شهری کم رنگ شده و به سمت مهاجرت‌های شهر به شهر حرکت خواهد کرد. همچنین آمار‌های مهاجرت‌های سه دهه اخیر ایران نشان می‌دهد که سالانه به‌طور متوسط یک‌میلیون نفر در داخل مرزهای کشور جابه‌جا شده‌اند (محمودیان و قاسمی اردهائی، 1392).