ضایعات و بیهوده‌سازی تولیدات کشاورزی در جنوب استان کرمان

ضایعات محصولات کشاورزی

موضوع بحث انگیز روند افزایشی ضایعات کشاورزی، یکی از چالش های جدی اکثر کشورها بویژه کشورهای درحال‌توسعه است. تلفات و پسماندهای حاصل از فعالیت های متنوع تولیدی در بخش کشاورزی از قبیل کاشت، داشت، برداشت و فرآوری محصولات مزرعه ای، باغستان ها و تاکستان ها، تولیدات دام و طیور، کشتارگاه ها، شیلات و غیره را می توان ضایعات کشاورزی نامید. همه‌ساله بخش عمده ای از تولیدات کشاورزی کشورهای درحال‌توسعه، به علت ضایعات از چرخه مصرف خارج می شود. آمارها و برآوردهای داخل کشور نشان از میزان ضایعات 2۵ تا 30 درصدی محصولات کشاورزی از مرحله کشت در مزرعه تا مصرف خانوارها دارد. از دلایل بروز ضایعات کشاورزی در ایران می توان به نبود الگوی کشت مناسب، عدم آموزش کشاورزان، غیرمکانیزه بودن کشاورزی، به کارگیری ماشین آلات کشاورزی فرسوده، عدم توجه به صنایع تبدیلی و تکمیلی، عدم وجود امکانات مناسب انبارداری در بسیاری نقاط و عدم برنامه ریزی در زمینه صادرات اشاره کرد.

امـروزه یکـی از معضلات و تهدیدهـای پیـشِ  روی تحقـق امنیـت غذایـی در جوامـع بشـری، وجـود مقـدار نامتعـارف ضایعـات محصولات کشـاورزی اسـت. سالانه در جهـان حـدود 4 میلیـارد تـن مـواد غذایـی تولیـد می گـردد کـه از ایـن مقـدار حـدود 1/2 تـا 2 میلیـارد تـن تحـت شـرایط و روش هـای نامناسـب برداشـت، حمل‌ونقل، ذخیره ســازی، توزیــع و مصــرف تبدیــل بــه ضایعــات گردیــده و از دســترس مصرف کننــده خـارج می شـود. بـر اسـاس گـزارش فائـو، حـدود 50 درصـد محصولات تولیـد شـده در جهـان در مراحـل تولیـد و مصـرف به‌صورت ضایعـات از چرخـه مصـرف خـارج می شـود. ارزش ایـن حجـم بالای ضایعـات و هـدر رفـت مـواد غذایـی بالـغ بـر 1 تریلیـون دلار در سـال بـرآورد شـده و سـهم کشـورهای در حـال توسـعه در ایـن میـان معـادل 310 میلیـارد دلار می باشـد. ضایعات کشاورزی و هـدر رفـت مـواد غذایـی در ایران بنابـر برآوردهـای به عمـل آمـده حـدود 30 درصد در سـال تخمیـن زده می شـود کـه ایـن مقـدار حـدود 3 درصـد از کل ضایعـات تولیـدات کشـاورزی و دورریز مـواد غذایـی در جهـان اسـت. طبـق آمـار فائـو، سالانه حـدود 5/43 درصــد از محصولات کشــاورزی اساســی در کشورهای درحال‌توسعه در اثــر آفــات، بیماری هــا، علف هـای هـرز، خشک‌سالی و غیره در مراحـل مختلـف تولیـد، پـس از برداشـت، فـرآوری، توزیـع و مصـرف از بیــن مــی رود. آمارهــای جهانــی نشــان می دهنــد که در کشــورهای درحال‌توسعه، به طــور متوســط 24 درصـد از میوه جات و حـدود 42 درصـد از سـبزیجات در فاصلـه تولـید تـا رسیدن بـه دسـت مصرف کننـده از بیـن می روند. در ایـران نیـز بـر اسـاس آخریـن برآوردهـا، حـدود 16 درصـد از محصولات زراعـی و حـدود 28 درصـد از تولیـدات باغـی در مراحـل مختلـف تولیـد تـا مصـرف از بیـن می رونـد. بررسـی های مقدماتـی انجـام شـده نشـان می دهنـد کـه قسـمت عمده ضایعـات در کشـورهای درحال‌توسعه و از جملـه ایـران، مربــوط بــه مراحــل برداشــت و پــس از برداشــت اســت.

وضعیت فعلی ضایعات محصولات کشاورزی در ایران و جهان

 سالانه در جهــان 4 میلیــارد تــن مــواد غذایــی تولیــد می گــردد کــه از ایــن مقــدار حــدود 30 تــا 50 درصــد در اثــر شــرایط و روش هــای نامناســب برداشــت، حمل‌ونقل، ذخیره ســازی، توزیــع و مصــرف از بیـن مـی رود. ایـن بـدان معنـی اسـت کـه 1/2 تـا 2 میلیـارد تـن مـواد غذایـی تبدیـل بـه ضایعـات گردیـده و از دســترس مصرف‌کننده خــارج می شــود.

طبق داده‌‌‌های آماری سرانه ضایعات غذایی در چین ۷۶ کیلوگرم است و این میزان در هند ۵۵ کیلوگرم است. از سوی دیگر داده‌‌‌های آماری بیانگر این است که سرانه ضایعات غذایی در ایالات‌متحده ۷۳ کیلوگرم، در برزیل ۹۴ کیلوگرم، در آلمان ۷۸ کیلوگرم، در انگلیس ۷۶ کیلوگرم، در روسیه ۳۳ کیلوگرم و در فرانسه نیز سرانه ضایعات غذایی ۶۱ کیلوگرم برآورد شده است. نکته قابل‌تأمل اینکه بحث هدر‌رفت محصولات کشاورزی در ایران نیز بسیار قابل‌توجه است و سالانه بخش زیادی از آنچه در بخش کشاورزی کشور تولید می‌شود تبدیل به ضایعات می‌شود. این در حالی است که کارشناسان عدم‌دسترسی به تجهیزات، ماشین‌‌‌آلات و دانش روز را اصلی‌‌‌ترین دلیل بالا بودن ضایعات می‌‌‌دانند، به‌طوری‌که گفته می‌شود یکی از هدررفت‌‌‌های جدی که بویژه در بحث محصولات زراعی رخ می‌دهد در زمان بارگیری و انتقال بار آن‌هم به دلیل درزگیری نشدن ماشین‌‌‌های حمل است. به‌این‌ترتیب فرسوده بودن ماشین‌‌‌آلات از یکسو و عدم‌دسترسی به تجهیزاتی مجهز به تکنولوژی‌‌‌های روز دنیا خود نقشی حیاتی در بالا بودن ضایعات محصولات کشاورزی و غذایی کشور دارد.

ضایعات محصولات کشاورزی جنوب کرمان

کشاورزی یکی از مهم‌ترین بخش‌های تأثیرگذار در اقتصاد هر کشور است که نقش مهمی در استقلال سیاسی و اقتصادی آن ایفا می‌کند. جنوب استان کرمان، سالیانه حدود 4 میلیون تن انواع محصولات زراعی (سبزی و صیفی) خارج از فصل و باغی تولید می‌کند. این منطقه، از نظر پتانسیل‌های بالفعل و بالقوه کشاورزی در سطح ایران بی‌نظیر و در سطح جهان ازلحاظ تولید محصولات کشاورزی سالم و با کیفیت کم‌نظیر است. در این منطقه، بیش از 80 نوع محصول زراعی و باغی با بهترین کیفیت و در سطح تجاری تولید می‌شود. محصولات صادراتی این منطقه عبارتند از: پرتقال، گریپ فروت، لیمو، خرما، خیار سبز، پیاز، سیب‌زمینی، هندوانه، بادمجان گلخانه‌ای، فلفل دلمه‌ای، گوجه‌فرنگی گلخانه‌ای، حنا و تنباکو. جنوب استان کرمان از پتانسیل بالای کشاورزی برخوردار است و این استعداد عظیم در صورت برنامه‌ریزی و هماهنگی صحیح می‌تواند موجب توسعه این مناطق شود.

 طبق آمارنامه کشاورزی سال 1402، میزان تولید محصولات باغی جنوب کرمان 984110 تن بوده است که دارای رتبه ششم در کشور است. همچنین، میزان تولید محصولات زراعی جنوب کرمان، 2501901 تن در سال 1402 بوده است، جدول شماره (2).

با توجه به آخرین برآوردها از میزان ضایعات محصولات کشاورزی، حـدود 16 درصـد از محصولات زراعـی در مراحـل مختلـف تولیـد تـا مصـرف از بیـن می رود؛ بنابراین از کل 83789102 تن محصول زراعی تولید شده در کل کشور، 13406256 تن آن به‌صورت ضایعات از بین رفته است. با توجه به سهم 3 درصدی تولید محصولات زراعی جنوب کرمان در کل کشور، می‌توان گفت حدود 402187 تن از محصولات زراعی تولید شده جنوب کرمان در سال 1402، به صورت ضایعات از بین رفته است.

با توجه به آخرین برآوردها از میزان ضایعات محصولات کشاورزی، حـدود 28 درصـد از محصولات باغی در مراحـل مختلـف تولیـد تـا مصـرف از بیـن می رونـد؛ بنابراین از کل 24697905 تن محصول باغی تولید شده در کل کشور، 6915413 تن آن به‌صورت ضایعات از بین رفته است. با توجه به سهم 4 درصدی تولید محصولات باغی جنوب کرمان در کل کشور، می‌توان گفت حدود 276616 تن از محصولات باغی تولید شده جنوب کرمان در سال 1402، به صورت ضایعات از بین رفته است، جدول شماره (3).