جداافتادگی مناطق از سرزمین مادری

نقدی بر استدلال‌های موافقان بومی گزینی در گزینش دانشجو

فرایند بومی گزینی در دانشگاه ها که منبع مهم تأمین منابع انسانی موردنیاز مراکز دولتی می باشند نیز آثار مخرب خود را برجای گذاشته است. بومی گزینی ضمن تداخل با سهمیه‌های مناطق، موجب توزیع ناعادلانه و ناهمگون دانشجو در کشور شده است که این وضعیت به میزان قابل توجهی به زیان مناطق کمتر برخوردار بوده است؛ به‌گونه‌ای که داوطلبان مناطق محروم و کمتر برخوردار اکثراً در همان منطقه محروم پذیرفته شده‌اند و از پذیرفته شدن در دانشگاه‌های سایر شهرها به‌خصوص شهرهای بزرگ مانند تهران محروم مانده‌اند. این امر منجر به تشدید محرومیت بویژه در برخورداری از امکانات آموزشی و دانشگاه‌های تراز اول کشور می‌شود که در ادامه نیز این دسته از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان از دستیابی به امکانات و فرصت‌های شغلی کشور باز می‌مانند. دانش آموزان و دانشجویان خوش‌فکر و تیز و درخشان روستایی را با پنبه بومی گزینی سر بریدند! تا از حضور در دانشگاه های برتر عقب نگه داشته شوند! به دانشجو و خانواده وی اینگونه فهمانده اند که در نزدیک روستا و شهرستان محل تولدت می توانید تحصیلات عالی داشته باشید، اگر به دانشگاه های مرکز و مراکز استان بروید با امکانات شما سازگاری ندارد و نمی توان خوابگاه و امکانات تامین نمود، فرزندانتان را نمی توان در صدها کیلومتر از موطنشان از تهاجم فرهنگی مصون داشت!! چرا به جای محروم کردن و محدود کردن داوطلبین خوش فکر در یک محدوده جغرافیایی خاص، آنها را برای تحصیل در بهترین دانشگاه های کشور گزینش و بورسیه نشدند و مورد حمایت قرار نگرفتند؟ دواطلبین نیز در قبال دریافت این حمایت ها و خدمات، متعهد می شدند که چند برابر مدت بورس در خدمت مراکز دولتی محدوده جغرافیایی خودشان باشند. به عبارت دیگر باید با اعمال تبعیض مثبت، گروه های محروم و كم برخوردار دسترسی بیشتری به امكانات  بویژه فرصت های آموزشی بهتر پیدا كنند. در این راستا سیاست گذاری باید كمک كننده دسترسی ها باشد تا شكاف ها و نابرابری های موجود رفع شود.
نظام آموزش عالی هر کشوری به دلیل اثربخشی وسیع، تأثیرات گسترده‌ای در سطوح اجتماعی و سیاسی و اقتصادی جامعه دارد؛ بنابراین هرگونه برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در این نهاد دامنه وسیعی از جامعه را متأثر می‌کند. تحولات اخیر و ورود به عصر اطلاعات و عصر هوشمند سازی به شیوه‌های مختلف هویت کشورها را تحت تأثیر قرار داده است و از سوی دیگر زمینه را برای تحریک هویت‌های قومی در سطح جهان افزایش داده است. کشور ما کشوری دارای تنوع قومی است، بنابراین حفظ و تقویت هویت ملی کشور نیازمند اقدامات گسترده‌ای است و از همه فرصت ها باید استفاده کرد. مراکز آموزش عالی و دانشگاه ها یکی از این فرصت هاست که می‌تواند در تقویت بنیان های هویت ملی در میان اقوام گوناگون ترک، لر، بلوچ، عرب، ترکمن و فارس نقش مؤثری داشته باشد.
جامعه‌ای که با رقابت آشنا نشود و قواعد آن را نیاموزد، در هیچ عرصه‌ای رشد نمی‌کند. دانش‌آموزانی که محصور و محدود در حوزه جغرافیائی محل تولد، محل تحصیل و … بوده‌اند را، برای نشاندن بر صندلی‌های دانشگاه های همان حوزه جغرافیائی امتیاز داده می‌شوند! آیا به این فکر شده است که با این تصمیم‌گیری، ارتباطات، وسعت یادگیری، اثرگذاری و اثرپذیری این نسل جوان، قطع می‌شود. آیا انتظار هست که گل های گلخانه ای بتوانند در برابر تلاطم‌های جوی خارج از گلخانه دوام آورند؟!!
با این ابتکار!، بخش عظیمی از جوامع مناطق دور افتاده از مراکز تصمیم‌گیری در برابر امتیاز بومی دادن از فرصت کار و فعالیت، رقابت، تبلورِ استعداد، تولید، تأثیر گذاشتن و یادگیری، رشد و پیشرفت محروم می‌شوند.
وقتی یک جوان دانشجوی کرمانی در معرض توانایی‌های دانشجویان ۳۰ استان دیگر قرار‌ گیرد، ضعف‌ها و توانایی‌های خود را بهتر تشخیص می‌دهد. در نظام های دانشگاهی که رقابت وجود دارد، خلاقیت و تولید به‌مراتب بیشتر است. فرصت ندادن به انسان ها که مهارت ها و توانمندی های خود را بروز دهند و به شرایط رقابت با رقبا را فراهم نکردن به نارسایی های روحی- روانی و در نهایت اجتماعی- سیاسی می انجامد. اندیشه های حاکم بر این ساختارها رشد و ثبات به ارمغان نمی آورند.
از طرف دیگر با رویکرد جذب دانشجویان بین‌المللی، این دانشجویانی که از سرزمینی دیگر وارد دانشگاهی شده اند که دانشجویانش در یک فرآیندی خاص، برمی‌گزینی شده‌اند، آن‌ها این دانشجویان را با همه ویژگی های مثبت و یا منفی، نمونه معرف کشورمان لحاظ خواهند کرد.
در سال های اخیر سیاست بین‌المللی کردن آموزش عالی مورد توجه سیاست‌گذاران نظام آموزش عالی است. در موفقیت این سیاست کیفیت زندگی تحصیلی و امکان رقابت با نظام های آموزش عالی جهان جایگاه ویژه ای دارد. بنابراین در این راستا وجود توأمان دانشجویان بومی و غیربومی بسیار تعیین‌کننده است.
عوامل بسیاری می‌توانند بر عملکرد دانشگاه‌ها تأثیرگذار باشند، چگونگی سنجش و پذیرش داوطلبان ورود به دانشگاه‌ها از مهم‌ترین آن‌ها به شمار می‌روند. سیاست بومی گزینی بیانگر آن است که دانشجویان مربوط به هر منطقه فقط به منطقه و بوم خود وارد شوند. این سیاست هر چند ظاهراً به دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی مرتبط هست ولی با عنایت به جایگاه و موقعیت اجتماعی و فرهنگی ایران، ‌ایدئولوژی‌های قومی واگرایانه، حکایت از رشد احساسات قومی در بین اقوام ایرانی دارد. این مسئله اثرات قابل ملاحظه‌ای بر وحدت و انسجام اجتماعی ایرانیان خواهد داشت.
اعمال سیاست بومی گزینی با افزایش نابرابری به معنی افزایش محرومیت‌ها و عدم دسترسی قشر ضعیف‌تر جامعه به بسیاری از فرصت‌ها و حقوق آموزشی برتر باعث کاهش سرمایه‌گذاری در سرمایه اجتماعی می‌شود. افزایش نابرابری، این باور و ذهنیت را که اقشار و گروه‌های مختلف، سهم منصفانه خود را به دست نمی آورند تقویت کرده است و در نتیجه باعث کاهش تمایلات و انتظاراتی می شود که همکاری و مشارکت در جهت منافع جمعی را تشویق می کند.
بر مبنای ادعای طرفداران طرح، بومی گزینی موجب تحقق عدالت آموزشی می شود، پیش‌فرض عدالت آموزشی این است که افراد در شرایط برابری به لحاظ آموزش و امکانات آموزشی قرار دارند. آیا واقعاً افرادی که در رقابت کنکور شرکت می کنند در شرایط برابری قرار دارند؟ آمار و ارقام گویای آن است که در این رقابت دانش‌آموزانی با فاصله ای بسیار زیاد و بسیار جلوتر از سایرین در خط شروع مسابقه قرار دارند.
به‌عبارت‌دیگر سیاست بومی گزینی اگرچه موجب قبولی و پذیرش دانش آموزان بیشتری در دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی نسبت به سال های گذشته شده است و دسترسی به آموزش عالی در مناطق مختلف کشور را برای متقاضیان فراهم کرده است، اما به دلیل محرومیت بیشتر استان ها و امکانات اندک سخت افزاری و نرم افزاری دانشگاه های شهرستان ها در مقایسه با دانشگاه های پایتخت و مراکز استان‌ها نوعی نابرابری را برای استعدادهای مناطق محروم دربرداشته است.
در طرح بومی گزینی، داوطلبان تهرانی برای تحصیل در دانشگاه های برتر تهران با هم رقابت می‌کنند و در استانی هم چون استان کرمان باید برای دانشگاه های استان کرمان رقابت کنند؛ یعنی یک داوطلب تهرانی با تراز و نمره مساوی با یک داوطلب اهل کرمان، شانس بیشتری برای قبولی در دانشگاه های تهران دارد. کجای این عدالت آموزشی است؟ رقابت علمی از سطح ملی به سطح منطقه ای کشانده شده و آنگاه انتظار دارند که ارتقاء علمی در سطح استان افزایش یابد!!
یکی از علل اعمال طرح بومی گزینی، جلوگیری از افت تحصیلی دانشگاه‌ها عنوان می‌شود و این در حالی است که طی این سال‌ها سطح دانشگاه‌ها پایین آمده است؛ چرا که افراد با سطح علمی بالاتر کمتر اجازه پیدا می‌کنند که به دانشگاه های مادر و برجسته وارد شوند، در نتیجه سطح علمی دانشگاه ها افت می‌کند.
موافقان طرح بومی سازی، می گویند: که پذیرفته‌شدگان شهرها و نواحی مختلف کشور به‌خصوص مناطق محروم با اقامت در شهرهای بزرگ، پس از فراغت از تحصیل تمایلی به بازگشت به مناطق خود ندارند. متأسفانه به علت سیاست های تمرکز گرایانه و ناعادلانه دولت ها در توزیع منابع این چنین درّه‌های ژرفی بین مناطق برخوردار و محروم ایجاد شده است، به‌جای پر کردن و پل زدن بر این درّه‌ها، به تغییر در آئین‌نامه‌ها و شیوه های گزینش روی آورده‌اند.
موافقان طرح بومی‌سازی، می گویند: بومی گزینی بستر مناسبی فراهم می آورد تا با جذب نخبه‌های متعلق به هر استان، باعث ارتقای بیش‌ازپیش سطح کیفی دانشگاه های آن استان شود و رقابت علمی واقعی بین دانشگاه ها در کل کشور را فراهم می آورد و از تجمیع دانشجویان برتر در یک یا چند دانشگاه خاص جلوگیری می کند؛ چرا سطح كیفی دانشگاه های مناطق کم برخوردار را بالا نمی برند تا موجبات جذب دانشجویان برتر و نخبگان را فراهم آورند؟ نخبگان را در یک محدوده جغرافیایی بدون توجه به ضعف بنیادی زیرساخت‌های آموزشی و صنعتی در دانشگاه های استان‌های کم برخوردار و دور از مرکز محبوس کردن با هدف بالا بردن كیفیت دانشگاه‌ها از عدالت به دور است و عین تضییع حق آن‌ها است. با قطع دسترسی افراد مستعد محلی از امكانات آموزشی و فضای علمی دانشگاه های برتر از یک‌سو از شكوفا شدن بیشتر این استعدادها و شناسایی آن‌ها جلوگیری می شود و از سوی دیگر فرصت رقابت با دانشجویان قوی را از آن‌ها سلب می نماید.
الگوی بومی گزینی، الگوی همانندسازی است؛ یعنی اینکه در محل آموزش یا محل کار و خدمت، محیطی بدون تفاوت قومی به وجود آید. در این صورت اختلاف فرهنگی- ساختاری کاهش می‌باید و جامعه‌ای همگن و یکنواخت حاصل می‌شود، اما این نظام اجتماعی از پایداری اندکی برخوردار است. همانند فردی که شرایط محیطی بگونه ای تنظیم شده باشد که هیچ میکروب و ویروسی به وی آسیب نرساند. بدیهی است اگر این فرد به هر علتی در مواجهه با ویروسی قرار گیرد به‌شدت آسیب‌پذیر و شکننده خواهد بود!!
وقتی نخبگان مناطق گوناگون به‌جای تعاملات و تجانس اجتماعی و فرهنگی، به‌اجبار در جغرافیای خاص مستقر شوند، به‌صورت غیرمستقیم رقابت‌های سیاسی، اقتصادی و منطقه‌ای در سطح کشور رقم زده می شود. به‌عبارت‌دیگر رقابت‌های فردی، چند لایه بالاتر برده و به رقابت‌های قومی و ناحیه‌ای ارتقاء داده شده‌اند؛ یعنی آنکه به دست خود مرزبندی‌های سیاسی را بازآفرینی کرده‌ایم. پیامد این رویکرد، افزایش رقابت‌های منفی و سیاسی کردن مسائل اقتصادی و اجتماعی و جدا افتادگی مناطق از سرزمین مادری می‌شود.