فرصت‌سازی یا فرصت‌سوزی؟

دهه ۷۰ و پس از پایان جنگ ۸ ساله ایران و عراق، محدود زیرساخت‌های گردشگری کشورمان، میزبان گردشگرانی بود که عمدتاً از سمت اروپا و برخی نیز از آسیای دور به‌ویژه ژاپن در دو بخش از سال یعنی اواخر زمستان تا اردیبهشت و اواخر تابستان تا اواسط پاییز کشورمان را به‌عنوان مقصد سفر انتخاب می‌کردند.

گردشگران داخلی کشور هم محدود به فصل تعطیلات، در بهار و تابستان بیشتر به مقاصد زیارتی ازجمله مشهد و همچنین شمال، اصفهان، شیراز و بخشی نیز به سواحل و جزایر جنوبی سفر می‌کردند. استان کرمان هم خاطرات زیادی از انبوه گردشگران خارجی دارد به‌ویژه کمپرها و گردشگرانی که زمینی سفر می‌کردند و همواره در جاده کرمان به بم که آن روزها جاده‌ای دوطرفه بود به‌وفور دیده می‌شدند؛ گردشگرانی که یا به سمت شبه‌قاره هند در سفر بودند یا از آنجا از طریق مرز پاکستان وارد ایران می‌شدند. ظرفیت‌های اقامتی استان در آن سال‌ها محدود به کرمان و بم بود. اگرچه در برخی شهرهای دیگر ازجمله رفسنجان و سیرجان هم وجود ظرفیت‌هایی ازجمله مهمان‌سراهای جهانگردی که در دهه ۹۰ به هتل‌های جهانگردی تغییر نام دادند را شاهد بودیم، اما به دلیل عدم وجود جذابیت‌های قابل ‌ارائه به گردشگران، گردشگری کرمان محدود به بازار و بافت تاریخی شهر کرمان و ارگ تاریخی بم بود.

در اواسط دهه ۷۰‌، با اجرای طرح‌های توسعه‌ای ازجمله منطقه ویژه اقتصادی و گردشگری ارگ جدید بم، منطقه ویژه اقتصادی سیرجان، محور گردشگری هفت باغ، اولین هتل ۵ ستاره جنوب شرق کشور (هتل پارس)، راه‌اندازی شرکت هواپیمایی ماهان با کمک توپولف‌های روسی، کمپ کویری شهداد، بازسازی و مرمت باغ شاهزاده، برگزاری کنگره خواجوی کرمانی، طراحی برنامه‌ای تحت عنوان کرمان ۸۵، شاهد تحولات گسترده‌ای در سطح استان بودیم. در همین زمان رفته‌رفته توجه به ظرفیت‌های فرودگاهی استان هم مدنظر قرار گرفت، صدور موافقت اصولی‌های جدید جهت ایجاد هتل در کرمان، جیرفت، سیرجان و آغاز پروژه‌های زیرساختی مهمی چون ایجاد لاین‌های جدید در مسیرهای زمینی، آغاز اتوبان کشی در استان و راه‌اندازی شرکت قطارهای مسافربری و باری جوپار و…، برنامه‌های کوچک و بزرگ در گوشه‌کنار استان، فضای پرجنب‌وجوشی را رقم زده بود. در آن دهه تبلیغات تلویزیونی هفت باغ، هفت‌آسمان در زمان‌های طلایی، تصویر متفاوتی از کرمان را به نمایش می‌گذاشت. شهر کرمان هم به‌عنوان مرکز استان، شاهد تغییرات تازه‌ای بود. ایجاد معابر جدید، بلوارکشی، تعریض معابر و تغییرات فضای شهری کاملاً محسوس بود. بلوار جهاد، بلوار ۲۲ بهمن، کمربندی در بخش جنوبی شهر و محدوده میدان رسالت و بعثت و بعدتر بخش‌های شمال غربی شهر ازجمله الغدیر و تغییرات بافت در محله‌های مرکزی شهر ازجمله تحولات شهرسازی کرمان در آن دهه بودند. در کنار این شرایط که پویایی را در استان رقم می‌زد، برخی کاستی‌ها و نواقص هم غیرقابل کتمان بود. جنوب استان کمتر از سایر نقاط مورد توجه قرار گرفت و عمده برنامه‌های طراحی شده به‌ویژه با محوریت کشاورزی به دلایل مختلف به مرحله اجرا نرسید. بخش‌هایی از بافت تاریخی شهر کرمان در مسیر تعریض قرار گرفت و همچنین به دلیل عدم حمایت جدی از ضوابط بافت‌های تاریخی موج دست‌اندازی در عرصه و اعیان این بخش از شهر توسط مردم و ساکنان شکل گرفت و آسیب‌های جدی را بر جای گذاشت؛ همچنین عدم توسعه‌یافتگی لازم در شهر کرمان بعضاً با بازخوردهای منفی از طرف بازدیدکنندگان بویژه در رویدادهای بزرگ بین‌المللی روبه‌رو بود، ازجمله در دوازدهمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم کودک و نوجوان کشور که با استقبال خوبی هم روبه رو شد، حاشیه‌های جدی را برای این شهر میزبان که ناشی از ضعف‌های شهر کرمان بود، رقم زد تا جایی که برخی منتقدان، کرمان را یک شهر بزک شده خواندند، اما روی‌هم‌رفته آن سال‌ها تا اواخر دهه ۷۰ که کرمان بعد از شیراز و اصفهان، سومین مقصد تورهای خارجی بود، شاهد شکل‌گیری جریان قابل تأملی در گردشگری استان بودیم تا این‌که یک مورد گروگان‌گیری گردشگران اروپایی (ایتالیا و اسپانیا) در هتل گواشیر کرمان در سال ۷۸، خبر اصلی بسیاری از خبرگزاری‌های دنیا شد و یک خبر دیگر هم تعرض به یک گردشگر ژاپنی در بم بود که اگرچه به آن گستردگی خبر اول منتشر نشد، اما در اوج برنامه‌های گردشگری استان، ایجاد تعارض کرد و پیش‌زمینه شد تا درجه امنیتی گردشگری استان از ۱ به ۳ تقلیل پیدا کند.

برای سال‌ها، استان کرمان در پیوند با جنوب شرق کشورمان جزو مقصدهایی قلمداد می‌گردید که سفر به آن با حساسیت بالا قلمداد می‌شد. شرایطی که سال‌ها زمان برد تا به حالت عادی برگردد؛ اصلی‌ترین دلیل آن هم عدم برنامه‌ریزی جدی برای کاهش این چالش، آن هم در شرایطی که هم کشور و هم استان کرمان از شرایط ایمنی مناسبی برخوردار بودند.
روندهای حاکم بر استان که بر گردشگری تأثیر مثبت داشتند، اگرچه تحت‌تأثیر این اخبار بد قرار گرفت، اما کرمان ۸۵ با طراحی جشنواره‌های مختلف ازجمله خرما، گردو، کویر، قالی و…، اهداف خود را برای تقویت جایگاه استان کرمان به‌عنوان یکی از مقاصد گردشگری داخلی و خارجی رها نکرد.

متأسفانه در همین شرایط درحالی‌که گام‌های مناسبی در توسعه زیرساخت‌ها و همچنین بازاریابی گردشگری استان برداشته می‌شد، زلزله بم، هزینه سنگین معنوی و مادی را برای استان کرمان بویژه برای صنعت گردشگری بر جای گذاشت. ارگ تاریخی بم که اولین اثر میراث جهانی استان هم محسوب می‌گردد در آن سال‌ها جزو یکی از مهم‌ترین محصولات گردشگری کشور در بازارهای جهانی بود که در کنار تخت‌جمشید و بافت شهری اصفهان، پکیج متنوعی برای تورهای خارجی محسوب می‌شد که در جریان زلزله آسیب دید. زلزله سال ۱۳۸۲ بم، اثرگذارترین اتفاقی بود که خط توسعه گردشگری استان را دچار انقطاع کرد. در کل این حادثه تلخ را می‌توان از عوامل تغییرات جدی در گردشگری استان قلمداد کرد. این تغییرات برای سال‌ها و تا به امروز نمودار گردشگری کشور، چه داخلی و چه خارجی را از روندهای پایدار خارج نمود و در دو دهه گذشته آنچه از آمارها برمی‌آید، فرازوفرودهای پی‌درپی بوده است، آمار نزدیک به ۴۰ هزار گردشگر خارجی در اواخر دهه ۷۰ تقریباً دو دهه طول کشید تا در اوایل دهه ۹۰ شکسته شد، اما آمارها در همین محدوده عددی، متوقف شدند و از دیگر سو شرایط جدیدی هم رقم خورد و آن سر برآوردن مقصد جدید و رقیب جدی به نام یزد بود که عملاً طی این دو دهه از سال‌های دهه ۸۰ به بعد طی یک‌روند روبه رشد، تبدیل به یکی از موفق‌ترین مقاصد گردشگری خارجی و داخلی در کشور شد تا جایی که در کنار اصفهان و شیراز مثلث طلایی گردشگری کشور را شکل دادند و عملاً استان کرمان و ظرفیت‌های عظیم آن نقش کم‌رنگی در تورهای گردشگری خارجی پیدا کردند. دهه ۸۰ و ۹۰ سال‌هایی را رقم زد که استان کرمان شاهد توسعه و رشد بخش‌های معدنی و صنایع بزرگ مرتبط بود، اگرچه در دهه ۷۰ و پس از جنگ، باید ظرفیت‌های بخش‌های مختلف استان به کار بسته می‌شد تا توسعه چندجانبه را شاهد باشد؛ اما واقعیت این است که بخش معادن و صنعت بیشتر از سایر بخش‌ها مورد توجه قرار گرفت، صنعت گردشگری هم اگرچه شاهد اتفاقات خوبی بود، اما در قیاس با صنعت و معدن بسیار در سایه قرار گرفت.

اگرچه در این دو دهه شاهد اتفاقات خوبی هم هستیم، اما نبود برنامه و عدم توجه به هدف‌گذاری، عامل عدم توفیق گردشگری استان بود، انجام رویدادهای متفاوت ثبت جهانی تاریخی و طبیعی میراث استان، کسب رتبه اول ایجاد اقامت‌های بوم‌گردی، ثبت‌های جهانی ورود بنگاه‌های بزرگ اقتصادی استان به مباحث میراث فرهنگی و گردشگری، شهرهای ملی و جهانی صنایع‌دستی، اشراف بیشتر به بیابان لوت، افزایش چشمگیر فارغ‌التحصیلان و دانش‌آموختگان حرفه‌ای و… بخشی از دستاوردهای این دو دهه به‌حساب می‌آید تا جایی که امروز ۵ فرودگاه فعال در استان داریم. ظرفیت اقامتی استان تقریباً دو برابر شده، گستردگی مقاصد گردشگری استان نسبت به دهه ۷۰ وسعت قابل‌توجهی پیدا کرده و امروز از تکاب شهداد تا میمند و دشت خاک زرند، شاهد حضور گردشگران خارجی هستیم که در شرایط عادی بخشی از مسافران اقامتگاه‌های بوم‌گردی استان هستند. در سیرجان، رفسنجان، کرمان، جیرفت، قلعه گنج، شهداد، فضاهای اقامتی هتلی راه‌اندازی شده و همچنین در راین، ماهان، انار، دلفارد، خبر، گوغر، فهرج و بسیاری دیگر شهرها و مناطق استان شاهد وجود اقامتگاه خدمات اقامتی و پذیرایی هستیم. عمده محورهای دسترسی استان دو بانده هستند که با ایمنی بیشتر و با زمان کمتری ترددهایی انجام می‌پذیرد؛ اما با تمام این احوال ظرفیت اشغال هتل‌های استان، پایین‌تر از حد نرمال و زیر ۵۰ درصد است و سهم عمده اقامت در هتل‌های استان مربوط به رفت‌وآمدهای کاری است، اگرچه در مقاطعی به‌ویژه در بازه‌های زمانی که تعطیلات سه‌روزه و بیشتر رقم می‌خورد، شاهد حضور گردشگرانی از استان‌های مختلف هستیم؛ ولی روی‌هم‌رفته شاخص ضریب اشغال و اقامت در استان، شاخص قابل دفاعی نیست. با توجه ‌به ظرفیت‌های گردشگری استان می‌توان آن را شبیه کارخانه‌ای عنوان کرد که با ظرفیت زیر ۴۰ درصد در حال فعالیت است.

استان کرمان برای خروج از این روند، هیچ راهی جز قرار دادن امور و ظرفیت‌های خود در قالب یک برنامه عملیاتی ندارد؛ بستری که می‌تواند عامل جهت‌دهی به فعالیت‌ها و منابع باشد. طرح پیشنهادی «کرمان ۱۴۰۴» می‌تواند این طرح باشد. برنامه عملیاتی ستاد ۱۴۰۴ به ریاست استاندار شکل‌گرفته و اتاق بازرگانی و اداره کل میراث فرهنگی استان هم در دبیرخانه وظیفه برنامه‌ریزی و اجرا را بر عهده دارند. در یک سال گذشته، این برنامه بارها در جلسات مختلف مورد گفت‌وگو قرار گرفته و پس از حدود ۹ ماه تلاش به مرحله تشکیل ستاد و اجرای فازهای اول رسیده است، اما ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که «کرمان ۱۴۰۴» که برنامه‌ای کوتاه‌مدت و یک‌ساله است، راه سختی برای چرخاندن فرمان گردشگری استان در مسیر مناسب پیش رو دارد. مهم‌ترین چالش آن، عدم باور بر اثرگذاری این صنعت بر سرنوشت استان کرمان در آینده است، جایی که مدیران و تصمیم‌گیرندگان همچنان در سایه بخش‌های اولویت‌داری چون معدن، صنعت و کشاورزی خود را ارزیابی می‌کنند.