موضوع اراضی خُرد کشاورزی معیشتی از چالش‌های بسیار مهم در کشاورزی جنوب استان کرمان است. در چنین شرایطی، ضریب نفوذ فناوری، بهره‌وری و نیز تاب‌آوری در برابر مخاطرات طبیعی و چالش‌های اقتصادی به نحو نگران‌کننده ای اُفت می‌کند، لذا کشاورزان خود برای بقا و رقابت، چاره‌ای جز تجمیع و یکپارچه سازی حول تشکیل اتحادیه‌های صنفی و تعاونی‌های تولیدی ندارند. سالانه بیش از 4,5 میلیون تن محصول کشاورزی در جنوب استان کرمان تولید می‌شود. در سال های اخیر به دلیل کمبود منابع آب، توسعه قابل‌ملاحظه سطوح زیر کشت امکان‌پذیر نبوده است، اما تلاش در جهت افزایش بهره‌وری، تغییر رویکرد در الگوی کشت و اجرا و تسری طرح ارتقای سلامت و کیفیت محصولات گیاهی با اولویت سبزی های گلخانه ای در دستور کار قرار دارد.
دکتر احمد احمدپور، رییس سازمان جهاد کشاورزی جنوب استان کرمان، حمایت واقعی در امر کشاورزی در دو بخش تولید و فروش محصولات کشاورزی را حائز اهمیت می‌داند و درباره سیاست‌های تولید و بازرگانی و راهبردهای افزایش بهره‌وری در برنامه تحول کشاورزی منطقه می‌گوید که در سال‌های اخیر با هدف تعیین میزان آب مصرفی محصولات گوناگون و بررسی‌های اقتصادی و کارایی مصرف آب، مطالعات زیادی در مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی جنوب استان انجام شده است که نتایج حاصله در سال‌های آینده راهگشا خواهد بود.
او معتقد است که محدودیت‌های اکولوژیک نقش تعیین‌کننده‌ای در تعیین الگوی جاری منطقه نداشته است و مقوله پرچالش اراضی خُرد، آب ارزان و دسترسی آسان به آن، مدیریت و حکمرانی نامطلوب منابع آب و عدم وجود نظام صنفی کشاورزی از دلایل ایجاد و تداوم و الگوی نامناسب کشت، شده است و در رفع چالش‌های موجود، مشارکت، تعامل و همکاری تمامی دستگاه‌های مسئول در حوزه آب و مراجع حاکمیتی سیاسی اجتناب ناپذیر است و این که اگر سازمان جهاد کشاورزی هر استان به‌عنوان تنها ارگان عامل، مسئول پیگیری و اجرای این فرایند شناخته شود، نتیجه‌ای جز آنچه تاکنون محقق شده، نخواهد داشت.
شرح کامل گفت و گو با دکتر احمدپور در ادامه آورده شده است.
در این ارتباط باید بدانیم که در سال‌های اخیر به دلیل کمبود منابع آب اساساً توسعه قابل ملاحظه سطوح زیر کشت امکان پذیر نبوده است. دیدگاه اصلی وزارت متبوع بر اساس واقعیات موجود، بر حفظ سطوح موجود و تلاش در جهت جایگزینی مزارع فضای باز با کشت های گلخانه ای بوده است. از سوی دیگر برخی الزامات ابلاغی ملی نظیر کشت های استراتژیک شامل گندم و دانه های روغنی نیز وجود داشته است که بنا بر نیاز کشور به تأمین غذایی، افزایش ضریب خوداتکائی و کاهش وابستگی توسعه، کشت این محصولات در سراسر کشور و از جمله این منطقه اتفاق افتاده است.
اما در دوره جدید بر اساس برنامه تدوین شده مبتنی بر واقعیات اکولوژیک موجود، شرایط تغییرات اقلیمی، کمبود شدید کمی و کیفی منابع آب و تغییر نگاه به آب از یک دارایی به یک امانت برای نسل های بعد، افزایش سطوح کشت این محصولات از طریق جایگزینی کشت آن‌ها با محصولات پرخطر نظیر سبزی و صیفی و یا محصولات پرمصرف نظیر ذرت و هندوانه انجام خواهد شد. این فرایند از طریق استقرار و اجرای برنامه کشت های قراردادی محصولات استراتژیک، افزایش نرخ خرید تضمینی آن‌ها و تشویق زارعین به جایگزینی این محصولات بجای موارد مذکور و سوق دادن کمک‌های دولتی نظیر نهاده‌ها مانند کود و خدمات فنی به این محصولات، اجرایی خواهد شد.
در خصوص درختان میوه، مرکبات و نخیلات بیشترین سطح زیر کشت باغات منطقه را به خود اختصاص داده که هم در شرایط دشت و هم کوهستان، بیشتر باغات به سیستم آبیاری تحت‌فشار مجهز شده‌اند، از طرفی کشت متراکم باغات مرکبات در شرایط دشت و استفاده از سیستم‌های سایبان (شید گاردن) نیز در برنامه کار قرار دارد. استفاده از گونه‌های جایگزین و کم آب بر مثل انار، زیتون، انگور و… در مناطق کوهپایه نیز در دستور کار قرار گرفته است. ایجاد و توسعه سیستم‌های آبیاری زیر سطحی بویژه در مرکبات دشت، راهکار دیگری است که در سطح تحقیقات جواب داده و پایلوت آن نیز اجرا شده و امید است در آینده در سطح اقتصادی عملیاتی شود.
موضوع اراضی خرد و کشاورزی معیشتی بدون شک از چالش های بسیار مهم در کشاورزی جنوب استان است که در تمام زیر بخش‌ها شامل باغات، گلخانه ها و زمین های زراعی وجود دارد. در این شرایط ضریب نفوذ فناوری بسیار کاهش‌یافته، بهره وری به‌شدت پایین آمده و توان تاب آوری در برابر مخاطرات طبیعی و چالش های اقتصادی به نحو نگران کننده ای افت می کند. در این گونه اراضی به کارگیری بسیاری از فناوری های نو اساساً فاقد توجیه اجرایی و اقتصادی است و همچنین دامنه کشت محصولات عمدتاً به محصولات پرخطر نظیر سیب‌زمینی، پیاز، گوجه و هندوانه محدود شده و پرداختن به کشت غلات و دانه های روغنی از اساس غیراقتصادی بوده و توسط کشاورز انتخاب نمی‌شود.
در برنامه تحول کشاورزی منطقه جنوب کرمان، حل این چالش در قالب مجموعه ای از اقدامات پیشنهاد شده است: استقرار و اجرای مقررات و الزامات مبنی بر تولید محصولات سالم و گواهی شده، برندینگ و رعایت اصول و موازین فروش و صادرات محصولات به بازارهای خارجی، ضروریاتی را به وجود می آورد که در این چهارچوب کشاورزان خرد برای بقاء و دست یابی به امکان فعالیت و رقابت با زارعین بزرگ و اقتصادی داخلی و نیز سایر کشورها و فروش محصول خود چاره ای جز تجمیع و یکپارچه سازی حول تشکیل اتحادیه های صنفی و تعاونی های تولیدی ندارند. تلاش در جهت تشکیل این تجمعات و نظامات صنفی علاوه بر تسهیل فرایند فروش محصولات، پیگیری مطالبات و ارتباطات با بخش دولتی و سایر بخش‌های غیردولتی را نیز در پی خواهد داشت که از دیگر امتیازات این فرایند است.
همان‌طور که فرمودید مقوله آموزش بهره برداران و ترویج یافته ها و فناوری های جدید و در واقع افزایش ضریب نفوذ فناوری در جامعه بهره برداران یکی از اصول اساسی توسعه کشاورزی و افزایش بهره وری در هر برنامه و راهبرد علمی است. در واقع این مبحث یکی از در دسترس ترین مقوله هایی است که با یک برنامه هدفمند و مدون، با کم ترین هزینه طی یک دوره مشخص قابل‌اجرا است. در برنامه تحول کشاورزی منطقه جنوب کرمان در دوره جدید، به این مقوله به صورت یک فرایند پروژه محور موضوعی یا محصولی پرداخته شده است که متناسب با شرایط فصلی و موقعیت زمانی به شکل متمرکز اجرایی می‌شود. بدین مفهوم که به جای اجرای برنامه های آموزشی روتین و پراکنده در طول سال که همواره مطابق عرف معمول اجرا می شده و طبعاً به دلیل عدم تأمین نیاز موجود هرگز جوابگوی ضرورت نبوده است و نتیجه این می‌شده که اطلاع‌رسانی و آموزش های ترویجی از نفوذ و کارایی کمتری برخوردار بوده‌اند، در دوره جدید بر اساس موضوعات مهم مبتلابه منطقه، اولویت بندی موضوعات و شرایط زمانی و فصلی، تمام امکانات و توان آموزشی و ترویجی اعم از نیروی انسانی و تجهیزات به‌صورت متمرکز و هدفمند حول آن موضوع لحاظ شده و تا حصول نتیجه مطلوب که همان اطلاع‌رسانی و آموزش کامل جامعه هدف می باشد، فرایند ادامه می‌یابد. طبیعی است در چنین حالتی، موضوعات، متعدد و پراکنده نمی توانند باشند و برنامه آموزش به‌صورت پروژه تعریف، اجرا و ارزیابی خواهد شد.
سالانه بیش از چهار و نیم میلیون تن انواع محصولات کشاورزی در جنوب کرمان تولید می شود و افزایش بهره وری از جمله برنامه‌های محوری این سازمان محسوب می شود. انتخاب هر ساله نمونه‌های کشوری از این منطقه در محصولات باغی و زراعی، خود نشان از توان بالای کشاورزان در کمیت و تولید محصول باکیفیت می باشد. قرار گرفتن در جایگاه های برتر کشوری در تولید بسیاری از محصولات و قابلیت‌های موجود در منطقه، همچنین صادرات محصولات جالیزی و گلخانه های جنوب کرمان به کشورهای همسایه و سایر کشورهای اروپایی نشان از کیفیت محصولات در جنوب کرمان دارد.
با وجود این، بالا بودن هزینه های تولید ناشی از هزینه نهاده ها نظیر بذر، خصوصاً در مورد بذور هیبرید محصولات سبزی و صیفی و گلخانه ای که عموماً وارداتی و متأثر از قیمت و نوسانات ارز می باشند، اجاره زمین، کارگر، خسارت‌های ناشی از عوامل محیطی مانند سرمازدگی، تگرگ، خشکیدگی، ریزش و ترشیدگی محصولات و غیره باعث شده میزان بهره وری موجود در برخی از محصولات نسبت به وضعیت ایده آل و حتی متوسط کشور کمتر باشد. ازاین‌رو تلاش در جهت افزایش بهره وری از طریق کاهش هزینه های تولید و تغییر رویکرد در الگوی کشت و توسعه کشت‌های متراکم و کاهش سطح محصولات پرآب بر و پرخطر در دستور کار قرار دارد. از نظر کیفیت محصولات تولیدی نیز تلاش در جهت اجرا و تسری طرح ارتقاء سلامت و کیفیت محصولات گیاهی با اولویت سبزی های گلخانه ای در دستور کار قرار دارد.
راهبردهای افزایش بهره وری کشاورزی منطقه جنوب استان کرمان در برنامه تحول کشاورزی منطقه شامل موارد زیر است:
• افزایش سطح اطلاعات، آگاهی و انتقال دانش و فناوری جدید به مزارع و بهره برداران. استمرار، توسعه و افزایش برنامه های آموزشی و ترویجی و هماهنگی سیاست های اجرایی و حمایتی با این موضوع. باید با آشنایی از تمامی شیوه های نوین آموزش و ترویج و بهره گیری از آن ها در هر منطقه متناسب با شرایط اقلیمی، فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی به ارتقاء سطح دانش و آگاهی کشاورزان پرداخت و همزمان سیاست های ترغیبی، تشویقی و حتی الزام آور در این مسیر اعمال نمود. به‌طور مثال منوط شدن پرداخت تسهیلات اجرای طرح های مختلف (احداث گلخانه، اجرای طرح های آبیاری تحت‌فشار، دامداری و …) طی دوره های آموزشی مربوطه و افزایش وزن و اهمیت دوره های آموزشی سپری شده کشاورزان در فرایندهای انتخاب کشاورزان نمونه سالانه. توسعه مزارع الگویی، ایجاد سایت ها و کانون های یادگیری، حضور و حمایت از فعالیت شرکت های دانش بنیان و شتاب دهنده های تخصصی حوزه کشاورزی نیز می توانند سبب ایجاد فناوری های خلاقانه جدید، بومی سازی فناوری های خارجی و ورود این فناوری ها به مزارع و عرصه های تولید شود.
• توسعه کشاورزی اقتصادی، گذر از کشاورزی معیشتی و رسیدن به کشاورزی اقتصادی با تجمیع و یکپارچه‌سازی مزارع خُرد با حفظ مالکیت افراد و ایجاد مجتمع های بزرگ امکان پذیر است.
• افزایش کارایی مصرف آب. از طریق کاهش سطح زیر کشت محصولات پرآب بر، جایگزینی و توسعه کشت-های متراکم و معرفی محصولات کم مصرف و سازگار با شرایط اقلیمی جدید و جابه جایی تاریخ های کشت از دوره های گرم و خشک به فصول پاییز و زمستان برای استفاده از آب سبز.
• حمایت از تولید داخلی نهاده ها (بذر، کود و سم) با تکیه بر دانش بومی و توسعه شرکت های دانش‌بنیان. امروزه بخش مهمی از عوامل تولید بویژه بذر محصولات سبزی و صیفی و گلخانه ای، کود، ماشین آلات و تجهیزات و همین طور مواد مؤثر آفت‌کش‌ها با صرف هزینه های زیاد از خارج تأمین می شود. نوسانات قیمت این موارد متناسب با تغییرات قیمت ارز بار سنگینی بر هزینه های بهره برداران تحمیل کرده و از عوامل مهم کاهش بهره وری است. تلاش در جهت تأمین این موارد از طریق سرمایه گذاری در بخش‌های علمی و تحقیقاتی و اجرای پروژه های تحقیقاتی لازم برای دستیابی به دانش فنی مربوطه، حمایت از شرکت های دانش‌بنیان و هسته‌های فناور بخصوص در شرایط فعلی تحریم ها و حتی بدون آن ها نیز علاوه بر رفع این موارد موجب ایجاد اشتغال و رشد و تعالی بیشتر بخش کشاورزی، خصوصاً در بین قشر عظیم تحصیل کرده و جویای کار بخش کشاورزی در کشور خواهد شد.
تلاش در جهت بهبود وضعیت بازار و فروش محصولات از طریق اجرای کشاورزی قراردادی و به عبارتی تأمین بازار محصولات قبل از کاشت. ایجاد و یا فعال‌سازی تشکل های بخش خصوصی در منطقه و یا برقراری ارتباط آن ها با تشکل های ملی و نیز تلاش در جهت ایفای نقش بیشتر و مؤثرتر تعاونی های روستایی در جهت خرید مستقیم محصولات از کشاورزان و انتقال به بازارهای هدف. تشویق و ترغیب کشاورزان به ایجاد و توسعه مقوله برندینگ و مارکتینگ محصولات، رعایت دقیق شیوه نامه ها و دستورالعمل های تولید محصولات گواهی شده (GAP) با قابلیت ورود به بازارهای بین‌المللی.
• مدیریت برنامه محور و منسجم حوزه حفظ نباتات و کاهش هزینه های تولید. شناسایی نقاط مهم ورودی به منطقه، ایجاد ساختارهای قرنطینه ای در این مناطق برای پوشش دائمی و دقیق تبادلات مواد گیاهی به‌عنوان گام اول و ضرورت انجام نشده باید در دستور کار باشد. تدوین برنامه های عملیاتی تخصصی برای مدیریت تلفیقی عوامل خسارت زای مختلف با بردهای زمانی کوتاه و بلندمدت با تشکیل گروه های علمی تخصصی و استفاده از همه توان نیروی متخصص منطقه گام دوم در این فرایند است. نظارت و مدیریت نهاده های مربوط به حفظ نباتات و پایش بازار و جلوگیری از تخلف در عرضه مواد خارج از چهارچوب های تأیید شده گام سوم است. بسط و توسعه روش های مدیریت نوین کنترل آفت، ایجاد و حمایت از شرکت های خصوصی فعال در حوزه تهیه و تولید عوامل بیولوژیک و مواد و لوازم مدیریت آفات به منظور بهبود کیفی و سلامت بیشتر محصول و فضای کار، گام چهارم خواهد بود.
مهم‌ترین سیاست های تولید و بازرگانی محصولات کشاورزی در جنوب استان طبق برنامه تحول کشاورزی، مبتنی بر موارد زیر است:
• تولید بر پایه نیاز، سلیقه و الزامات بازار هدف. این الزامات شامل شاخص های سلامت و رعایت استانداردهای تعریف شده بازار مقصد، رعایت مباحث ظاهری و ریخت‌شناسی محصول مطابق درخواست و سلیقه مقصد، اجرای موارد برندینگ و مارکتینگ همراه با نظارت های فنی با شروع از سطح مزرعه است،
• آشنایی با بازارهای مهم و اصلی هدف بویژه خارج از کشور، آموزش و اطلاع‌رسانی به تولیدکنندگان و تغییر دیدگاه تولیدکنندگان،
• اجرای برنامه کشاورزی قراردادی و تأمین بازار محصولات قبل از کاشت، ایجاد و فعال‌سازی تشکل های بخش خصوصی در منطقه و برقراری ارتباط آن ها با تشکل های ملی و نیز تلاش در جهت ایفای نقش بیشتر و مؤثرتر تعاونی های روستایی در جهت خرید مستقیم محصولات از کشاورزان و انتقال به بازارها،
• پیگیری ایجاد و فعالیت منطقه آزاد کشاورزی برای تسهیل فعالیت ها و صادرات محصولات کشاورزی،
• جذب سرمایه‌گذاری (داخلی و خارجی) برای تقویت زیرساخت‌ها و روساخت های تولید و بازار،
• پیگیری برای ایجاد و توسعه صنایع تبدیلی و نگهداری (سردخانه و انبارهای مجهز)،
• تقویت زیرساخت‌های بازار رسانی محصولات بویژه حمل‌ونقل و کاهش هزینه‌های مربوطه نظیر عوارض متقابل در مرزها و مابه تفاوت نرخ سوخت کامیون ها از طریق رایزنی با مقامات مسئول.
بررسی های اقتصادی و هزینه و فایده در کشت و تولید محصولات مختلف و درآمد و منافع حاصل از آن‌ها بویژه در ارتباط با مصرف منابع بخصوص آب یکی از مباحث مهم و اولویت های مطالعاتی محسوب می شود که اساس تصمیم سازی و تصمیم گیری های کلان در هر منطقه و کشور است. در سال های اخیر با هدف تعیین میزان آب مصرفی محصولات مختلف و بررسی های اقتصادی و کارایی مصرف آب، مطالعات زیادی در مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی جنوب استان روی محصولات مهم منطقه به انجام رسیده و با توجه به اهمیت موضوع تداوم و افزایش تنوع محصولات مورد مطالعه در دستور کار قرار گرفته است. نتایج حاصل از این مطالعات و جمع بندی و تحلیل آن‌ها راهگشای ادامه برنامه و مسیر در سال های بعد خواهد بود.
سبزی های گلخانه ای بویژه انواع خیار و فلفل، سبزی های زراعی شامل سیب زمینی، پیاز و گوجه، محصولات باغی شامل انواع مرکبات و خرما بخصوص رقم مخصوص منطقه جنوب استان یعنی کلوته، گیاهان داروئی مانند حنا و وسمه همه از زمینه های مناسب و دارای پتانسیل مطلوب و جذاب برای تولید و صادرات محسوب می‌شوند.
در حال حاضر چیزی که به‌عنوان الگوی کشت از آن نام برده می شود، در حقیقت دامنه ای از محصولات است که عمدتاً تحت تأثیر شرایط اقتصادی و تمایل تولیدکنندگان به کسب حداکثر انتفاع و نه مباحث اکولوژیک، مزیت ها، محدودیت ها و الزامات فنی، ایجاد شده است. وقتی از الگوی کشت صحبت می شود باید بدانیم که یک مقوله کاملاً تخصصی و مبتنی بر بسیاری از مؤلفه‌ها و شاخصه های متعدد علمی، اکولوژیک، اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی است که دستیابی به آن نیازمند مطالعات گسترده بر پایه متد علمی است. بر اساس برنامه تدوین شده در طرح تحول کشاورزی جنوب استان، تدوین این برنامه از اصول اساسی است که باید در یک دوره زمانی مشخص به انجام برسد. اجرای الگوی کشت پس از تدوین آن نیز خود یک مقوله بسیار مهم دیگری است که گام بعدی بوده و الزامات و اهرم های خاص خود را می‌طلبد که باید در زمان مقتضی و با بهره گیری از همه ابزارهای در دسترس نظیر روش های تشویقی و ترغیبی و حتی قهری، اجرایی شود.
همان‌گونه که اشاره شد در حال حاضر مباحث و محدودیت های اکولوژیک نقش تعیین کننده ای در تدوین الگوی کشت جاری منطقه نداشته و بیشتر مباحث درآمد و فروش و دستیابی به حداکثر منفعت ملاک بوده است. مقوله پرچالش کشاورزی معیشتی یا همان اراضی خرد در این مورد بیشترین تأثیر را دارند. چراکه در شرایط این‌گونه اراضی و بدون توجه به مباحث تجمیع و یکپارچه سازی اساساً کشت های زراعی به سمت‌وسوی محصولات پرمخاطره‌ای پیش می رود که امکان کسب بیشترین درآمد از حداقل زمین را برای مالکین خرد فراهم می کنند. ارزان و سهل الوصول بودن آب، عدم اعمال مدیریت و حکمرانی صحیح بر منابع آب نظیر نصب کنتورهای حجمی و هوشمند بر موتورهای آب، جلوگیری از فعالیت چاه های غیرمجاز و عدم وجود نظام صنفی کشاورزی از دلایل ایجاد و تداوم این الگوی نامناسب است. لذا برای رفع این معایب و توجه به شاخصه واقعی کشاورزی یعنی اصول اکولوژیک همراه با شاخص های اقتصادی و اجتماعی، مشارکت، تعامل و همکاری تمامی دستگاه های مسئول در حوزه آب، سلامت و بهداشت، منابع طبیعی و مراجع حاکمیت سیاسی را می طلبد. اینکه سازمان جهاد کشاورزی هر استان به‌عنوان تنها ارگان عامل، مسئول پیگیری و اجرای این فرایند شناخته شود، نتیجه ای جز آنچه تاکنون محقق شده، نخواهد داشت.
حمایت واقعی در دو بخش تولید و فروش محصول قابل پیگیری است. در حمایت از تولید تأمین نهاده های موردنظر در زمان مناسب، توسعه کشت قراردادی در محصولات دانه‌های روغنی و سیب‌زمینی، پیاز و گوجه‌فرنگی، اختصاص ارز دولتی برای واردات بذور هیبرید، انتقال دانش فنی به سطح بهره برداران، ایجاد صنایع تبدیلی متناسب با تولیدات منطقه، تسهیلات ارزان‌قیمت برای توسعه گلخانه‌ها و اصلاح و احیای باغات، اما در بخش فروش، بازاریابی و شناسایی بازارهای هدف، ایجاد پایانه‌های صادراتی و حمل‌ونقل ریلی و هوایی محصول، کاهش تعرفه‌های صادراتی، حضور فعال در نمایشگاه‌های بین‌المللی برای معرفی محصولات منطقه، حمایت از بخش کشاورزی محقق می‌شود.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
