کارشناس پایش اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان کرمان
امروزه محیط‌زیست یکی از موضوعات مهم دنیا است. ضرورت بقای انسان بر روی کره خاکی او را واداشته است تا در این خصوص تأمل کرده و به‌عنوان اشرف مخلوقات در صدد حفظ زمین این گاهواره حیات برآید. بحران‌های محیط‌زیستی که در دهه‌های اخیر بیش از پیش تظاهرات خود را نشان داده‌اند حاصل بهره‌وری نامعقول انسان از طبیعت بوده و نسل بشر فراموش کرده است که امانت‌دار محیط‌زیست برای آیندگان است و نمی‌تواند حیات فعلی خود را به‌گونه‌ای ترسیم کند که مایه نابودی حیات نسل‌های آتی گردد. توسعه بدون در نظر داشتن تأثیرات محیط‌زیستی آن سرانجامی جز تهدید حیات بر روی زمین نداشته و لزوم توجه به توسعه پایدار نه یک انتخاب که به یک ضرورت تبدیل شده و تنها راه زندگی شرافتمندانه برای همه بشریت است.
در این میان با بررسی شاخص عملکرد محیط‌زیستی کشورهای جهان، متوجه می‌شویم که متأسفانه کشورمان ایران از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست و این نشان می‌دهد که مشکلات محیط‌زیستی در ایران از اهمیت خاصی برخوردار بوده و لذا بررسی و تحلیل این معضلات اهمیت ویژه‌ای دارد.
به‌طورکلی مشکلات یا بهتر است بگوییم بحران‌های محیط‌زیستی کشور را می‌توان در چندین بخش تقسیم‌بندی کرد که برخی از آن‌ها علت و معلول یکدیگر و در ارتباط تنگاتنگ با هم هستند.
ایران با قرار گرفتن در یکی از مناطق خشک و نیمه‌خشک دنیا با محدودیت منابع آبی بجز در نوار شمالی کشور و برخی از مناطق غربی روبه‌رو بوده است، اما متأسفانه در سال‌های اخیر بحران کم‌آبی حتی در این مناطق نیز قابل‌لمس بوده و از سوی دیگر با تکمیل ظرفیت سدسازی در کشور و عدم امکان انتقال آب از حوضه‌های پرآب به مناطق کم آب، مشکل کم‌آبی به یک بحران تبدیل شده است. برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و مصرف بی‌رویه آب بویژه در بخش‌های کشاورزی و شرب از دلایل اصلی بروز این بحران بوده است. متأسفانه برخلاف گذشته که با سیستم‌های سنتی چشمه، قنات و غیره بهره‌برداری از منابع آبی متناسب با توان منبع صورت می‌گرفت، با پیشرفت تکنولوژی بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی حتی تا 80 درصد میزان تغذیه آن انجام شده است. این موضوع در کنار کاهش بارش‌ها و عدم اعمال سیاست‌های صرفه‌جویی موجب کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، کاهش رطوبت سطحی زمین، از بین رفتن پوشش گیاهی و در نهایت افزایش مناطق تولیدکننده گردوغبار شده است. این موضوع تا حدی پیش رفته که امروزه به علت کمبود آب حتی در بسیاری از مناطق شهری حوضه‌های کم بارش، دچار کمبود آب بویژه در فصول گرم سال هستیم. تناوب ترسالی و خشک‌سالی در ایران کاملاً طبیعی و از خصوصیات اقلیم منطقه است، اما در دو دهه اخیر بارش‌ها به‌شدت کاهش‌یافته و ایران که در بهترین حالت یک‌سوم میانگین بارش جهانی را به خود اختصاص داده است، دچار خشک‌سالی‌های ممتد نموده و اثرات آن به‌عنوان بحران زیست‌محیطی همواره تهدیدی برای ایران خواهد بود. تالاب‌ها و دریاچه‌ها در ایران در معرض خشک شدن است که این خود تهدیدی برای تنوع زیستی، اکوسیستم و جوامع محلی می‌باشد. از علل بروز این مشکل کاهش کیفی منابع آبی، تغییرات آب‌وهوای جهانی (کاهش بارش‌ها و افزایش دما)، سدسازی‌های غیراصولی، عدم مدیریت اصولی منابع آبی و تغییر کاربری اراضی می‌باشد. با خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها بروز پدیده گردوغبار در مناطقی که تاکنون مواجهه‌ای با آن نداشته است، اتفاق افتاده و در سایر مناطق نیز تشدید خواهد شد. از دیگر چالش‌های مرتبط با برداشت بی‌رویه از منابع آبی بروز پدیده فرونشست زمین است که در سال‌های اخیر موردتوجه قرار گرفته و مطالعات دقیقی نیز در این زمینه انجام شده است.
تغییرات آب‌وهوای جهانی ناشی از گرم شدن کره زمین یکی از چالش‌هایی است که تأثیر منفی بر شرایط محیط‌زیستی کشور خواهد داشت. طبق تحلیلی که در کشور هلند انجام شده است، تغییرات آب‌وهوا تا سال 2050 می‌تواند تا 17 درصد از منابع آب تجدیدشونده ایران را کاهش دهد و این در حالی است که تا آن زمان نیاز سالانه ایران 40 درصد بیشتر از حجم منابع تجدیدشونده آب کشور خواهد بود. این کاهش کمیت، لاجرم بر کاهش کیفیت منابع آبی نیز اثرگذار خواهد بود. از آثار تغییرات آب‌وهوای جهانی بروز پدیده سیلاب است. بارش‌های شدید در کوتاه‌مدت در کنار فرسایش خاک، ساخت سدهای غیراصولی در مسیر رودخانه‌ها، کمبود زیرساخت‌ها برای هدایت و کنترل سیلاب موجب بروز این پدیده در کشور شده است. ایران در سالیان اخیر شاهد سیلاب‌های متعددی با خسارات جانی و مالی فراوانی بوده است.
همان‌گونه که اشاره شد، کاهش بارش‌ها و عدم تغذیه منابع آبی باعث از بین رفتن تدریجی پوشش گیاهی و فقر مراتع می‌گردد. از سوی دیگر به دلیل عدم اخذ سیاست‌های کاهش برداشت و حتی در برخی موارد افزایش برداشت از منابع آبی به دلیل افزایش جمعیت و تغییر الگوی مصرف ناشی از مهاجرت روستائیان به شهرها، فشار بر منابع طبیعی افزایش‌یافته و این فشار موجب از دست رفتن بیش از پیش پوشش گیاهی، فرسایش خاک و افزایش بروز پدیده گردوغبار شده است. جنگل‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اکوسیستم‌های زیستی زمین شناخته شده‌اند که نقش مهمی در حفظ تنوع زیستی، تولید اکسیژن، جذب دی‌اکسید کربن، کنترل آب‌وهوا و حفظ خاک دارند. از بین رفتن جنگل‌ها به دلیل تجارت چوب، تغییر کاربری اراضی، ساخت‌وسازهای غیرمجاز، افزایش خشک‌سالی‌ها و آتش‌سوزی‌های متعدد با منشأ انسان‌زاد موجب اثرات جدی بر زیستگاه‌های حیات‌وحش، کاهش تنوع زیستی، افزایش خسارات سیلاب‌ها و کاهش کیفیت هوا و از بین رفتن منابع آب و کاهش کیفیت و فرسایش خاک شده است که این موضوع نه‌تنها محیط‌زیست طبیعی که حیات انسانی را نیز با تهدید مواجه ساخته است. با از بین رفتن زیستگاه‌های جانوری و گسترش بی‌رویه زیستگاه‌های انسانی متأسفانه تنوع زیستی در معرض خطر قرار گرفته و تعداد قابل‌ملاحظه‌ای از گونه‌های جانوری و گیاهی منقرض‌شده و یا در حال حاضر در معرض انقراض قرارگرفته‌اند.
متأسفانه علیرغم بروز خشک‌سالی‌های دو دهه اخیر، شاهد اتخاذ تدابیر متناسب جهت مدیریت کشاورزی و تغییر الگوی کشت و آبیاری در کشور نبوده‌ایم و حتی در برخی از حوضه‌های بحرانی با افزایش سطح زیر کشت نیز مواجه شده‌ایم. از سوی دیگر کاهش منابع آب سطحی و زیرزمینی در برخی مناطق موجب رهاسازی زمین‌های کشاورزی شده و از آنجا که بخش کشاورزی از امنیت غذایی ملی نیز پشتیبانی می‌کند، تشدید تنش آبی موجب کاهش بیشتر تولید بخش کشاورزی شده که این خود منجر به افزایش هزینه واردات و بدتر شدن شرایط مالی کشور می‌شود.
مسئله آلودگی‌های زیست‌محیطی یکی از مهم‌ترین موضوعات حوزه تمدن بشری است. بروز آلودگی‌های زیست‌محیطی در سه بخش هوا، آب‌وخاک اتفاق می‌افتد. آلودگی زیست‌محیطی طبق تعریف عبارت است از وجود یک یا چند ماده آلوده‌کننده در محیط‌زیست به مقدار و مدتی که کیفیت یا چرخه طبیعی را برای انسان، حیوان و گیاه تغییر دهد.
امروزه ایران در زمینه آلودگی هوا با مشکلات زیادی مواجه می‌باشد. چندین شهر از آلوده‌ترین‌های دنیا در کشور قرار داشته و در سال‌های اخیر علاوه بر آلودگی هوا ناشی از فعالیت خودروها و صنایع، بروز پدیده گردوغبار نیز به این مشکل افزوده‌شده است. متأسفانه خودروهای بی‌کیفیت، ناترازی انرژی و لزوم استفاده از مازوت در برخی از فصول سال در نیروگاه‌ها، آلودگی ناشی از صنایع، از بین رفتن پوشش گیاهی و افزایش بیابان‌زایی از علت‌های مهم در بروز آلودگی هوا هستند که شهروندان بیشترین تأثیر را از آن می‌گیرند. آلودگی هوا ناشی از حمل‌ونقل به دلیل استفاده از تکنولوژی قدیمی و عدم استفاده از تکنولوژی روز دنیا و تولید خودروهای بی‌کیفیت داخلی که سالیانه میلیون‌ها تن آلاینده وارد هوا ساخته و میلیون‌ها لیتر بنزین و گازوئیل را هدر می‌دهند، موجب خسارات جانی و مالی بسیاری شده است. آلودگی منابع آبی ناشی از فعالیت‌های صنعتی و معدنی، کاهش کیفیت آب و همچنین آلودگی برخی منابع آبی به فلزات سنگین ناشی از برداشت بی‌رویه از منابع آبی و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، آلودگی‌های ناشی از مصرف بی‌رویه سموم و کودهای شیمیایی در کشاورزی و عدم توسعه تصفیه‌خانه‌های فاضلاب شهری و صنعتی از دلایل عمده آلودگی آب در کشور هستند. آلودگی هوا و آلودگی آب به‌صورت غیرمستقیم موجب آلودگی خاک می‌گردند. نشست ترکیبات آلاینده هوا بر روی خاک، باران‌های اسیدی و تخلیه فاضلاب‌های صنعتی، کشاورزی و بهداشتی از عوامل آلودگی و تخریب خاک هستند. خاک به دلیل وجود میکروارگانیسم‌های متعدد خاصیت خود پالایی داشته، لیکن چنانچه ورود آلودگی بیش از آستانه تحمل آن باشد بروز آلودگی در آن حتمی خواهد بود. دفع غیراصولی پسماندها نیز از عوامل دیگر آلودگی خاک و منابع آبی است که به‌طور مجزا به آن خواهیم پرداخت.
آلودگی‌های صنعتی یکی از مشکلات اصلی محیط‌زیست ایران می‌باشند. در سال‌های اخیر با توسعه صنعت که متأسفانه از تکنولوژی‌های روز دنیا برخوردار نبوده و از تکنولوژی‌های قدیمی استفاده می‌نمایند با انتشار آلاینده‌های زیست‌محیطی در هوا، آب‌وخاک و عدم مدیریت صحیح پسماند و فاضلاب تولیدی، موجب آلودگی محیط‌زیست می‌شوند.
شاید یکی از جلوه‌های بارز آلودگی محیط‌زیست در نظر عموم پسماندها هستند. متأسفانه علیرغم تصویب قانون مدیریت پسماند در سال 1383 و مشخص نمودن وظایف ارگان‌های مختلف در بحث مدیریت پسماند، همچنان یکی از معضلات زیست‌محیطی کشور دفع غیراصولی و ناکارآمد پسماندها است. تخلیه شیرابه‌های ناشی از محل‌های دفن پسماند موجب آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی شده و در بسیاری از موارد سوزاندن پسماندها در لندفیل ها موجب آلودگی هوا می‌گردد. در این میان آلودگی خاک ناشی از دفن پسماندها نیز کاملاً واضح و روشن است. تخلیه پسماندهای غیرقابل تجزیه از معضلات دیگر مرتبط با حوزه پسماند است. در این میان افزایش پسماندهای ویژه ناشی از توسعه فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی که نیاز به مدیریت ویژه دارند از چالش‌های دیگر این حوزه می‌باشد. پسماندهای پزشکی به دلیل خصوصیات بیماری‌زایی نیز جزء پسماندهای ویژه دسته‌بندی‌شده و اهمیت خاصی در حوزه مدیریت پسماند دارند، اما علیرغم این اهمیت، همچنان مدیریت این‌گونه پسماندها حتی در مراکز درمانی بزرگ نیز در بسیاری از موارد ناکارآمد می‌باشد.
هزینه‌های زیست‌محیطی ناشی از خسارت مشکلات آب، بیابان‌زایی، آلودگی و … در درازمدت می‌تواند ضرباتی را بر اقتصاد کشور وارد سازد. طبق برآورد بانک جهانی هزینه سالانه تخریب محیط‌زیست در ایران هم‌اکنون به میزان 5 تا 10 درصد تولید ناخالص داخلی رسیده است. همان‌طور که ذکر شد مشکلات آب و بیابان‌زایی خود منشأ چالش بزرگ‌تری به نام بروز پدیده گردوغبار می‌باشد، چنانچه در سنوات اخیر تعدد بروز و شدت این پدیده افزایش‌یافته است. از بین رفتن منابع زیست انسانی، مهاجرت جوامع انسانی، افزایش آلودگی هوا، گسترش بیماری‌های تنفسی، چشمی و قلبی عروقی و اختلال در سیستم حمل‌ونقل جاده‌ای و ریلی در کنار تخریب خاک، فقر پوشش گیاهی و افت حاصلخیزی خاک ازجمله آثار مخرب این پدیده است.
در پایان
علیرغم سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در حوزه محیط‌زیست، تصویب قوانین راهگشا چون قانون هوای پاک، قانون حفاظت خاک در سال‌های اخیر و سایر قوانین مصوب قبلی و در رأس آن اصل 50 قانون اساسی جمهوری اسلامی، متأسفانه ایران برای مقابله با این مشکلات و بحران‌ها حرکتی کُند را در پیش‌گرفته و این در حالی است که جهان به‌طور مداوم در حال تلاش برای کاهش اثرات انسانی بر محیط‌زیست است. با افزایش جمعیت و گسترش شهرها برنامه‌ریزی نقش مهمی در نیل به توسعه پایدار خواهد داشت. خواست و اقدام جهادی مسئولان جهت حفاظت محیط‌زیست، توسعه زیرساخت‌ها و تکنولوژی‌های دوستدار محیط‌زیست، توسعه سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی کارآمد، توسعه سرانه فضای سبز و توسعه استفاده از انرژی‌های پاک از طریق رویکردی چندبعدی شامل اصلاح سیاست‌ها، فناوری‌های نوآور، آموزش عمومی و همکاری‌های بین المللی برای حفاظت از محیط‌زیست، تضمین‌کننده آینده‌ای پایدار برای ایران خواهد بود.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
