کشور روسیه همواره یکی از بازارهای هدف مهم استان بوده است، زیرا از یک‌سو این کشور در نیمی از سال به دلیل شرایط اقلیمی (فصل پاییز و زمستان) فاقد تولیدات کشاورزی است و برای تأمین مواد غذایی موردنیاز خود و بویژه واردات میوه و تره‌بار به‌شدت به دیگر کشورها وابسته است و از سوی دیگر به دلیل قرار گرفتن در حاشیه دریای خزر و نزدیک بودن به ایران از نظر مسافت، ظرفیت بسیار مناسبی برای صادرات، خصوصاً صادرات مواد غذایی، محصولات کشاورزی و خشکبار است و کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل به دلیل فاصله نزدیک‌بین دو کشور نیز موجب تسهیل در تجارت ایران و روسیه می‌شود.
ایران در بسیاری از کالاهای وارداتی روسیه دارای مزیت رقابتی است. ضمن اینکه در حوزه محصولات غذایی و کشاورزی، آرایشی و بهداشتی، پزشکی، شیمیایی، صنعتی و پوشاک، ظرفیت‌های صادراتی به کشور روسیه وجود دارد. عمده اقلام صادراتی بالفعل ایران به روسیه شامل میوه‌جات، خشکبار، سبزیجات، پسته، مواد پلاستیکی، فلفل فرنگی، پلی‌اتیلن، هندوانه، گوجه‌فرنگی، سیمان، کاشی و سرامیک و… می‌باشد و عمده‌ترین محصولات وارداتی از روسیه نیز غلات، روغن، چوب، کاغذ، دارو، پنبه، کائوچو، ماشین آلات و فلزات هستند.
با توجه به لیست اقلام بالقوه صادراتی و وارداتی روسیه و امکان تجارت بسیاری از این اقلام در استان کرمان، روسیه یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری استان کرمان به شمار می‌آید.
حال سؤال اینجاست که کشور روسیه که اخیراً درگیر جنگ با اوکراین است، آیا همچنان بازار با قابلیت بالایی است؟ و اینکه روابط اقتصادی تیره‌وتار این کشور با غرب و تحریم‌های اعمال‌شده، فرصت‌هایی را برای تجارت با این کشور به وجود آورده است؟ جایگاه اوکراین در تجارت با استان کرمان و ایران به چه میزان بوده است و درگیری اوکراین در این جنگ و خسارات زیاد آنچه تأثیری بر اقتصاد ایران خواهد گذاشت؟
برای پاسخ به این سؤالات، در این گزارش ابتدا به بررسی تجارت روسیه با جهان و جایگاه این کشور در بازار جهانی واردکنندگان و صادرکنندگان عمده محصولات با پتانسیل صادراتی می‌پردازیم، سپس تجارت ایران و استان کرمان با کشورهای روسیه و اوکراین و سهم کرمان در صادرات ایران به روسیه و همچنین اقلام عمده وارداتی ایران از روسیه مورد بررسی قرار می‌گیرد.
در نهایت به پیامدهای جنگ روسیه و اوکراین، تحریم‌های روسیه و فرصت‌های پیش آمده خواهیم پرداخت.
بر اساس آمار مرکز تجارت بین‌الملل (ITC) میزان صادرات روسیه به جهان در 99 فصل تعرفه‌ای در سال 2021 معادل 492 میلیارد دلار که در مقایسه با میزان صادرات کشور روسیه به جهان در سال 2020 که معادل 337 میلیارد دلار می‌باشد، حدود 46 درصد افزایش داشته است.
واردات کشور روسیه از جهان در سال 2021 معادل 293 میلیارد دلار می‌باشد و دارای یک تراز مثبت تجاری بالغ بر 199 میلیارد دلار در سال مذکور می‌باشد. این در حالی است که تراز مذکور در سال 2020 نیز مثبت و معادل 106 میلیارد دلار بوده است. شایان ذکر است واردات کشور روسیه از جهان در سال 2021 نسبت به سال 2020، حدود 27 درصد افزایش داشته است.
همان‌طور که در نمودار شماره (4) مشاهده می‌گردد آمریکا بیشترین سهم را بین کشورهای واردکننده گوجه به میزان 29 درصد دارد. روسیه هم با داشتن سهم 5 درصدی یکی از عمده واردکنندگان گوجه در جهان می‌باشد. در خصوص صادرات گوجه با توجه به نمودار شماره (5)، کشور مکزیک با سهم 25 درصد رتبه اول صادرات این محصول را در دنیا دارد. سهم ایران در صادرات این محصول 4 درصد است که با عنایت به آمار ذکر شده و پتانسیل تولید و صادرات محصول گوجه در استان کرمان، به نظر می‌رسد با برنامه‌ریزی دقیق و مؤثر بتوان در توسعه صادرات این محصول نقش مطلوبی ایفا نمود.
با توجه به نمودار شماره (8) کشور بلژیک بیشترین سهم را بین کشورهای واردکننده سیب‌زمینی به میزان 13 درصد دارد و کشور روسیه سهم 3 درصدی از این بازار را داراست. در خصوص صادرات سیب‌زمینی نیز با توجه به نمودار شماره (9)، کشور هلند با سهم 18 درصد، رتبه اول صادرات این محصول در دنیا را دارد و سهم ایران در صادرات سیب‌زمینی 3 درصد می‌باشد. با توجه به آمار صادرات استان در خصوص محصول سیب‌زمینی پتانسیل قابل‌توجهی برای صادرات این محصول وجود دارد.
با توجه به نمودار شماره (12)، آمریکا بیشترین سهم را بین کشورهای واردکننده عمده فلفل دلمه‌ای به میزان 31 درصد دارد و روسیه نیز به‌عنوان یکی از بازارهای صادراتی این محصول، سهم 3 درصدی دارد که قابل‌توجه می‌باشد. در خصوص صادرات فلفل دلمه‌ای با توجه به نمودار شماره (13)، کشور مکزیک با سهم 24 درصد رتبه اول صادرات این محصول در دنیا را دارد و سهم ایران در صادرات فلفل دلمه‌ای 1 درصد می‌باشد. با عنایت به آمار ذکر شده و پتانسیل تولید و صادرات محصول فلفل دلمه‌ای در استان کرمان، به نظر می‌رسد با برنامه‌ریزی دقیق و مؤثر بتوان در توسعه صادرات این محصول نقش مطلوبی ایفا شود.
ژاپن رتبه اول در واردات حنا و وسمه به میزان 17 درصد را داراست، روسیه سهم 1 درصدی واردات این محصول را دارد. با بررسی بازارهای تولیدکننده این محصول، با توجه به نمودار شماره (24)، کشور اندونزی با سهم 34 درصد رتبه اول صادرات این محصول در دنیا را دارد و سهم ایران در صادرات حنا و وسمه 2 درصد می‌باشد. با توجه به آمار تولید و صادرات و کیفیت محصول تولیدی حنای کرمان با برنامه‌ریزی دقیق و مؤثر می‌توان در توسعه صادرات این محصول نقش مطلوبی ایفا نمود.
آمریکا به‌عنوان بزرگ‌ترین کشور واردکننده در دنیا، واردکننده اول کاشی و سرامیک نیز می‌باشد. روسیه سهم دو درصدی در واردات این محصول را دارد که برای بازار استان کرمان قابل‌توجه می‌باشد. در خصوص صادرات کاشی و سرامیک با توجه به نمودار شماره (38)، کشور چین بزرگ‌ترین صادرکننده کاشی و سرامیک در دنیا است و ایران سهم کمی در صادرات این محصول دارد. استان کرمان به‌عنوان یکی از تولیدکنندگان بزرگ کاشی و سرامیک، پتانسیل بالقوه صادرات به کشور روسیه را داراست.
در اولین گام برای بررسی فرصت‌ها و چالش‌های استان کرمان، نیازمند بررسی آمار تجارت استان و جایگاه آن در تجارت کشورهای روسیه و اوکراین هستیم. برای مطالعه دقیق‌تر در ادامه به بررسی صادرات و واردات ایران و استان کرمان با این دو کشور و سهم استان کرمان از تجارت ایران با این دو کشور قبل از جنگ آن‌ها می‌پردازیم.
همان‌طور که در جدول شماره (1) مشاهده می‌گردد، در بازه زمانی سه‌ساله 1400-1398، کشور روسیه به‌طور میانگین رتبه یازدهم را در بین بازارهای هدف صادراتی ایران و رتبه هشتم را در بین بازارهای هدف صادراتی استان کرمان به خود اختصاص داده و اوکراین نیز به‌طور متوسط رتبه چهل و یکم را در بین بازارهای هدف صادراتی ایران و رتبه نوزدهم را در بین بازارهای هدف صادراتی استان کرمان به خود اختصاص داده است. از داده‌های این جدول این‌گونه می‌توان برداشت نمود که همواره بازار روسیه برای ایران و بویژه استان کرمان از جایگاه مهمی برخوردار بوده است و همین امر، لزوم توجه بیشتر به این بازار را یادآوری می‌نماید.
جدول شماره (1) – صادرات ایران و استان کرمان به کشورهای روسیه و اوکراین طی سال‌های 1398 تا 1400
با بررسی آمار واردات ایران و استان کرمان از دو کشور روسیه و اوکراین طی سال‌های 1398 تا 1400، طبق جدول شماره (2)، روسیه در بین بازارهای مبدأ واردات ایران نیز دارای اهمیت بوده و عموماً رتبه پنجم تا ششم را به خود اختصاص داده است. در ارتباط با اوکراین وضعیت قدری متفاوت است. این کشور به‌طور میانگین رتبه چهل و یکم را در بین بازارهای وارداتی ایران داراست. در رابطه با استان کرمان نیز کشور روسیه به‌مراتب در زمینه واردات از اهمیت بیشتری نسبت به اوکراین برخوردار است، اما این موضوع از اهمیت اوکراین به‌عنوان صادرکننده محصولات استراتژیکی همچون غلات نمی‌کاهد.
جدول شماره (2)- واردات ایران و استان کرمان از کشورهای روسیه و اوکراین طی سال‌های 1398 تا 1400
جدول شماره (3)- تراز تجاری ایران و استان کرمان با کشورهای روسیه و اوکراین طی سال‌های 1398 تا 1400
1400
طبق آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، اقلام صادراتی از گمرکات ایران و استان کرمان به کشور روسیه در سال 1400 در 70 ردیف تعرفه‌ای بوده است که علی‌رغم پتانسیل‌های بی‌نظیر محصولات تولیدی صادراتی استان کرمان برای صادرات به این کشور مخصوصاً صیفی‌جات و محصولات کشاورزی از جمله پسته، خرما، حنا و وسمه، سیب‌زمینی، گوجه، فلفل دلمه‌ای، پیاز و… آن‌گونه که باید از ظرفیت‌های موجود استفاده نشده است. لازم به ذکر است که آمار صادرات ارائه شده بر اساس گمرکات است و با توجه به این که محصولات استان کرمان از برخی گمرکات دیگر نیز صادر می‌گردد، لذا با اطمینان، آمار صادرات بیش از ارقام داده شده در جداول است، اما با در نظر گرفتن صادرات از سایر گمرکات نیز همچنان نیازمند رفع مسائل برای توسعه صادرات به این کشور هستیم.
هیچ شکی نیست که محیط اقتصادی و سیاسی بین‌المللی به علت جنگ روسیه و اوکراین دستخوش تغییرات شده است. ایران هم با توجه به روابط سیاسی نزدیک با روسیه، همزمانی این جنگ با مذاکرات برجام، موقعیت خاص جغرافیایی و البته تأثیرپذیری از بازارهای جهانی کالاهای اساسی در معرض پیامدهای منفی این بحران جهانی قرار دارد، اگرچه این شانس را دارد که از فرصت‌های به وجود آمده، در راستای توسعه صادرات کشور بهره‌مند شود.
این جنگ به‌واسطه نقش و جایگاه روسیه در بازارهای انرژی بین‌المللی و همچنین حمایت اروپا و آمریکا از اوکراین، پیامدها و تبعات قابل‌ملاحظه‌ای بر اقتصاد جهانی بر جای می‌گذارد. با توجه به این که از یک‌سو اقتصاد ایران وابستگی بالایی به صادرات نفتی و صنایع پتروشیمی و واردات نهاده های تولید و برخی کالاهای اساسی دارد و از سوی دیگر طی سال‌های اخیر، روابط سیاسی نزدیکی با روسیه برقرار کرده است و این کشور یکی از طرف‌های اصلی درگیر در مذاکرات هسته‌ای است، تحولات پیشِ رو بدون شک از اهمیتی دوچندان برای اقتصاد کشورمان برخوردار خواهد بود.
اگرچه اقتصاد ایران مستقیماً به هیچ‌کدام از اقلام صادرات و واردات از اوکراین وابستگی بالایی ندارد، با این وجود با توجه به نقش کلیدی این کشور در کنار روسیه در بازار جهانی ذرت، گندم و دانه‌های روغنی، حساسیت‌های ویژه‌ای برای تأمین کالاهای اساسی موردنیاز کشور ایجاد می‌شود.
تحریم‌های آمریکا علیه روسیه شامل، تحریم‌های مالی و مقامات، گسترش تحریم‌های بلاروس، تحریم صنایع تسلیحاتی، ممنوعیت صادرات فناوری‌های پیشرفته به روسیه و تحریم نورد استریم2 می‌باشد. تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه روسیه نیز شامل جلوگیری از تأمین مالی جنگ این کشور علیه اوکراین، تنبیه افرادی که در سطوح مختلف دولت روسیه در ایجاد این جنگ مؤثرند، تضعیف بنیان اقتصادی و صنعتی روسیه، تصویب لیست سیاه متشکل از مقامات روسیه و تحریم مالی آن می‌باشد.
تحریم‌های صادراتی اتحادیه اروپا علیه روسیه نیز چند حوزه را در برمی‌گیرد، از جمله: تحریم صادرات کالاها و فناوری‌های حوزه پالایش نفت، فناوری‌های مورد استفاده در صنعت حمل‌ونقل هوایی و صنعت فضایی، فناوری‌های دارای کاربرد دوگانه، فناوری‌هایی که ممکن است به ارتقای توان نظامی و توسعه فناورانه روسیه منجر شود و یا حوزه دفاعی و امنیتی این کشور را توسعه دهد، کالاهای با کاربرد دوگانه، مانند نرم افزارهای دارای کاربرد در حوزه پهپادها، نرم‌افزارها برای دستگاه‌های رمزگذاری شده و نیمه رسانه‌ها و دستگاه‌های الکترونیک پیشرفته، منع هرگونه تجارت با مناطقی که روسیه به‌تازگی از اوکراین جدا کرده است. حتی آژانس‌های توریستی نیز حق مراوده با این مناطق را ندارند، ممنوعیت پرواز خطوط هوایی روسی به اروپا.
از جمله تحریم‌های بریتانیا اینکه بانک‌های بزرگ روسیه مورد تحریم قرار گرفته‌اند، دارایی‌های آن‌ها ضبط شده و از سیستم مالی بریتانیا حذف شده‌اند و به استرلینگ و مکانیسم‌های تسویه از طریق سیستم مالی بریتانیا دسترسی نخواهند داشت، بانک‌های روسی و شرکت‌های بزرگ این کشور از دریافت وام و تأمین مالی از بازار بریتانیا منع شده‌اند، دارایی‌های بیش از 60 شخص و شرکت روسی ضبط شده است، همکاری با هواپیمایی ملی روسیه ممنوع شده است، تمامی مجوزهای صدور کالاها و فناوری با کاربرد دوگانه لغو شده و در آینده نیز امکان صادرات چنین محصولات یا فناوری‌هایی وجود نخواهد داشت. ممنوعیت صادرات فناوری‌های پیشرفته بویژه در حوزه پالایش فرآورده‌های نفتی، تراکنش بانکی شهروندان روسیه به‌شدت محدود شده است، بریتانیا از محدودیت دسترسی روسیه به سوئیفت حمایت کرده است و بریتانیا تحریم‌های فوق را بر بلاروس به دلیل حمایت این کشور از روسیه در جنگ با اوکراین نیز اعمال کرده است.
فرصت‌های به وجود آمده ناشی از تحریم‌ها، واکنش‌هایی برای سایر کشورها نیز در پی دارد. از جمله:
رفتارهای چین در قبال تهاجم روسیه و تحریم‌های غرب علیه این کشور دوگانه بوده است. در حوزه‌های کم ریسک تعامل با روسیه را افزایش داده است، اما در عین حال بانک‌های بزرگ خود را از تأمین مالی تجارت با روسیه منع کرده و بانک سرمایه‌گذاری زیرساخت آسیایی را نیز وادار به تعلیق قراردادهای سرمایه‌گذاری با روسیه کرده است. افزون بر این چین به‌صورت بسیار تدریجی فاصله خود با روسیه را در این بحران افزایش می‌دهد. چین از حمایت ضمنی از روسیه به‌سوی تأکید بر توقف جنگ تغییر موضع داده است. افزایش تنش میان روسیه و غرب می‌تواند به تحریم صنعت انرژی روسیه و بی‌ثباتی در اتحادیه اروپا به‌عنوان مهم‌ترین شریک تجاری چین منجر شود.
برخی شرکت‌های چینی مذاکره برای سرمایه‌گذاری و افزایش سهم در شرکت‌های بزرگ روسی را آغاز کرده‌اند. همچنین گزارش‌های مبنی بر تمایل فزاینده شرکت‌های چینی برای سرمایه‌گذاری در شرکت‌های معدنی روسی بویژه شرکت‌های بزرگ این کشور منتشر شده است. بر مبنای این گزارش‌ها شرکت‌های چینی بویژه به سرمایه‌گذاری در شرکت‌های نفتی روسیه و شرکت‌های این کشور که در حوزه تولید آلومینیوم فعالیت می‌کنند، ابراز تمایل کرده‌اند. بر مبنای گزارش‌های رسانه‌ای مذاکرات برای سرمایه‌گذاری چینی‌ها در این شرکت‌ها آغاز شده است، اما هنوز در مراحل اولیه قرار دارد. این روند در حالی آغاز شده است که تقریباً تمامی شرکت‌های بزرگ غربی به همکاری با روسیه پایان داده‌اند.
روسیه با پاکستان به توافقات اقتصادی جدیدی دست یافته است. به بیان دقیق‌تر پاکستان با استفاده از فرصت انزوای کم‌نظیری که تحریم‌های غرب برای روسیه فراهم آورده است، در پی امتیازگیری از این کشور است. نخست‌وزیر پاکستان پس از وقوع جنگ اوکراین به روسیه سفر کرد و دو توافق مهم با این کشور منعقد نمود.
توافق نخست در حوزه واردات گندم از روسیه است. بر مبنای این توافق پاکستان در آینده نزدیک دو و نیم میلیون تن گندم از روسیه وارد خواهد کرد. توافق دوم در حوزه واردات گاز از روسیه است. پاکستان و روسیه در سال 2015 توافق اولیه تحت عنوان پاکستان استریم را امضا کردند. در قالب این توافق گاز روسیه از طریق خط لوله 1100 کیلومتری به پاکستان انتقال پیدا خواهد کرد. این توافق در سال 2015 امضا شد، اما از آن زمان تاکنون پیشرفت چندانی نداشته است. اکنون رهبران دو کشور احیای این توافق و اجرایی شدن آن را مورد تأکید قرار داده اند و قراراست این خط لوله توسط شرکت‌های روسی و با سرمایه‌گذاری روسیه احداث شود.
این کشور اعلام کرده است که تجارت با روسیه را با استفاده از ارزهای محلی ادامه می‌دهد. روسیه یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری ترکیه است. از هنگام آغاز بحران اوکراین روسای جمهور ترکیه و روسیه چندین بار با یکدیگر گفتگو کردند. دولت ترکیه اعلام کرده است، علی رغم تحریم‌های اعمال شده علیه روسیه به تجارت با این کشور ادامه خواهد داد. مهم‌ترین رقیب ایران در بهره‌گیری از فرصت جدید، ترکیه است.
امارات متحده عربی نیز می‌کوشد از فرصت‌های ناشی از تحریم روسیه بهره‌برداری نماید. تحریم‌های مالی بی‌سابقه علیه روسیه مشکلات جدی برای سرمایه‌های آن و تعاملات بانکی فراهم آورده است. از زمان جنگ اوکراین سرمایه‌داران بزرگ روس میلیاردها دلار از ثروت خود را در پیامد تحریم‌ها از دست داده‌اند. دولت روسیه و سرمایه‌داران بزرگ این کشور به دنبال کشورهایی می‌گردند که زمینه را برای دور زدن تحریم‌ها فراهم آورند. در این میان کشورهای عربی و بویژه امارات متحده عربی یکی از انتخاب‌های ثروتمندان روس محسوب می‌شوند.
ماهیت این جنگ و نقش اوکراین و روسیه در اقتصاد جهانی و همچنین تحولات ناشی از این رویداد بدون شک تغییراتی را در عرصه اقتصاد و سیاست بین‌الملل به وجود خواهد آورد که ایران نیز از آن‌ها متأثر خواهد شد.
اوکراین در کالاهای اساسی همچون گندم، ذرت و دانه‌های روغنی جزء تأمین‌کنندگان اصلی کشورمان به شمار نمی‌رود و سهم قابل‌توجهی از بازار ایران را در اختیار ندارد، لذا قطع صادرات اوکراین به‌صورت مستقیم تهدیدی برای ثبات بازار کالاهای اساسی در ایران به شمار نمی‌رود؛ بااین‌وجود باید در نظر داشت که هر دو کشور اوکراین و روسیه جزء کشورهای اصلی صادرکننده کالاهایی از قبیل گندم، ذرت و دانه‌های روغنی هستند. بنابراین با توجه به سهم بالای این دو کشور در بازار این کالاها، کمبود عرضه و افزایش قیمت، حداقل در کوتاه‌مدت اجتناب‌ناپذیر به نظر رسد. این موج افزایش قیمت در کنار روند صعودی قیمت کالاهای مذکور تحت تأثیر بحران کرونا طی دو سال گذشته به ناپایداری و نوسانات صعودی در بازارهای جهانی دامن می‌زند.
هرچند که ممکن است بحران اوکراین با توافق طرفین فروکش نماید، اما کارشناسان معتقدند که روند تحولات و تنش‌ها در سطح بین‌المللی متوقف نخواهد شد. آنچه مسلم است، کنشگری نظام تصمیم‌گیری کشور در راستای استفاده از فرصت‌های احتمالی همچون خلأ به وجود آمده در بازار روسیه و استفاده از فرصت موجود برای بستن پرونده هسته‌ای کشور قبل از آنکه این بحران فروکش کند، در کنار اتخاذ تدابیر مبتنی بر نظرات علمی و کارشناسی و برنامه‌ریزی هدفمند برای مواجه با تهدیدهای احتمالی همچون افزایش قیمت‌های جهانی کالاهای اساسی خوراکی، می‌تواند کلید عبور موفق ایران از این بحران جهانی تلقی شود.
در نهایت می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که با توجه به تشابهات ساختار اقتصادی ایران و روسیه و با عنایت به تحریم روسیه توسط غرب، کالاهای صادراتی ایران قابلیت و فرصت زیادی برای جانشینی کالاهای تحریمی روسیه را دارند. همچنین با در نظر گرفتن تحریم روسیه، بازار این کشور خالی از محصولات صادراتی اتحادیه اروپا خواهد شد و این فرصت مناسبی است تا ایران بتواند نقش فعال‌تری در بازار روسیه ایفا نماید.
https://www.trademap.org/
https://www.focus-economics.com/
https://databank.worldbank.org/
https://unstats.un.org/
– سازمان توسعه تجارت ایران
– گمرک جمهوری اسلامی ایران
– گمرکات استان کرمان
– مرکز پژوهش‌های اتاق ایران
– اداره پژوهش‌های سیاسی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
