دکتر حسین وحیدی
عضو هیئت‌علمی گروه پژوهش محیط زیست پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه تحصیلات تکمیلی صنعتی و فناوری‌های پیشرفته
با افزایش جمعیت میزان تولید پسماند روزبه‌روز افزایش می‌یابد. علی‌رغم مشكلات محیط زیستی كه پسماندها در جامعه ایران به وجود آورده‌اند، همواره به‌عنوان یك منبع ثروت نیز شناخته می‌شود. بین افزایش ثروت یا تولید ناخالص داخلی یک کشور و افزایش تولید پسماند رابطه مستقیم وجود دارد. توسعه فعالیت اقتصادی و تولید برای رسیدن به رفاه بیشتر بایستی با کاهش مصرف جهانی و کاهش اثرات استخراج منابع طبیعی همراه باشد. همه این دلایل، ایستادگی و تلاش برای کاهش تولید پسماند، توسعه صنعت بازیافت و افزایش کارآمدی اقتصاد چرخشی را مهم می‌سازد.
برای درك مناسب‌تر اندازه و مقیاس منبع ثروت از این دیدگاه می‌توان موضوع را دید كه تمامی صنعت داخلی كشور و واردات كالا همگی عمدتاً به‌منظور رفع نیاز روزمره
مردم است كه قسمت قابل‌توجهی از آن درنهایت در چرخه مصرف به پسماند تبدیل می‌شود؛ به‌عنوان‌مثال، قسمت بسته‌بندی محصولات و مصارف روزانه مردم همه در چرخه مصرف به پسماند تبدیل می‌شوند كه در كل حجم بسیار زیادی را به خود اختصاص می‌دهند. لذا با همین دیدگاه می‌توان به ارزش روزانه مدیریت صحیح پسماندها پی برد. متأسفانه آمار رسمی و دقیقی از بازار مدیریت پسماند در ایران وجود ندارد، ولی در ادامه با مراجعه به برخی آمارها سعی در تخمین ظرفیت بازار پسماند و صنعت بازیافت خواهیم داشت. همچنین در انتها به بررسی راهبردی تولید ثروت از پسماند و مقایسه وضعیت ایران نسبت به سایر كشورها پرداخته خواهد شد. لازم به ذكر است، چالش‌های پسماندهای صنعتی، كشاورزی، عفونی و پزشكی در این بحث موردتوجه قرار نگرفته است.
اندازه بازار جهانی مدیریت پسماند در سال 2021 به 423,4 میلیارد دلار تخمین زده شد و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2026 به 542,7 میلیارد دلار برسد که در طول دوره پیش‌بینی با 5,1 درصد رشد می‌کند. برنامه‌های رو به رشد آموزشی و افزایش آگاهی همگانی که اهمیت و نیاز به مدیریت پسماند و تفکیک پسماند را در جامعه توسعه می‌دهد، یکی از عوامل اصلی رشد بازار است. در آمریکا، حدود 1,1 میلیون شغل در حوزه بازیافت پسماند وجود دارد و سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی (GDP) آمریکا، بین ۳۷ تا ۲۳۶ میلیارد دلار برآورد شده است. به‌طورکلی تخمین زده می‌شود که با بازیافت تمام پلاستیک تولیدشده در جهان در طول یک سال، می‌توان در هرسال ۲۰۰ میلیارد دلار ارزش‌افزوده ایجاد کرد. این رقم، کمابیش به‌اندازه تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۱۳۹۹ است.
همان‌طور كه گفته شد، متأسفانه آمار دقیقی از وضعیت بازار اقتصادی مدیریت پسماند در ایران وجود ندارد كه یكی از مهم‌ترین دلایل آن سهم عمده بازار غیررسمی و ضعف بسیار زیاد بازار رسمی در ایران است. شكی نیست كه بازار غیررسمی در ایران بسیار بزرگ و قابل‌توجه است و شاید بیش از 98 درصد بازیافت پسماندهای شهری از این جریان مدیریت می‌شود.
طبق تخمین كلی كه اتحادیه صنایع بازیافت ایران در سال 1401 منتشر كرده است، ارزش هشت قلم از پسماندهای خانگی و شهری (شامل کاغذ، سه گروه پلاستیک، شیشه، آهن، لاستیک، آلومینیوم) در کشور به سه میلیارد دلار در سال رسیده است که اگر آمار مربوط به پسماندهای الکترونیکی، صنعتی، نفتی و معدنی را به لیست اضافه كنیم، ظرفیت بازار و رقم آن خیلی بالاتر می‌رود. پس به‌هیچ‌عنوان نمی‌توان بازار مدیریت پسماند را نادیده گرفت و از آن چشم‌پوشی كرد. طبق برخی مطالعات در صورت مشارکت شهروندان در مدیریت پسماند بازدهی مالی قابل‌توجهی به دنبال خواهد داشت. طبق پیش‌بینی‌ها، سهم هر خانوار ایرانی از محل دور نریختن پسماند ارزشمند تا حدود 110 هزار تومان می‌تواند باشد. همچنین، رسمی شدن مبادلات و اخذ مالیات از محل مدیریت مناسب پسماندها می‌تواند تا حدود ۳۵۰۰ تا ۴۵۰۰ میلیارد تومان درآمد قابل تحقق برای شهرداری‌ها به دنبال داشته باشد.
کشورهای پیشرفته و برخی کشورهای درحال‌توسعه نزدیک به ۷۰ درصد پسماندهای تولیدی خود را بازیافت می‌کنند که این میزان در کشور ما نزدیک به ۱۷ درصد است. در طول دهه‌های گذشته بسیاری از کشورها نسبت به مضرات این معضل آگاه شده و مدیریت آن را در دستور کار قرار داده‌اند. این اقدامات نتایج خوبی داشته است و حالا پسماندها در حکم طلایی است که به منبع درآمد بسیاری از کشورها و حتی خانواده‌ها تبدیل‌شده است؛ اما آمارها وضعیت خوبی از کشور ما در این حوزه نشان نمی‌دهد. هنوز بسیاری از ابتدایی‌ترین اقدامات مدیریت پسماند که یکی از آن‌ها تفکیک از مبدأ است، در کشور اجرایی نشده است؛ این در حالی است که تولید روزانه پسماند هم روزبه‌روز در حال افزایش است.
بر اساس آمارها سازمان دهیاری‌ها و شهرداری‌های كشور، تولید سالانه پسماندهای شهری ایران بیش از 20 میلیون تن است. متوسط سرانه تولید پسماندهای شهری در ایران ۲۴۰ کیلوگرم در سال است. بیشترین تولید سرانه پسماند مربوط به پایتخت کشور، تهران می‌شود؛ در این شهر به ازای هر نفر تا ۴۵۰ کیلوگرم پسماند شهری در سال تولید می‌شود. در خصوص پسماندهای صنعتی، تولید پسماند در صنعت نفت، گاز و پتروشیمی هم به‌طور خاص چالشی کلیدی است. بعضاً این پسماندها در رده خطرناک قرار می‌گیرند و لازم است فرآیندهای خاص تصفیه و بازیافت در مورد آن‌ها انجام شود كه بازار اقتصادی قابل توجیهی نیز به دنبال خواهد داشت.
میزان تولید پسماند در ایران سالانه در حدود 20 میلیون تن است كه حدود 80 درصد آن سهم مناطق شهری و 20 درصد سهم مناطق روستایی می‌باشد. در حدود 17 درصد پسماندهای شهری به چرخه بازیافت هدایت می‌شوند درحالی‌که در مناطق روستایی بازیافت تقریباً صفر می‌باشد. طبق آمار سازمان UNIDO در سال 2016 حدود 3200 تن پسماند در روز وارد چرخه بازیافت می‌شود. قابل‌ذکر است، سایر پسماندهای صنعتی و همچنین نخاله‌های ساختمانی در این آمار ورود داده نشده است. برای مثال، در سال 2016 در حدود 60 میلیون تن سهم تولید نخاله‌های ساختمانی در ایران بوده است.
طبق آمار سازمان UNIDO در سال 2016 كشور آلمان و سوئیس در حوزه شهری به ترتیب 1,5 و 3 برابر ایران تولید پسماند دارند (شكل 1). درحالی‌که میزان بازیافت این کشورها نسبت به ایران در حدود 3 برابر است. به همین نسبت سهم بازار مدیریت پسماند نیز در این كشورها بیشتر بوده و این درحالی‌که است كه عمده بازار ایران در چرخه غیررسمی جریان داشته ولی در آلمان و سوئیس به‌صورت رسمی گردش مالی جریان دارد.
یكی از بزرگ‌ترین چالش‌های مدیریت پسماندهای خانگی در كشورهایی مانند ایران، ضعف شدید در آموزش‌های عمومی به‌منظور بهبود تفكیك از مبدأ پسماندها و همچنین كاهش از مبدأ آن‌ها می‌باشد. هرچند ضعف‌های زیرساختی و تجهیزات هم سهم بالایی در عدم موفقیت این حوزه دارد ولی می‌توان با افزایش مشاركت همگانی از تولید پسماند مخلوط و آلوده تا حد زیادی جلوگیری كرد. به هر میزان پسماند شهری جمع‌آوری‌شده تفكیك از مبدأ شده باشد و آلودگی كمتری به دلیل اختلاط پسماندهای ایجاد شود هزینه‌های بعدی مدیریت و پردازش كمتر و ارزش‌افزوده بیشتری در مقیاس كلان ایجاد خواهد شد. حتی اگر جمع‌آوری و پردازش پسماندهای تفکیک‌شده از طریق جریان غیررسمی انجام شود در كل با توجه به عدم افت قیمتی و كاهش هزینه‌های جریان غیررسمی، تولید ثروت بیشتری در جامعه ایجاد خواهد شد. بهبود سطح آگاهی و افزایش مشاركت شهروندان نیاز به توجه ویژه دولت داشته و بایستی سعی در رفع مشکلات مانند دخیل نبودن شهروندان در جریان مالی مدیریت پسماندها، عدم آموزش مناسب، عدم وجود زیرساخت‌ها و تجهیزات لازم و … شود. به‌طور خلاصه می‌توان اشاره داشت كه ضعف علمی، مدیریتی، سرمایه‌گذاری و بودجه‌بندی نادرست در شهرداری‌ها دلیل اصلی عدم موفقیت توسعه زیرساخت‌های شهری در حوزه مدیریت پسماند می‌باشد كه بایستی در جای خود به‌تفصیل مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گیرد.
چرخه عمر معمولی محصول الکترونیکی شامل توسعه محصول، معرفی، رشد، بلوغ و دفع یا بازیافت است.
محصول الکترونیکی یا به دلیل پایان چرخه عمر خود، پیشرفت‌های فنّاورانه یا تغییر نیازهای مصرف‌کنندگان به مرحله بازیافت می‌رسد. پیشرفت سریع در فناوری منجر به تولید محصولات الکترونیکی جدید و نسخه‌های ارتقا یافته محصولات موجود مانند لپ‌تاپ، تلفن همراه و تلویزیون می‌شود. به همین ترتیب، افزایش قدرت خرید افراد منجر به کاهش ماندگاری محصولات الکترونیکی می‌شود. هرساله نسخه‌های جدیدی از موبایل و سایر محصولات الکترونیکی عرضه می‌شود. نسخه‌های قدیمی‌تر یا دور ریخته می‌شوند یا از طریق وب‌سایت‌ها به‌منظور استفاده مجدد فروخته می‌شوند؛ بنابراین با کاهش چرخه عمر محصولات الکترونیکی، پسماندهای الکترونیکی بیشتر و بیشتری تولید می‌شود. این انباشت پسماندهای الکترونیکی نیاز به بازیافت محصولات الکترونیکی و مدیریت پسماندهای الکترونیکی را تحریک می‌کند. از زمان معرفی رایانه‌های شخصی و تلفن‌های همراه، میانگین طول عمر دستگاه‌های مصرفی و قطعاتی که در آن‌ها قرار می‌گیرد به‌سرعت در حال کاهش است. در ابتدا انتظار می‌رفت که بیش از 40 سال دستگاه‌های الكترونیكی در چرخه مصرف باشند، درصورتی‌که متوسط طول عمر وسایل الکترونیکی به 1,5 تا 13 سال کاهش‌یافته است که اکثریت آن‌ها به‌طور متوسط 4 تا 5 سال هستند.
تفکیک پسماند به تفکیک مواد خشک و تر اشاره دارد که راه را برای سایر فرآیندهای مدیریت پسماند مانند کمپوست سازی، بازیافت و سوزاندن هموار می‌کند. یكی از اهداف کاهش از مبدأ تولید پسماند جلوگیری از دفن و درنهایت جلوگیری از آلودگی زمین، آب‌وهوا است. جمع‌آوری و تفکیک صحیح پسماند به‌منظور بازیافت اقلامی مانند پلاستیک‌ها، پت، نایلون، کاغذ، فلزات و محصولات چوبی حیاتی است. روش‌های نامناسب ذخیره، تفكیك از مبدأ و جمع‌آوری پسماندها تهدید بزرگی برای شهرداری‌ها و سایر ارگان‌های ذی‌ربط دخیل در مدیریت پسماند است. اختلال و عدم كارآمدی هر یك از موارد ذکرشده، قسمت قابل‌توجهی از پتانسیل زنجیره تأمین مواد برای صنایع پردازش و بازیافت را از بین می‌برد و از بیشینه شدن ظرفیت مالی بازارهای مالی مدیریت پسماند جلوگیری می‌کنند.
کشورهای توسعه‌یافته مانند ایالات‌متحده، استرالیا، ژاپن و آلمان با موفقیت چارچوب‌های مدیریت پسماند را پیاده‌سازی کرده‌اند که امکان مدیریت مؤثر پسماندها و تضمین نتایج مولد از آن‌ها را از طریق بازیافت فراهم می‌کند. کشورهایی مانند مصر، ترکیه، آفریقای جنوبی، نیجریه، برزیل و همچنین کشورهای خاورمیانه مانند ایران هنوز چارچوب مدیریت پسماند را استاندارد و سازمان‌دهی نکرده‌اند که تا حد زیادی باعث مدیریت نادرست پسماندهای شهری می‌شود. تفکیک انواع مختلف پسماند باید در مبدأ انجام شود که به بازیابی مقدار قابل‌توجهی از پسماندهای قابل بازیافت کمک می‌کند و درمجموع تلاش و زمان را بسیار کاهش می‌دهد. عمده‌ترین مشکلاتی که بر مدیریت پسماندهای جامد تأثیر می‌گذارد، عدم برنامه آموزش همگانی مناسب و فراگیر، نبود زیرساخت‌های منابع برای تفكیك از مبدأ و جمع‌آوری متناسب با آن و درنتیجه گسترش و قدرت گرفتن چرخه غیررسمی مدیریت پسماند و عدم نظارت و مدیریت سیستم است. این موضوعات به‌نوبه خود منجر به مخاطراتی مانند تخریب محیط‌زیست، آلودگی آب، آلودگی خاک و آلودگی هوا می‌شود و رشد بازار مدیریت پسماند را مهار می‌کند.
مواد اولیه موردنیاز برای تولید پلاستیک‌ها مواد پتروشیمی مانند نفت و گاز طبیعی است. مشکل بازیافت پلاستیک، تولید جریان خالصی از مواد بازیافتی است. به‌عنوان‌مثال، پلاستیک‌های PET ارزش استفاده مجدد به‌عنوان ظروف بسته‌بندی ندارند ولی آن‌ها را می‌توان در محصولات دیگر، مانند صنعت نساجی و لباس‌های پشمی بازیافت کرد. برخی نكات باعث می‌شود كه در بسیاری موارد قیمت تمام‌شده فرایند بازیابی و بازیافت پت ها نسبت به هزینه استفاده از مواد اولیه پت درجه اول بیشتر و لذا فرایند بازیافت غیراقتصادی شود. برخی از موارد قابل‌ذکر عبارتند از وجود مواد افزودنی و رنگی در پسماندهای پت، آغشته بودن پت ها به سایر مواد آلاینده مانند پسماندهای آلی یا شیمیایی، عدم امكان جداسازی 100 درصد پت ها از سایر مواد همراه و درنتیجه وجود ناخالصی در محصول بازیافتی.
همچنین، در كشورهایی مانند ایران، تفكیك پت از پسماند مخلوط بسیار مشكل، زمان‌بر و پرهزینه است و در صورت توسعه تفكیك از مبدأ هزینه،زمان و انرژی زیادی صرفه‌جویی خواهد شد. جداسازی پلاستیک از انواع مختلف جریان‌های پسماند، یک فرآیند مشکل‌ساز در بازیابی انرژی از طریق فرآیندهای مختلف ترموشیمیایی است. دسته‌بندی پلاستیک‌ها یک گام اساسی در فرایند مدیریت پسماند است. لذا دسته‌بندی و جداسازی پلاستیک (با توجه به درجات، انواع و ترکیب مواد افزودنی مختلف آن) در مقایسه با ساخت پلاستیک جدید از پتروشیمی‌ها که بسیار ارزان‌تر یا مقرون‌به‌صرفه است، بسیار کاربر و پرهزینه است.
محل‌های دفن پسماند مدرن كه به‌صورت اصولی و مهندسی ساخته و مدیریت می‌شوند عنصر لاینفك در دفع پسماندهای جامد شهری و صنعتی به شمار می‌روند. محل‌های دفن پسماند برای اطمینان از عملكرد درست و جلوگیری از انتشار آلاینده‌های محیط زیستی بایستی طبق استانداردهای ملی طراحی، مکان‌یابی، بهره‌برداری و نظارت شوند. متأسفانه، كشور ایران در حوزه توسعه و ساخت محل‌های دفن بهداشتی بسیار ضعیف عمل کرده و حتی می‌توان مدعی شد كه در كشور هیچ محل دفن استاندارد شهری وجود ندارد. این مکان‌ها قابلیت ارائه خدمات و تولید ثروت رادارند كه یكی از ضعف‌های كشور در عدم موفقیت در حوزه پسماند را می‌توان نبود محل‌های دفن استاندارد دانست. در كشورهای توسعه‌یافته روزبه‌روز سهم محل‌های دفن از اقتصاد بازار مدیریت پسماند رو به افزایش است.
تجارت موفق بسیاری در حوزه توسعه کسب‌وکارهای آنلاین در مدیریت پسماندهای شهری در دنیا وجود دارد. نوآوری، دسترسی آسان و سهولت بیشتر ارائه خدمات دلایل اصلی استقبال مردم از این کسب‌وکارها هستند. همچنین سرعت عملكرد، سهولت نظارت و كاهش هزینه‌های راهبری و مدیریت ناوگان‌های جمع‌آوری و تفكیك پسماند و بهبود تفكیك از مبدأ پسماندهای باارزش جذابیت حمایت از این کسب‌وکارها را برای شهرداری و بخش دولتی افزایش داده است. تجارب مختلفی در این خصوص در كشور ایران وجود دارد كه عمده چالش‌ها و عدم موفقیت آن‌ها عمدتاً بر عدم هماهنگی،ضعف قوانین مالکیت پسماند، تضاد منافع با پیمانكاران تنظیف شهری و عدم انجام به‌موقع تغییرات و حمایت‌های بخش دولتی از خصوصی برمی‌گردد. با تمام تفاسیر، سهم این بازار روزبه‌روز بیشتر شده و امید است تا با حمایت بیشتر خصوصاً در حوزه قانون‌گذاری موانع توسعه این کسب‌وکارها برداشته‌شده و نقش پررنگ‌تری در بازار اقتصادی كشور ایفا كنند.
بدون شك و تردید، بازیافت پسماندها یكی از کلیدی‌ترین شاخص‌های اقتصاد چرخشی و توسعه پایدار می‌باشد، به‌طوری‌که این موضوع یكی از پایه‌های شهرهای هوشمند در دنیا معرفی‌شده است. تولید ثروت، كاهش مصرف مواد اولیه، تولید اشتغال، حفظ محیط‌زیست و افزایش توان اكوسیستمی از مهم‌ترین فواید بازیافت و اقتصاد چرخشی می‌باشند. متأسفانه، جریان‌ها و متولیان رسمی كشور در توسعه صنعت بازیافت خصوصاً برای پسماندهای شهری موفق نبوده و عمده سهم بازار را جریان‌های غیررسمی بدون نظارت و عملكرد اصولی به خود تخصیص داده است. طبق آمارهای رسمی بین‌المللی، همه كشورها به دلیل اشتغال‌زایی و تولید ثروت و جلوگیری از هدر رفت منابع، سعی در افزایش سهم صنایع بازیافتی در افزایش گردش جریان مواد باارزش بازیافتی در صنعت دارند. امید است تا با توجه به بحران‌های اقتصادی سال‌های اخیر، این نگرش در كشور ایران نیز بیشتر موردتوجه قرار گیرد و شاهد ساماندهی و كارآمدی بیشتر صنعت بازیافت در كشور باشیم و چالش‌های حوزه پسماندهای شهری را به فرصت‌های اقتصادی تبدیل كنیم.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
