تولید، فرآوری و صادرات گل محمدی در ایران و استان کرمان

مقدمه

گل محمدی با نام علمی Rosa damascena Mill. متعلق به خانواده گل سرخ (Rosaceae) است. گل محمدی دارای گل‏هایی با تعداد زیادی گلبرگ در رنگ‏های متنوع صورتی، سفید و زرد است. علت تنوع گل‏ها در ژنوتیپ‏های مختلف؛ به‏واسطه هیبرید بین گونه‏های مختلف R. moscata J. Herrman و R. canina L. و یا بین گونه‏های R. galica L. و R. canina L. می‏باشد (بتولی و صفایی قمی، 1391).

گل‏های این گیاه شامل تانن، روغن چرب و اسیدهای چرب، ماده رنگی و گالیک اسید هستند. بوی مطبوع گل محمدی به علت ترکیب شیمیایی ژرانیول است. ترکیب شیمیایی موجود در سلول‏های اپیدرم گلبرگ باعث به وجود آمدن خواص مختلف این گل شده است. این ترکیبات از دو قسمت تشکیل شده‏اند؛ قسمت جامد با نام استئاروپتن که جسمی کریستالی، بدون بو با نقطه ذوب 33 درجه سانتی‌گراد است و قسمت مایع که دارای بویی معطر و قوی، مزه‏ای کمی شیرین است و اولئوپتن نامیده می‏شود. خواص دارویی و اثرات درمانی این گیاه در سال‏های اخیر مورد توجه قرار گرفته است و طی پژوهش‏هایی بر وجود خواص ضدباکتریایی، میکروبی و آنتی‌اکسیدانی در روغن فرار آن تأکید شده است (دهقانی بیدگلی و همکاران، 1396).

گل محمدی از مهم‏ترین گیاهان معطر گونه‏های گل رز در دنیا و از مشهورترین گیاهان در تاریخ باغبانی است و دارای تنوع ژنتیکی بالایی در ایران بوده و از جنبه‏های زینتی، دارویی و صادراتی دارای اهمیت است (میرمحمدصادقی و همکاران، 1398). فرآورده‏های این گیاه شامل گلاب، اسانس، گلبرگ و غنچه خشک است. اسانس گل سرخ محمدی مخلوط پیچیده‏ای با بیش از 10 ترکیب مختلف می‏باشد. در ایران محصول اصلی این گل، گلاب است که کیفیت اسانس گل رز مهم‏ترین معیار بازاریابی و مصارف آن محسوب می‏شود.

کیفیت اسانس گل محمدی به میزان زیادی به شرایط اقلیمی وابسته است (خوشحال و همکاران، 1392).

زادگاه و رویشگاه آغازین گل محمدی، سرزمین کهن ایران و خاورمیانه است (دهقانی بیدگلی و همکاران، 1396). در حال حاضر، ایران و پس از آن ترکیه و بلغارستان از بزرگ‏ترین تولیدکنندگان گل محمدی در جهان محسوب می‏شوند. بیش از 70 درصد گل محمدی دنیا در ایران تولید می‏شود و می‏توان گفت که مهم‏ترین گیاه دارویی در ایران، پس از زعفران، گل محمدی است. سطح زیرکشت وسیع گل محمدی در کشور، سابقه دیرینه گلاب‏گیری سنتی، تولید گلاب و اسانس در سطح صنعتی و از همه مهم‏تر خواص دارویی و عطر خوش‏بوی گل محمدی، مصرف وسیع گلاب و سایر فرآورده‏های گل محمدی در بین مردم ایران و کشورهای دیگر ‏به‌ویژه کشورهای همسایه، باعث اهمیت ویژه این گیاه در کشور شده است (سفیدکن و همکاران، 1402).

اگرچه سطح قابل‌توجهی از اراضی زراعی استان‏های اصفهان، كرمان و فارس تحت پوشش این درختچه می‌باشد؛ با این حال گل محمدی به‏صورت خودرو در سایر كشورها، نظیر سوریه، مراكش و استرالیا نیز رویش دارد (بتولی و صفایی قمی، 1391). به دلیل حاصل خیز بودن خاک ایران، بهترین نوع گل محمدی و گلاب در ایران تولید می‏شود (میرمحمدصادقی و همکاران، 1398).

سطح زیرکشت، تولید و عملکرد گل محمدی

در سال 1401، سطح زیرکشت غیربارور و بارور گل محمدی در ایران به ترتیب 1214 و 21710 هکتار و میزان تولید آن 39082 تن بوده است. استان‏ فارس بیشترین سطح زیرکشت این محصول را به خود اختصاص داده است و استان‏های کرمان و اصفهان در رتبه‏های بعدی قرار گرفته‏اند. استان اصفهان با میزان تولید 10110 تن گل محمدی رتبه نخست را به خود اختصاص داده است و استان‏های کرمان و فارس با میزان تولید 8573 و 7548 تن به ترتیب رتبه‏های دوم و سوم را به خود اختصاص داده‏اند (جدول شماره (1)).

همان‌طور که ملاحظه می‏شود استان کرمان هم از لحاظ سطح زیرکشت گل محمدی و هم از لحاظ میزان تولید گل محمدی، رتبه دوم را در کشور به خود اختصاص داده است. در سال 1401، سطح زیرکشت غیربارور و بارور گل محمدی در کرمان به ترتیب 222 و 4710 هکتار و عملکرد دیم و آبی این محصول نیز به ترتیب 1425 و 1820 کیلوگرم در هکتار بوده است. 3500 هکتار از اراضی زیرکشت گل محمدی در شهرستان بردسیر قرار دارد و لاله‌زار بردسیر دومین شهر تولیدکننده گل محمدی کشور است. دهستان لاله‏زار به جهت برخورداری از شرایط لازم در زمینه‏ی فعالیت‏های کشاورزی منطقه‏ مساعدی برای شکل‏گیری و گسترش کشت گل محمدی بوده و این دهستان از نظر تولید گل محمدی یکی از قطب‏های اصلی تولید در کشور است. وجود چنین زمینه‏هایی سبب شده تا فعالیت کشت گل محمدی در سطح دهستان لاله‏زار تا آن اندازه اهمیت یابد که حتی به‏عنوان کشت غالب کشاورزی و معیشت ساکنان برخی روستاهای دهستان تبدیل شده و به دلیل گستردگی کشت گل محمدی در بسیاری از روستاهای بخش‏های مختلف شهرستان بردسیر، مرکز ثقل آن به لحاظ بالا بودن نسبت کشاورزان فعال در این زمینه‏ خاص در تعدادی از روستاهای دهستان لاله‌زار است (ضیائیان فیروزآبادی و همکاران، 1398).

پرورش گل محمدی در لاله‏زار کرمان، علاوه بر آن‏که فعالیت اقتصادی قابل توجهی محسوب می‏شود و از بیش از 2500 هکتار زمین زیرکشت گل این منطقه، سالانه 4500 تن گل و از هر تن گل، یک تن گلاب مرغوب دو آتشه و از هر هشت تن گلاب نیز یک لیتر اسانس تولید می‏شود، پیشینه‏ای فرهنگی دارد و می‏توان آن را نمونه‏ای از احیای اقتصاد روستایی بر مبنای فرهنگ به‏حساب آورد. گلاب زهرا یکی از محصولات ارگانیک گل محمدی کشور است. این کارخانه اولین واحد تولیدی است که با رعایت اصول کشاورزی مبتنی بر طبیعت توانسته است در سال 1378 به‏عنوان نخستین واحد فرآوری گل محمدی کشور، گواهینامه ارگانیک در تولید گلاب و روغن گل از انجمن خاک انگلستان که از معتبرترین نهادهای بین‏المللی در زمینه کشاورزی ارگانیک می‏باشد، دریافت نماید (امینی و زاهدی، 1395).

بررسی نتایج سطح زیرکشت گل محمدی و محصولات دیگر کشاورزی در لاله‏زار نشان می‏دهد، سطح زیرکشت گل محمدی در منطقه مورد مطالعه همواره روند صعودی و چشم‏گیری در طی دوره‏ی 30 ساله 2017-1987 نسبت به سایر گیاهان و محصولات کشاورزی کشت شده در منطقه داشته است. همچنین بررسی سطح زیرکشت سایر محصولات کشاورزی در این منطقه نشان می‏دهد که با توجه به خشک بودن اقلیم منطقه، گرایش کشاورزان به سمت کشت محصولاتی بوده است که به آب کمتری برای رشد و باردهی نیاز داشته‏اند. در تجزیه و تحلیل نقشه‏های استخراجی برآورد سطح زیرکشت، محصولاتی همچون سیب‌زمینی و یونجه و محصولات آبی جای خود را در روند زمانی به محصولاتی همانند گل محمدی یا گندم دیم که به آب کمتری نیاز داشته، داده‏اند (ضیائیان فیروزآبادی و همکاران، 1398).

جدول شماره (2) تعداد بهره‏برداران این محصول را در استان کرمان نشان می‏دهد. همان‌طور که ملاحظه می‏گردد بیشترین بهره‏برداران گل محمدی در شهرستان‏های بردسیر، رابر، زرند، سیرجان و کرمان می‏باشند.

اقتصاد تولید گل محمدی

پرورش گل محمدی به‏عنوان یکی از فعالیت‏های متنوع بخش کشاورزی، نقش مهمی را در ایجاد اشتغال و درآمدزایی و توسعه اقتصاد روستایی در مناطقی از کشور که دارای استعداد و پتانسیل لازم برای این فعالیت می‏باشند، داراست (امینی و زاهدی، 1395) و در حال حاضر نیز امرار معاش شماری از مردم ایران در مناطق مختلف کشور، به‌ویژه استان‏هایی نظیر کرمان، فارس و اصفهان، از محل کشت و فرآوری گل محمدی است (سفیدکن و همکاران، 1402). با این وجود، کمتر در برنامه‏ریزی‏های توسعه اقتصادی روستاها به آن توجه شده است. از میان محصولات عمده استان کرمان، پرورش گل محمدی به دلیل سازگاری، قناعت، کم‌هزینه بودن و سودآوری چشمگیر آن، از اهمیت ویژه‏ای در عرصه کشاورزی برخوردار می‌باشد (امینی و زاهدی، 1395). همچنین، امکان توسعه کشت آن به‌ویژه به‏صورت دیم در مناطقی که بارندگی بین 300 تا 700 میلی‏متر در سال دارند، پتانسیل خوبی را برای اشتغال‏زایی، ایجاد صنایع تبدیلی کوچک و بزرگ و تولید ثروت فراهم کرده است (سفیدکن و همکاران، 1402).

گسترش کشت گل محمدی در لاله‏زار کرمان موجب جذب توریست روستایی، ایجاد اشتغال در زمینه‏های گلاب‌گیری و فعالیت‏های وابسته به آن، همچنین موجب کسب درآمد، پس‌انداز و سرمایه‌گذاری در فعالیت‏های آن شده است. بررسی‏ها نشان داده است که در دوره 95-1365 هرچند سطح کشت و قیمت گل محمدی افزایش یافته، اما در این میان دستمزد کارگر و یا به عبارتی ارزش تمام فعالیت‏هایی که می‏‏بایست برای تولید گل به کار گرفته شود نیز افزایش یافته است و لذا در کنار تولید گل، ایجاد فعالیت‏های فرآوری و گلاب‌گیری و … که بهره‌برداران گل بتوانند محصول نهایی را برای فروش آماده نمایند، می‏تواند سود اقتصادی بیشتری را برای بهره‌برداران داشته باشد. بررسی‏ها نشان می‏دهد در سال‏های مذکور همواره در کنار افزایش تولید گل، فعالیت‏هایی از جمله کارخانه گلاب‌گیری و فعالیت‏های فرآوری و فروش نیز در این منطقه افزایش یافته است (ضیائیان فیروزآبادی و همکاران، 1398). گیاهان دارویی و مانند آن‏ها گل محمدی، دارای این ویژگی خاص هستند که مصرف آن‏ها به شکل خام یا فرآوری ساده و ابتدایی، دارای سهم بسیار پایینی در هزینه‏های سبد مصرفی خانوار است که این نوع مصرف، ارزش‌افزوده بسیار پایینی را نیز به همراه دارد.

لذا برای کسب ارزش‌افزوده بیشتر، این محصولات بایستی حتماً فرآوری گردند یا شکل فرآوری آن‏ها متناسب با نیاز مصرف‌کننده تغییر کند (مانند خشک کردن و بسته‏بندی غنچه گل محمدی و یا محصولات آرایشی حاصل از گل محمدی) که بتواند ارزش‌افزوده را افزایش دهد (مظهری و رسول‏زاده، 1400).

نتایج مطالعه مظهری و رسول‏زاده (1400) که به تحلیل زنجیره ارزش گل محمدی در استان خراسان رضوی پرداختند، نشان می‏دهد که حلقه‏های مفقوده در زنجیره ارزش گل محمدی شامل موارد تولید محصولات آرایشی و بهداشتی، تولید اسانس با برند ویژه، ایجاد بنگاه‏های فرآوری کننده، ایجاد کارگاه گل خشک‌کنی و استفاده از کشاورزی قراردادی هستند. راهکارهای سیاستی پیشنهادی در این راستا، توسعه فرآوری گل محمدی، جذب بازارهای صادراتی و اجرای کشاورزی قراردادی می‌باشند.

این موضوع هم که در استاندارد بین‌المللی اسانس گل محمدی، نام کشورهای ترکیه، بلغارستان و مراکش وجود دارد، ولی اثری از نام ایران که (عمده گل محمدی دنیا را تولید می‏کند) وجود ندارد، گویای این واقعیت است که تولید اسانس گل محمدی در صنایع ایران، هنوز جایی ندارد. لذا بایستی سیاست‏ها در راستای تولید فرآورده‏های مختلف از اسانس گل محمدی باشد (سفیدکن و همکاران، 1402).
جدول شماره (3) هزینه‏های تولید و قیمت گل محمدی را در استان کرمان نشان می‏دهد. محاسبات نشان می‏دهد که سود هر کیلوگرم این محصول 166 هزار ریال و سود هر هکتار این محصول 298365 هزار ریال می‏باشد.

صادرات گل محمدی و فرآورده‏های آن
ایران صادرکننده گل محمدی و فرآورده‏های آن از جمله اسانس، گل خشک و گلبرگ تازه محمدی و گلاب استحصالی از گل محمدی می‏باشد. جدول شماره (4) میزان صادرات این محصولات را در سال‏های 1400 و 1401 نشان می‏دهد. همان‌طور که ملاحظه می‏شود، میزان صادرات و ارزش صادراتی گل خشک و گلبرگ تازه گل محمدی به ترتیب 35 و 51 درصد در سال 1401 نسبت به سال 1400 افزایش داشته ولی میزان صادرات و ارزش صادراتی گلاب استحصالی از گل محمدی به ترتیب 35 و 30 درصد در سال 1401 نسبت به سال 1400 کاهش داشته است.

آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران نشان می‏دهد که در سال 1396 فقط گلاب و گلبرگ از گمرکات استان کرمان صادر شده و صادرات اسانس صورت نگرفته است. در این سال از گمرکات استان کرمان 1182 کیلوگرم گلبرگ با ارزش 23465 دلار به آلمان، کانادا و هنگ‌کنگ صادر شده است. همچنین 63145 کیلوگرم گلاب با ارزش 230624 دلار به اتریش، آلمان، انگلستان، پاکستان، تایوان، جمهوری چک، ژاپن، سوئیس، فدراسیون روسیه، فرانسه، کانادا، مالزی و هنگ‌کنگ صادر شده است. در سال 1396، مجموع ارزش دلاری صادرات گل محمدی و فرآورده‎‏های آن از گمرکات استان کرمان 254089 دلار بوده است. شایان ذکر است که مجموع ارزش دلاری صادرات گل محمدی و فرآورده‎‏های آن از کل گمرکات کشور در این سال 16348211 دلار بوده است. در سال 1400 از گمرکات استان کرمان صادرات گلاب، گلبرگ و اسانس روغنی حاصل از گل محمدی صورت گرفته است که میزان و کشورهای واردکننده آن در جدول شماره (5) آورده شده است. مجموع ارزش دلاری صادرات گل محمدی و فرآورده‎‏های آن در سال 1400 برابر با 81645 دلار بوده است. شایان ذکر است که مجموع ارزش دلاری صادرات گل محمدی و فرآورده‎‏های آن از کل گمرکات کشور در این سال 4356281 دلار بوده است.

منابع

– امینی، عباس، و زاهدی، طیبه. (1395). ارزیابی تأثیرات کشت و پرورش گل محمدی در جامعه روستایی لاله‌زار کرمان. جغرافیا و برنامه‌ریزی، 20(55)، 1-28.
– بتولی، حسین، و صفایی قمی، جواد. (1391). مقایسه ترکیب‏های تشکیل‌دهنده اسانس گل‏های سه ژنوتیپ گل محمدی منطقه کاشان. گیاهان دارویی، 11(ویژه‌نامه 9)، 157-166.
– خوشحال، جواد، رحیمی، داریوش، و مجد، مرضیه. (1392). تعیین مراحل فنولوژی و محاسبه نیازهای حرارتی گل محمدی. جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی (مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان)، 24 (4) پیاپی (52)، 169-178.
– دهقانی بیدگلی، رضا، عبدالله پور، زهرا، و اخباری، مریم. (1396). بررسی تأثیر دو روش آبیاری و دو نوع کود بر ترکیبات فنلی و فعالیت آنتی‌اکسیدانی عصاره گل محمدی (Rosa damascene Mill.). اکوفیتو شیمی گیاهان دارویی، 5 (3 (پیاپی 19))، 1-12.
– سفید کن، فاطمه، صمدی، ودود، رحیمی فرد، مهشید، عظیمی اتر گله، راضیه، و تقی زاده، امیرحسین. (1402). تولید و فرآوری گل محمدی در ایران. طبیعت ایران، 8 (3)، 9-17.
– ضیائیان فیروزآبادی، پرویز، ریاحی، وحید، نصیری زارع، سعید، و ابراهیمی، مهران. (1398). اثرات گسترش کشت گل محمدی بر اقتصاد سکونتگاه‌های روستایی مورد: دهستان لاله‌زار در استان کرمان. اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 8 (2 (پیاپی 28))، 115-132.
– مظهری، محمد رسول‏زاده، مریم. (1400). تحلیل زنجیره ارزشِ گل محمدی در استان خراسان رضوی. اقتصاد و توسعه کشاورزی، 35 (3)، 291-306.
– میر محمدصادقی، سیدامید، علی پوری، احسان، و علی پور، عباس. (1398). بررسی سازگاری اقلیمی مناطق برای کشت گیاه گل محمدی با استفاده از روش تحلیل شبکه‌ای (مطالعه موردی: استان اصفهان). محیط‌زیست و مهندسی آب، 5 (3)، 264-275.