یکی از ویژگی‌هایی که خداوند قادر در ذات طبیعت قرار داده است، قدرت رسیدن به تعادل است تحت شرایط گوناگون. ویژگی دوم طبیعت مقاومت و عکس‌العمل در برابر هرگونه تغییر و دست‌کاری در آن است. در استان کرمان نیز اقلیم بیابانی و خشک آن طی هزاران سال گذشته با منابع طبیعی حیاتی خود مثل آب، خاک و گیاه به تعادل رسیده بوده است. رشد جمعیت و افزایش روزافزون به نیازهای غذایی و انرژی، پیامدهایی همچون هجوم افسار گسیخته و بی‌رحمانه انسان به این منابع در قالب توسعه اراضی كشاورزی، حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق، توسعه صنایع و کارخانه‌ها و آلودگی‌های بیش از حد محیط‌زیست باعث بر هم خوردن تعادل هزاران ساله طبیعت شده که این امر موجب بروز چالش‌هایی اساسی در زندگی مردم شده است.
بنابراین برای رسیدن مجدد به تعادل طبیعی نسبی لازم است مجموعه‌ای از فعالیت‌های اصلاحی و احیایی به صورت هماهنگ و همسو انجام شود. نتایج مطالعات علمی و تحقیقات انجام شده نشان داده که این عملیات در قالب اقدامات مدیریت جامع در حوزه‌های آبخیز تعریف می‌شود. در حال حاضر منابع آب زیرزمینی در استان پاسخگوی نیاز نمی‌باشند و هرچه زمان می‌گذرد، ته مانده سفره‌های آب و حتی آب‌های شور هم کمتر و کمتر می‌شوند. در کنار این موضوع و با توجه به آمار سنوات گذشته در استان کرمان، حجم قابل توجهی سیلاب و رواناب وجود دارد که هر ساله در بخش‌های زیادی از استان کرمان خسارات زیادی به بار می‌آورد؛ زیرا با توجه به ماهیت اقلیمی استان کرمان و علیرغم پایین بودن متوسط بارندگی استان، به دلیل شدت زیاد رگبارها، حجم بیشتر نزولات آسمانی تبدیل به سیلاب‌های خانمان‌سوز می‌گردد. حوادث ناشی از سیل در جای جای این استان پهناور باعث مختل شدن زندگی و امنیت مردم می‌شود و هر ساله قربانیانی را در این رابطه داشته‌ایم كه مزید بر خسارات بی‌شماری است كه به منازل، باغات، زمین‌های كشاورزی، مراتع، جنگل‌ها، صنایع و دامداری و دامپروری وارد می‌شود، اما در صورتی که یک هماهنگی و پشتیبانی همه جانبه وجود داشته باشد، می‌توان با اجرای پروژه‌های آبخیزداری، سیلاب‌های مخرب را کنترل و به منابع آب زیرزمینی نفوذ داد و آبخوان‌های نیمه‌جان را مجدداً حیات بخشید. این عمل بسیار ارزانتر، پایدارتر و عملی‌تر از اجرای پروژه‌های احتمالی دیگر است یا حداقل در کنار سایر تمهیدات می‌تواند فوق‌العاده مؤثر باشد؛ زیرا آبخیزداری مأموریتی است كه در متن زندگی مردم و حوزه‌نشینان روستایی جا داشته و در حل مشكلات ناشی از کم‌آبی، خشكسالی، سیل‌خیزی و رسوب‌زایی در عرصه‌های منابع طبیعی تأثیر فوق‌العاده‌ای داشته است؛ به‌گونه‌ای که ارزیابی اثرات اقدامات انجام شده نشان داده است هر کجا که این عملیات به صورت کامل انجام شده است، منجر به بهبود زندگی مردم شده و سیل هجوم مشتاقان اجرای پروژه آبخیزداری هر روز بیشتر می‌شود و همین امر باعث شده که مردم و مسئولان دریابند كه آبخیزداری ضرورت اجتناب‌ناپذیر فرآیند توسعه استان پهناور و چند اقلیم کرمان می‌باشد. فعالیت‌های آبخیزداری سریع الاجرا، زود بازده، دارای قابلیت اجرایی در همه عرصه‌های یک سرزمین و متناسب با نیازهای مردم دارای قابلیت انعطاف می‌باشند.
استان کرمان با مساحت 18،2 میلیون هکتار (11،5 درصد مساحت کل کشور)، استانی است که در حاشیه کویر مرکزی ایران قرار گرفته، به طوری که از شمال با استان‌های خراسان جنوبی و یزد، از جنوب با استان هرمزگان، از شرق با استان سیستان و بلوچستان و از غرب با استان فارس مرز مشترک دارد. لازم به ذکر است از سال 1387 عملاً حیطه وظائف منابع طبیعی شهرستان‌های جنوب استان از کرمان تفکیک و تحت عنوان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری جنوب استان شروع به فعالیت مستقل نموده است.
به این ترتیب، سطح حوزه فعالیت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری شمال استان، 10،6 میلیون هکتار است که شامل حوزه‌های پنج‌گانه ابرقو، کل مهران، جازموریان، لوت و ساغند می‌باشد (شکل شماره (1)). همجواری با کویر لوت و زنگی احمد و کمبود بارش، باعث گردیده است؛ که در بخش اعظم شمال استان، اقلیم خشک و نیمه خشک حاکم باشد؛ به طوری که بر اثر خشکسالی‌های دو دهه اخیر و تغییر اقلیم، متوسط استان از 145 میلیمتر به 129 میلیمتر کاهش یافته است. از طرفی با توجه به وسعت و متوسط بارندگی، حجم بارش سالانه درحوزه‌های شمال استان 18,24 میلیارد مترمکعب می‌باشد که با لحاظ نمودن میزان تبخیر و نفوذ آب به آبخوان‌ها، میزان رواناب تولیدی 3,6 میلیارد مترمکعب برآورد می‌گردد. لازم به ذکر است در شرایط فعلی، مدیریت این میزان رواناب با اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری، نقش مؤثری در کاهش اثرات خشکسالی، تغذیه آبخوان‌ها، کاهش خسارات سیل و فرسایش و رسوب دارا می‌باشد.
بر اساس بررسی‌های کارشناسی و محاسبات انجام شده در تعدادی از حوزه‌های آبخیز شمال استان كه به طور نمونه انتخاب شده‌اند (شکل شماره (2))، فرسایش آبی حدود 17 تن در هكتار در سال برآورد شده است که این میزان فرسایش در سطح حوزه‌ها، سالانه معادل 240 میلیون مترمکعب می‌شود. همچنین حجم رسوب سالانه در سطح حوزه‌ها با احتساب رسوب تولیدی 5,7 تن در هکتار، معادل 80میلیون تن می‌باشد (شکل شماره (4)). هچنین بر اساس آمار و اطلاعات موجود علیرغم پایین بودن متوسط بارندگی استان، متأسفانه طی سال‌های گذشته به دلیل خشکسالی‌های متعدد، تخریب پوشش گیاهی و خاک، کاهش میزان نفوذ و عدم پراکنش مناسب بارندگی از لحاظ زمانی و مکانی شاهد افزایش خسارات سیل در استان می‌باشیم به طوری که حجم رواناب تولیدی و در نتیجه سیلاب‌ها افزایش و طی 60 سال گذشته بالغ بر 600 مورد سیل در استان کرمان گزارش شده است. این استان از نظر تعداد و خسارت ناشی از سیل مقام سوم را در کشور به خود اختصاص داده است. شکل شماره (3).
سال 1352 – گزارش مختصری تحت عنوان شناسایی حوزه آبخیز سد جیرفت،
سال 1354 – تشکیل مرکز آبخیزداری هلیل رود در بافت و شروع عملیات آبخیزداری،
سال 1368- شروع برنامه اول و تصویب پروژه استانی حفظ و احیاء اراضی زراعی، فعال‌تر شدن نسبی عملیات آبخیزداری در شهرستان‌های بافت، اجرای چند مورد پروژه آبخیزداری در سطح استان در شهرهای راین، راور، زرند، ماهان، بم،
سال 1370 – تشکیل معاونت آبخیزداری در وزارت جهاد سازندگی و شکل‌گیری مدیریت آبخیزداری استان و ادارات آبخیزداری شهرستان‌ها و گسترش عملیات آبخیزداری در تمامی شهرستان‌های استان و توسعه فرآیندهای آبخیزداری در کشور،
به تبع این سیر تحول، در سال 1383 اداره کل منابع و آبخیزداری جنوب استان مستقل و به دنبال آن فعالیت‌های آبخیزداری در قالب مدیریت آبخیزداری جنوب استان از اداره کل استان منفک گردید و در نیمه دوم سال 1385 مدیریت آبخیزداری استان به اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری شمال استان منتقل و پروژه‌های نیمه تمام در سازمان جهاد کشاورزی استان تا آخر سال به آن سازمان مربوط می‌شود و در سال 1386 فعالیت‌های معاونت آبخیزداری شمال استان تاکنون ادامه دارد.
* حاکمیت اقلیم خشک و بیابانی در بسیاری از حوزه‌های آبخیز شمال استان،
* وقوع خشکسالی‌های پی در پی طی دو دهه اخیر،
* سیل‌خیزی بالا و داشتن رتبه سوم از لحاظ وقوع سیلاب و خسارات ناشی از آن،
* کم آبی و افت سطوح منابع آب زیرزمینی و وابسته بودن بخش اعظم امور زندگی مردم به آب‌های زیرزمینی،
* کاهش کیفیت منابع آب زیرزمینی و شور شدن خاک در اکثر دشت‌های شمال استان،
* تهدید مخازن سدهای مخزنی و تأسیسات آبیاری به دلیل رسوب‌خیزی زیاد حوزه‌های آبخیز،
* ورود حجم قابل توجهی از آب‌های سطحی و زیر قشری با کیفیت مطلوب به درون چاله‌های کویری،
* افزایش بی‌رویه مهاجرت به شهرها و رها شدن روستاها که قطب تولید و درآمدزایی می‌باشند،
* پائین بودن میزان نزولات آسمانی و عدم پراکنش مناسب آن‌ها از لحاظ زمانی و مکانی،
* فشار چرای دام به میزان بیش از ظرفیت مراتع موجود در عرصه‌های آبخیز كه پیامدهای آن عبارتند از فرسایش شدید خاك، كم شدن ضخامت خاك نفوذپذیر مغزی و حاصلخیزی خاك،
* عدم آگاهی و فقر و محرومیت روزافزون ساكنان حوزه‌های آبخیز كه سبب هجوم بیشتر در استفاده ناصحیح از منابع طبیعی می‌شود.
* یکی از برنامه‌های راهبردی وزارت جهاد کشاورزی در اقتصاد مقاومتی،
* چند منظوره بودن (حفظ آب و خاک) و کمک به پایداری توسعه کشاورزی،
* منطبق بر نیازهای بهره‌برداران در حوزه‌های آبخیز،
*بهبود معیشت روستائیان و تحقق اهداف ارتقاء درآمد و ایجاد اشتغال در زمانی کوتاه،
* اقبال بالا از سوی مردم و درخواست‌های مسئولین کشوری و استانی،
* تنوع اقدامات آبخیزداری (مکانیکی، بیومکانیکی، بیولوژیکی و مدیریتی) و عدم نیاز به تکنولوژی پیچیده،
* پراکندگی اجرائی مناسب در سطح کشور و رعایت عدالت در توزیع ثروت ملی،
* امکان اجراء در مناطق دور افتاده و صعب العبور،
* دارای نسبت فایده به هزینه به طور متوسط 4,7 (چهار و هفت دهم برابر)،
* ارزانتر بودن نسبت به سایر روش‌های ذخیره آب.
* در حوزه باب گهر زرند کرمان، با انجام عملیات آبخیزداری همراه با احداث بندهای خاکی، دبی متوسط 32 رشته قنات و چشمه از 3,85 لیتر بر ثانیه به 7,2 لیتر بر ثانیه (حدود 2 برابر) رسیده است.
* در حوزه پنج کوه کرمان پس از اجرای عملیات آبخیزداری با احداث 97 بند خاکی و 7000 مترمکعب بند سنگی ملاتی دبی قنات‌ها و چشمه‌ها بین 1,5 تا 3 برابر افزایش یافته است. در 13 قنات اندازه‌گیری شده، دبی متوسط پیش از عملیات آبخیزداری 12 و پس از آن 20 لیتر بر ثانیه بوده است.
* در حوزه راویز رفسنجان، متوسط آبدهی 23 قنات قبل از اجرای عملیات آبخیزداری 8,9 لیتر بر ثانیه بوده و پس از آن، 19,2 لیتر بر ثانیه شده است.
از نظر طبیعی استان کرمان به یک کلان حوزه، تعداد 2 حوزه آبخیز اصلی و تعداد 5 حوزه آبخیز فرعی تقسیم شده است. از مجموع 14،448،617 هکتار مساحت استان، حدود 10،700،000 هکتار آن مربوط به مناطق کوهستانی و شیب‌دار و حدود 3،000،000 هکتار آن مربوط به مناطق کم شیب و دشت‌ها می‌باشد. حدود 1،933،230 هکتار از مساحت استان معادل 11 درصد از عرصه‌های حوزه‌های آبخیز سیل‌خیز است. این عرصه‌ها در تولید هرز آب‌های سطحی نقش سریع داشته به طوری که سالیانه بیش از 3,6 میلیون متر مکعب هرز آب مستقیم و سریع تولید می‌نماید که در تشدید فرسایش و ایجاد سیلاب‌های مخرب مؤثر می‌باشد. میزان فرسایش خاک در استان برابر آمار موجود 240 میلیون تن در سال معادل 17 تن در هکتار می‌باشد.
• پیشگیری و کاهش خطرات ناشی از سیل،
• پیشگیری و تعدیل اثرات خشكسالی و افزایش میزان آبدهی چشمه‌ها و قنوات،
• جلوگیری از فرسایش خاك حاصلخیز كشاورزی،
• جلوگیری از حمل رسوبات به مخازن سدها و مناطق پایین دست،
• حفظ و افزایش ارزش تفرجگاهی طبیعت،
• ایجاد، بهبود و تثبیت شغل،
• استحصال جریانات زیر قشری ورودی به كویر و جلوگیری از شور شدن آن‌ها،
• تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، تقویت و افزایش سطح آبخوان‌ها،
• توسعه و احیاء پوشش گیاهی،
• کنترل هرز آب‌ها.
با توجه به این که حوزه‌های آبخیز، واحدهای کاری توسعه پایدار یک سرزمین می‌باشند، بنابراین رویکرد آینده آبخیزداری بایستی توجه جدی و برنامه‌ریزی شده جهت اعمال مدیریت جامع بر این حوزه‌ها باشد. با اعمال مدیریت جامع، همه واحدهای تأثیرگذار در حوزه تحت یک برنامه هماهنگ و واحد با توجه به اولویت‌های تعیین شده، فعالیت‌های اجرائی و حفاظتی یا حمایتی لازم را اجرا می‌نمایند که نتیجه این اقدامات هماهنگ، توسعه همه جانبه و پایدار حوزه آبخیز خواهد بود. اگرچه مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز به صورت پایلوت در سطح استان‌ها شروع گردیده، اما بایستی در سطح کلان و ملی مورد توجه جدی مسئولان کشور قرار گیرد.
به هر حال تا تحقق کامل مدیریت جامع در سطح حوزه‌های آبخیز موارد ذیل به منظور اجرای گسترده عملیات آبخیرداری پیشنهاد می‌گردد:
* در نظر گرفتن اعتبار ویژه‌ای همانند سال 1397 که از محل صندوق توسعه ملی به اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری به سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور برای اجرای عملیات آبخیرداری در سطح حوزه‌ها در جهت کوتاه نمودن مدت زمان اجرای پروژه‌ها و بالا بردن اثربخشی آن‌ها با توجه به کمبود و بحران در بخش آب اختصاص یافت. در ضمن فعالیت‌های آبخیزداری در کوتاه مدت و دراز مدت با تقویت منابع آبخیر و احیا و اصلاح این منابع به نحو قابل توجهی تولید را افزایش داده و اقتصاد منطقه را شکوفا می‌نماید،
* افزایش اعتبارات و تسهیلات آبخیزداری از طریق اختصاص برخی از اعتبارات بخش آب،
* حمایت از تدوین اقدامات ملی آبخیزداری کشور،
* بازنگری در قوانین آبخیزداری و منابع طبیعی،
* تشکیل شورای عالی منابع طبیعی و آبخیزداری،
* ارتقای سطح آگاهی مردم و بهره‌برداران و آبخیزنشینان،
* اختصاص سهمیه استخدامی به سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری به منظور جذب کارشناسان با تخصص آبخیزداری در شهرستان‌ها.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
