دانشجوی دکتری مطالعات روسیه دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران
تجارت را می توان مانند موتور و محرک رشد اقتصادی در نظر گرفت که می تواند مزایای فراوانی را برای اقتصاد کشورها به ارمغان آورد. کشورها به دلیل مواهب داخلی، در تولید کالاهایی خاص مزیت نسبی و مطلق دارند و این مزیت‌ها عبارتند از: نیروی انسانی، منابع طبیعی، فناوری از منظر قیمت تمام شده، صدور کالا که تابع عواملی چون بسته بندی، بیمه، بازاریابی، تبلیغات، میزان تقاضا که به عواملی مانند جمعیت، درآمد و عوامل جغرافیایی و نیز کشش‌پذیری تقاضا و درآمد وابسته است. بنابراین کشورها مایلند که در تولید کالا و عرضه خدمات متخصص شوند. کشوری نیست که بتواند با اقتصاد بسته به حیات خود ادامه دهد. امروز با نوع نیازها، خواسته‌ها و تغییر الگوی تولید و مصرف، دیگر لازمه استقلال کشورها خوداتکایی نیست. کشورها برای کسب سود بیشتر با یکدیگر رقابت می کنند و ابتدایی ترین و مهم‌ترین راه برای ورود به بازارهای بین المللی صادرات است. صادرات نسبت به سایر راه های ورود به بازار خارجی از ریسک کمتری برخوردار است؛ زیرا از پرداخت حقوق گمرکی، سود بازرگانی و عوارض داخلی معاف می باشد.
جهانی شدن اقتصاد و توسعه همکاری های دو و یا چندجانبه کشورها در سه دهه اخیر، موجب جذابیت و سودآوری تجارت بویژه در کشورهای در حال توسعه شده است. از سوی دیگر تجارت یکی از عوامل تقویت تولید ناخالص داخلی و منبع اصلی تأمین ارز خارجی، توسعه و بهبود رقابت پذیری، افزایش ارزش‌افزوده محصولات، افزایش سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه، رشد سرمایه گذاری مستقیم خارجی و ایجاد فرصت های شغلی به شمار می رود.
در ایران نیز با افزایش تحریم های غرب و اهمیت توسعه صادرات غیرنفتی، لزوم دسترسی به بازارهای خارجی بیش‌ازپیش آشکار شده است. با توجه به موقعیت جغرافیایی کشورمان، پتانسیل صادراتی قابل‌توجهی در کشورهای همسایه و بویژه اتحادیه اقتصادی اوراسیا وجود دارد که توسعه صادرات به آن‌ها مستلزم شناسایی نیازهای وارداتی آن کشورها و بررسی راه کارهای توسعه روابط تجاری و کاهش موانع پیش روی می باشد. با توجه به عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و نقش محوری روسیه در این اتحادیه، تحلیل بازار صادراتی روسیه با استفاده از ماتریس SWOT ضروری به نظر می رسد.
تجارت کالاهای غیرنفتی ایران در سال ۱۴۰۱ در مجموع ۱۱۲ میلیارد و ۸۲۱ میلیون دلار بوده که نسبت به سال ۱۴۰۰ بیش از 11,5 درصد افزایش یافته است؛ ۵۳ میلیارد و ۱۶۶ میلیون دلار به صادرات و ۵۹ میلیارد و ۶۵۵ میلیون دلار به واردات اختصاص داشته است. بر اساس آمارهای گمرک جمهوری اسلامی ایران، صادرات کشورمان به روسیه در سال ۱۴۰۱ در مقایسه با سال قبل از آن، ۳۰ درصد افزایش داشته که محصولات کشاورزی بیشترین میزان صادرات را به خود اختصاص داده است. در میان کالاهای صادراتی ایران به فدراسیون روسیه در سال گذشته، «اجزاء و قطعات توربوجت‌ها یا توربوپراپلرها غیر از پره‌های ثابت و متحرک توربین گازی» به ارزش بیش از ۶۸ میلیون دلار بوده که 9,21 درصد از کل صادرات کالا از ایران به این کشور را به خود اختصاص داده است و در رتبه نخست قرار گرفته است. انواع میگو با بیش از ۵۷ میلیون دلار، کیوی با بیش از ۵۱ میلیون دلار، انواع پسته با پوست تازه یا خشک با بیش از ۴۴ میلیون دلار و فلفل فرنگی با بیش از ۳۴ میلیون دلار در رتبه دوم تا پنجم صادرات به روسیه قرار دارد.
بر اساس آمارهای رسمی منتشر شده از سوی گمرک، سال گذشته بیش از یک میلیون و ۴۱۹ هزار تن انواع محصولات و کالاهای مختلف به ارزشی بالغ بر ۷۴۳ میلیون و ۸۸۲ هزار دلار از ایران به روسیه صادر شده و این کشور را با یک پله صعود به دهمین مشتری کالاهای ایرانی تبدیل کرده است. نگاهی به آمارهای صادرات ایران به روسیه در سال گذشته و مقایسه آن با سال ۱۴۰۰ نشان دهنده رشد ۲۵ درصدی از نظر وزنی، افزایش ۵۷ درصدی از نظر ارزش ریالی و رشد ۲۹ درصدی از نظر ارزش دلاری است.
اما با وجود پیشینه تاریخی روابط اقتصادی ایران و روسیه، نزدیکی جغرافیایی و همسایگی دو کشور، وجود بازار پررونق واردات به روسیه، افزایش سطح همکاری های دوجانبه سیاسی و اقتصادی و تحریم های دو کشور توسط غرب و غیره انتظار می رود روابط اقتصادی و تراز تجاری دو کشور بیش از گذشته افزایش یابد. بر این اساس با استفاده از ماتریس به بررسی نقاط ضعف، قوت، تهدیدها و فرصت های ایران در بازار روسیه خواهیم پرداخت.
به‌منظور تدوین ماتریس SWOT و تعیین ضریب هر یک از ابعاد آن، از نظرات خبرگان دو کشور طی نشست ها و جلسات رسمی و همچنین نظرات صادرکنندگان در همایش های تجاری و جلسات حضوری بهره گرفته شد و در پایان استراتژی مناسب بازار روسیه احصا شده و راه کار پیشنهادی نویسنده نیز ارائه می شود.
SWOT مخفف نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت ها و تهدیدها است. در این ماتریس نقاط قوت را با (S) و نقاط ضعف (W) نشان می دهند و هر دو از عوامل داخلی و قابل‌کنترل در نظر گرفته می شوند و فرصت ها را با (O) و تهدیدها را با حرف (T) به‌عنوان عوامل خارجی مورد بررسی قرار می گیرند و عموماً کنترلی بر روی آن‌ها وجود ندارد. ماتریس SWOT مشهورترین ابزار ممیزی و تجزیه‌وتحلیل موقعیت استراتژیک تجاری کلی و محیط آن است که هدف اصلی آن شناسایی استراتژی هایی می باشد که یک مدل تجاری خاص را ایجاد می کند و منابع و قابلیت ها را به بهترین نحو با نیازهای محیطی که در آن شرکت فعالیت می کند، هماهنگ می نماید. بر اساس این ماتریس هر کشور در تلاش است تا با تدوین استراتژی هایی از نقاط قوت و فرصت خود به‌خوبی استفاده نماید و بر نقاط ضعف و تهدید غلبه نماید. در این راستا استراتژی‌های ذیل قابل تدوین است:
– استراتژی (SO): این استراتژی که نوعی استراتژی تهاجمی بوده که در قالب این استراتژی کشورها با استفاده از نقاط قوت داخلی می كوشند از فرصت های خارجی بهره‌برداری نماید و با بهره‌گیری از نقاط قوت، فرصت‌ها را به حداكثر برساند. معمولاً کشورها برای رسیدن به چنین موقعیتی از استراتژی های WO،ST و WT استفاده می كنند تا به آنجا برسند كه بتوانند از استراتژی‌های SO استفاده نمایند.
– استراتژی (WO): هدف از این استراتژی این است كه کشور با بهره برداری از فرصت های موجود در محیط داخل بكوشد نقاط ضعف داخلی را بهبود ببخشد. در این حالت سازمان به دلیل داشتن ضعف داخلی نمی تواند از این فرصت های به‌دست‌آمده بهره برداری نماید. لذا لازم است استراتژی های نظیر استفاده از تكنولوژی های جدید و غیره به كارگرفته شود تا با از بین بردن نقاط ضعف از فرصت ها استفاده مناسب گردد.
– استراتژی (ST): کشورها با اجرای این استراتژی ها می كوشند با استفاده از نقاط قوت خود اثرات ناشی از تهدیدات موجود را كاهش داده یا آن‌ها را از بین ببرند.
-استراتژی (WT): کشورهایی كه این استراتژی را به كار می گیرند، حالت تدافعی به خود خواهند گرفت و هدف از این استراتژی كم كردن نقاط ضعف داخلی و پرهیز از تهدیدات ناشی از محیط خارجی است.
همان‌طور که جدول شماره (2) نشان می دهد تعداد، ضریب اهمیت، رتبه و وزن نقاط ضعف بیشتر از نقاط قوت است و بنابراین رفع نقاط ضعف ماتریس باید در دستور کار سیاست گذاران تجاری کشور قرار گیرد. همچنین در ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (جدول شماره (3)) نقاط فرصت وزن نسبی بیشتری نسبت به نقاط تهدید دارند.
ازآنجاکه نمره مجموع جدول شماره (2) و شماره (3) از 2,5 بالاتر است، ماتریس SWOT استراتژی تهاجمی در صادرات کالاهای ایرانی به روسیه را پیشنهاد می دهد، اما همان‌طور که می دانیم این استراتژی هنگامی می توانند مورداستفاده قرار گیرد که بستر و زمینه ساختاری تجارت کشورها اجازه بهره گیری از آن را صادر کند. تورم بالا، کاهش قدرت خرید مردم، بازار پرتلاطم ارزی و ده ها معضل ذکر شده و ذکر نشده در این یادداشت نشان از بیماری اقتصاد و تجارت ایران دارد. با نگاهی به نقاط ضعف و تهدیدهای برشمرده شده درمی یابیم که این مشکلات مختص روابط اقتصادی ایران و روسیه نیست و اگر به‌جای کشور روسیه، کشور دیگری را جایگزین کنیم بیش از 90 درصد نقاط ضعف و تهدیدها همچنان به قوت خود باقی می مانند. از نظر نویسنده تحول در ساختار تجاری کشور نخستین گام در راستای حل مشکلات تجارت ایران می باشد.
هر چند بنگاه های کوچک و متوسط (SMEs) دارای مزایایی از قبیل کارآفرینی و انعطاف‌پذیری نسبت به صنایع بزرگ هستند، اما کوچک بودن و حجم کم تولیدات آن‌ها، محدودیت های مالی برای انجام تحقیق و توسعه و بازاریابی و غیره موجب می شود این شرکت ها از مزایای رقابتی کمتری نسبت به رقبای خارجی برخوردار باشند. به همین سبب امکان ورود و حضور پررنگ و باثبات در بازارهای خارجی را ندارند. راهکار پیشنهادی نگارنده، تشکیل خوشه های صادراتی برای صادرات به روسیه می باشد. اگرچه مفهوم خوشه سازی به شکل امروزی در دنیا مسبوق به سابقه طولانی نیست، اما ثابت شده خوشه سازی وسیله ای مناسب برای موفقیت در بازارهای رقابتی مانند روسیه است؛ برای مثال خوشه ابزار ماشین بنگلور که در آن 56 بنگاه به صورت نه کنسرسیوم سازمان‌دهی شد، توانست به بازار چین وارد شود و موفقیت های بسیاری کسب کند. خوشه سازی باید بر مبنای تحلیل کامل از شرایط محلی و توانایی های داخلی شکل گیرد.
ابتدا باید تولیدکنندگان مکمل و بنگاه های کوچک و متوسط در یک خوشه شناسایی‌شده، نهادهای کلیدی که مهارت، فن آوری، سرمایه، اطلاعات و زیرساخت های موردنیاز را در اختیار دارند، گرد هم آیند. آنگاه خوشه به زیرخوشه هایی که متشکل از کنسرسیوم های مختلفی مانند کنسرسیوم تولیدکنندگان، کنسرسیوم صادرکنندگان (شرکت های مدیریت صادرات)، کنسرسیوم بازاریابی، کنسرسیوم فروش، کنسرسیوم لجستیک و حمل‌ونقل، کنسرسیوم آموزش، تحقیق و توسعه و غیره است، تقسیم می شود. این تقسیم کار موجب می شود هر کنسرسیوم وظایف خاص خود را انجام دهد و میزان موفقیت هر کنسرسیوم و در نهایت موفقیت کل خوشه قابل ارزیابی باشد و نقاط ضعف برطرف شود، اما نظام خوشه ای هم مانند هر نظام پویای دیگر دارای چرخه عمر است. چرخه عمر خوشه شامل فرآیند چهار مرحله ای می باشد. در مرحله اول خوشه رشد آغازین را تجربه می کند. در مرحله دوم، خوشه مستقر شده و دارای قابلیت رشد بیش تری می باشد. مرحله سوم، مرحله ای است که خوشه بالغ شده و رشد آن به‌سختی انجام می گیرد و در مرحله چهارم خوشه هایی که به اوج می رسند سیر نزولی در پیش‌گرفته و در حالت افول قرار می گیرند.
دولت، بخش خصوصی یا ترکیبی از این دو می تواند به‌عنوان کاتالیزور، هماهنگ کننده و رهبر در امر تسهیل و ارتقا فرآیند خوشه سازی نقش مهمی را ایفا کند. دولت علاوه بر دارا بودن سه نقش اساسی در ایجاد شرایط اقتصاد کلان، بهبود ظرفیت اقتصاد خرد و ایجاد محیط نظام مند، به‌عنوان کلیدی ترین نهاد که بخش مهم و قابل‌توجهی از سرمایه، زیرساخت، ابزار قانون گذاری و غیره را در اختیار دارد می تواند در مرحله اول تشکیل خوشه که در آن خوشه در حال شکل گیری و سلولی می باشد با حمایت از خوشه موجبات نیل به مراحل بعدی را فراهم آورد و در مرحله چهارم که خوشه در حال افول می باشد نیز با حمایت و پشتیبانی و تنوع‌بخشی به محصولات تولیدی، به ترمیم خوشه پرداخته و به احیای مجدد آن اقدام کند. خوشه ها می توانند یکی از راهبردهای تعاملی خوشه جلو سو -که در آن خریداران بین المللی با تولیدکنندگان داخلی و محلی همکاری می‌کنند – و یا خوشه معکوس- شرکت ها جهت بهره وری از اقدامات مشارکتی همکاری می کنند- را برگزینند، اما در بررسی تأثیر پیشنهاد ارائه‌شده که همان تشکیل خوشه صادرات به روسیه می باشد باید گفت:
هنگامی‌که خوشه ی مذکور شکل گیرد، بنگاه های کوچک و متوسط فعلی می توانند از خدمات کنسرسیوم بازاریابی در راستای شناخت بازار محصول خود در روسیه، سلیقه و انتظارات مشتری روس و رفع سایر موانع فرهنگی بهره مند شوند. بنگاه های تولیدی می توانند از طریق افزایش دریافت سفارشات داخلی و خارجی کنسرسیوم تولید، حجم و کیفیت تولیدات داخلی را افزایش داده و بسته بندی مطابق با نیاز و سلیقه مصرف‌کننده روس را مدنظر قرار داده و بخش مهمی از موانع عرصه تولید را رفع نمایند.
کنسرسیوم لجستیک و حمل‌ونقل با تجمیع محموله های صادراتی استفاده از حمل‌ونقل هوایی را مقرون‌به‌صرفه کرده و هزینه های استفاده از حمل‌ونقل زمینی و دریایی را کاهش می دهد. همچنین این کنسرسیوم می تواند خدمات دیگری مانند کاهش هزینه های بیمه، بهسازی ناوگان حمل‌ونقل، دریافت گواهینامه‌های بین المللی حمل‌ونقل و غیره را ارائه کند. علاوه بر این بنگاه هایی که اعضای اصلی خوشه هستند از فعالیت‌های مشترک مانند بازار مشترک، مدیریت و خرید فناوری، دوره های آموزشی، امکانات، آزمایش و غیره که همگی از عوامل مهم در صرفه جویی هزینه های تولیدات انبوه است منتفع خواهند شد. قطعاً تغییر ساختارهای ناکارآمد صادراتی کشورمان در توان بنگاه های کوچک صادراتی نمی باشد، اما بخشی از وظایف کنسرسیوم تحقیق و توسعه رفع مشکلات ساختاری صادرات ایران و تشکیل زنجیره صادراتی کارآمد، انجام تحقیقات بازاریابی و غیره در راستای تسهیل فرآیند تجارت می باشد، اما بخشی از موانع توسعه صادرات ایران به روسیه موانعی است که از سوی نهادهای روسی به صورت موانع تعرفه ای و غیرتعرفه ای اعمال می شود. نگارنده معتقد است که هرچه تنیدگی تجاری ایران و روسیه افزایش یابد قدرت چانه‌زنی ایران برای رفع این موانع افزایش می یابد. نفوذ کالا با قیمت رقابتی، کیفیت و بسته بندی مناسب در بازار روسیه موجب اقبال مصرف کنندگان روسی به کالاهای ایرانی خواهد شد و به‌طور طبیعی از موانع وضع‌شده بر کالاهای ایرانی خواهد کاست.
اما آنچه باید در نظر داشت که خوشه سازی در هر کشور باید بر اساس شرایط محلی و توانایی های داخلی شکل گیرد و تجویز خوشه های صادراتی هند و چین و ترکیه که در این امر عملکرد موفقی داشته اند، بدون در نظر گرفتن شرایط اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ایران، اساساً کاری غلط می باشد. بنابراین باید پس از بررسی خوشه های موفق و ناموفق کشورها و بررسی نقاط ضعف و قوت آن ها و نیز در نظر گرفتن امکانات و شرایط موجود کشور «خوشه سازی بومی» مدنظر سیاست‌گذاران عرصه تجارت قرار گیرد.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
