آب به‌عنوان محور توسعه پایدار به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های قرن حاضر جامعه بشریت مبدل گشته است که می‌تواند سرمنشأ بسیاری از تحولات مثبت و منفی جهان باشد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد کشورهای با درامد سرانه کم و تنش آبی زیاد (که تا سال 2025 حدود هفت میلیارد نفر از جهان را شامل می‌شوند) اولین قربانیان بحران آب در جهان خواهند بود. با جمعیت کنونی جهان سهم سرانه هر فرد از تمام آب کره زمین (حدود 36 میلیون کیلومترمکعب) 74000 مترمکعب برآورد می‌شود و این میزان بیشتر از حد استاندارد لازم برای هر فرد است، اما این آب توزیعی نابرابر دارد و حدود دو سوم آن به‌صورت تبخیر از دسترس خارج می‌شود و حدود 14000 کیلومترمکعب آن منبعی نسبتاً پایدار تشکیل می‌دهد. نکته دیگر این‌که تنها بخشی از منابع آب‌های موجود و در دسترس، تجدید پذیر بوده و بخش قابل ملاحظه‌ای از منابع آب که از طریق آبخوان‌ها برداشت می‌شوند تجدید ناپذیر هستند.
به‌طور کلی منطقه خاورمیانه از جمله مناطقی است که به‌شدت دچار محدودت منابع آب شیرین است به‌طوری که گفته می‌شود آب در آینده در این منطقه همچون نفت مورد معامله قرار خواهد گرفت. براساس گزارش ورلد مترز سرانه مصرف آب در کشور ما 1350 مترمکعب در سال است که این میزان بیش از دو و نیم برابر سرانه متوسط جهانی است و باعث برداشت 80 درصد منابع آب‌های تجدید شونده کشور شده است در حالی که این میزان برای کشورهای جهان به‌طور متوسط 45 درصد است.
سازمان ملل متحد طی گزارش سالیانه خود، تحت عنوان توسعه جهانی آب اعلام کرده در کشورهای با درآمد سرانه
الا 59 درصد مصرف آب به بخش صنعت، 30 درصد به بخش کشاورزی و 11 درصد به بخش شرب اختصاص دارد، اما متأسفانه در کشور ما بیش از 90 درصد منابع آب در بخش کشاورزی به‌صورت سنتی، غیراستاندارد و با بهره‌وری بسیار پایین مورد مصرف قرار می‌گیرد (نمودار 1)؛ این در شرایطی است که بیش از 55 درصد از مصرف آب کشور به آب‌های زیرزمینی متکی است.
تخصیص عمده سهم آب کشور به حوزه کشاورزی از آنجا مورد نکوهش قرار می‌گیرد که شاهد هستیم از این منبع کمیاب و حیاتی برای تولید محصولاتی استفاده می‌شود که به ازای آن ارزش‌افزوده بالایی عاید کشور نمی‌شود؛ به‌عنوان مثال بر مبنای گزارش‌های کارشناسی اندیشکده تدبیر آب ایران، ارزآوری گندم در کشور به ازای مصرف یک مترمکعب آب 0.1 دلار، ارزآوری ذرت به ازای یک مترمکعب آب 0.12 دلار و ارزآوری عدس به ازای یک مترمکعب آب 0.24 دلار است در حالی که ارزش جهانی هر مترمکعب آب بیش از 2 دلار است! نکته قابل توجه این‌که در این گزارش ارزآوری پسته که به‌عنوان یکی از کالاهای اصلی صادراتی استان شناخته می‌شود، به ازای مصرف یک مترمکعب آب 0.93 دلار محاسبه شده است، همچنین در مورد هندوانه برخلاف تصور عام و همه ذهنیتی که در خصوص صادرات آب مجازی در مورد آن ایجاد شده، ارزآوری به ازای مصرف یک مترمکعب آب 1.2 دلار برآورد شده است.
اصولاً مطالعات آمایش سرزمین کشورها با هدف استفاده بهینه و عقلایی از منابع موجود در جهت دستیابی به اهداف کلان شامل: عدالت رشد، توسعه متوازن و یکپارچه انجام می‌شود. در ایران تجربه اول مطالعات آمایش سرزمین که در دهه 50 و توسط شرکت فرانسوی ستیران انجام شد، با وجود رهنمودهای درست مانند هشدار نسبت به پیامدهای رشد سریع اقتصادی، جهش‌های بزرگ جمعیتی، استفاده بیش از حد از منابع طبیعی و نیز توصیه به بهره‌برداری از آب‌های غیرمتعارف و بازچرخانی آب، همچنین دارای ضعف‌های جدی از جمله تأکید بر بهره‌برداری حداکثری از آب‌های زیرزمینی و تمرکزگرایی در تمام ابعاد است. در تجربه دوم که در دهه 1360 انجام شد، نیز تأکید بر توسعه به مفهوم رشد بوده است و در مقوله آب به بهره‌برداری حداکثری از منابع آب منجر شده و به مفهوم اضافه برداشت از آب زیرزمینی و ظرفیت منابع آب توجه نشده است. در تجربه سوم که در بازه سال‌های 1377 الی 1383 انجام شد به‌درستی، ضرورت ایجاد محدودیت‌هایی برای مصارف آب در حوزه کشاورزی، افزایش راندمان آب با استفاده از مهار آب، شیوه‌های مدرن آبیاری، توسعه شیوه‌های تولید متراکم و گلخانه‌ای در مناطق کم آب کشور موردتوجه قرار گرفت، اما دارای ضعف‌های جدی از جمله تأکید بر بهره‌برداری
حداکثری از منابع آب بر محور امنیت غذایی و توسعه کشاورزی و اهتمام به توسعه به مفهوم رشد بوده است و مانند مطالعات پیشین در این سند نیز به مسئله اضافه برداشت از آب‌های زیرزمینی توجه نشده است. در آخرین مطالعات آمایش سرزمین (مصوب 1399) با استفاده از تجربه این سه دوره مطالعات و با در نظر گرفتن رویکرد توسعه پایدار، بستر زیست‌محیطی و منابع آب به‌عنوان مبنایی برای استقرار فعالیت‌ها و جمعیت در آینده در نظر گرفته شده است.
سرزمین، استان کرمان در سال 1393، حدود 920 میلیون مترمکعب اضافه برداشت از منابع زیرزمینی داشته است. بر همین مبنا برآورد شده که از سال 93 تاکنون، این اضافه برداشت، مجموعاً به بیش از 22 میلیارد مترمکعب رسیده است! به استناد همین گزارش، ارزش‌افزوده ایجادشده به ازای هر مترمکعب آب در حوزه کشاورزی استان، 2700 تومان بوده، در حالی که ارزش‌افزوده ایجادشده به ازای هر مترمکعب آب در حوزه صنعت 113000 تومان و در حوزه صنعت 650000 تومان بوده است (نمودار 2).
از سوی دیگر به ازای مصرف 1000 مترمکعب آب در حوزه کشاورزی، 0.48 نفر اشتغال ایجاد شده، این عدد در حوزه صنعت 3.2 نفر به ازای مصرف 1000 مترمکعب آب و در حوزه خدمات 0.97 نفر اشتغال بوده است. به‌طور کلی برای کل اقتصاد استان به ازای هر مترمکعب 14250 تومان ارزش‌افزوده و به ازای 1000 مترمکعب 0.12 نفر اشتغال ایجاد شده که همان‌طور که در نمودارهای 2 و 3 قابل مشاهده است، این مقدار تنها حدود 50 درصد متوسط کشوری بوده است.
با توجه به آنچه به اختصار بیان شد، به نظر می‌رسد توجه به چالش‌های مدیریت آب، اصلاح ساختار اقتصادی، حفاظت کمی و کیفی و راهکارهای افزایش بهره‌وری آب استان و همچنین پارامترهای تعیین‌کننده آن‌ها، بسیار حائز اهمیت است؛ به‌عنوان مثال، در مقوله بهره‌وری آب باید پارامترهای ناکارآمدی سیستم‌های تخصیص آب، ضعف رابطه متقابل و سازنده بین سازمان‌های دولتی و مصرف‌کنندگان آب، پائین بودن سطح آگاهی و دانش بهره‌برداران خصوصاً بهره‌برداران بخش کشاورزی (به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب در کشور و استان) باید موردتوجه جدی و اصلاح قرار گیرند. البته باید توجه داشت که این وضعیت اگرچه در چند سال گذشته بیشتر حول محور آب و مشکلات مربوط به آن بیان شده اما خاک، منابع انرژی و محیط‌زیست نیز به همان اندازه مورد اهمیت و متأسفانه تحت خطر نابودی قرار دارند به عبارت بهتر بحران آب تنها نوک کوه یخ است که بیشتر در معرض توجه قرار گرفته است.
در پایان به نظر می‌رسد ادامه روند فعلی در استان نتیجه‌ای جز نابودی تدریجی منابع نخواهد داشت، اگر ریل اقتصاد استان را تغییر ندهیم بیست سال آینده اقتصاد استان کاملاً قابل پیش‌بینی است درنتیجه قطعاً انتخابی به‌جز تغییر و اصلاح ساختار اقتصادی وجود ندارد، اصلاح ساختاری که استراتژی اصلی آن اولاً حرکت به سمت فعالیت‌های با ارزش‌افزوده بالا و اصطلاحاً دانش‌بنیان و دوماً ارتقای بهره‌وری منابع به‌طور ویژه آب باشد.
نمودار 2: ارزش‌افزوده ایجاد شده به ازای مصرف یک مترمکعب آب (تومان)
نمودار 3: اشتغال ایجاد شده به ازای مصرف 1000 مترمکعب آب (نفر)
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
