تحلیلی بر بهره‌وری معادن استان کرمان

بهره‌وری یکی از دغدغه‌های اصلی مدیریتی در بخش‌های مختلف اقتصاد از جمله معادن است. افزایش بهره‌وری به شیوه‌های گوناگون از جمله کاهش زمان تولید و بهره‌برداری، کاهش تلفات مواد اولیه و انرژی، کاهش هزینه حمل‌ونقل، کاهش بهای تمام شده و تسریع در عرضه کالاها به بازار مصرف تحقق می‌یابد. در نتیجه، تحلیل بهره‌وری نیاز به دسترسی به داده‌های آماری زمان تولید، میزان تلفات، انواع هزینه‌ها، قیمت محصول و داده‌های بازاریابی دارد. بااین‌حال، آمار جزئی معادن در سطح ملی در دست نیست. ازاین‌رو، تحلیل گران بهره‌وری به ارقام تولید، ارزش‌افزوده و سرمایه‌گذاری بسنده می‌کنند. بر اساس نتایج آمارگیری از معادن در حال بهره‌برداری کشور، تعداد معادن در حال بهره‌برداری استان کرمان در سال 1400 معادل 314 معدن بوده که سهمی در حدود 5,2 درصد از کل معادن کشور را به خود اختصاص داده است. متوسط شاغلان در این معادن 31575 نفر بوده و در نتیجه در هر معدن به‌طور میانگین 101 نفر مشغول معدنکاری بوده‌اند. استان کرمان با تولید حدود 53 میلیون تن انواع مواد معدنی و سهم 11 درصد از تولید ملی معادن، رتبه اول تولید معادن را داشته است. مقایسه ارقام شاغلان و تولید معادن، شاخص بهره‌وری متوسط نیروی کار را به دست می‌دهد. این شاخص در معادن استان کرمان در حدود 1679 تن به ازای هر شاغل معدن برآورد می‌شود. در سال 1399 نیز تعداد معادن فعال استان کرمان 353 معدن و شامل 6,1 درصد کل معادن بوده است. در این سال، متوسط تعداد شاغلان معادن 30449 نفر و سرانه اشتغال هر معدن 86 نفر بوده است. با توجه به تولیدات معدنی حدود 51 میلیون تن، بهره‌وری متوسط نیروی کار در سال 1399 تقریباً 1675 تن به ازای هر شاغل برآورد می‌شود. درمجموع می‌توان گفت که در فاصله 1400-1399 هرچند از تعداد معادن فعال استان کاسته شده، اما بهره‌وری متوسط نیروی کار با افزایش اندک در کانال 1670 واحد باقی‌مانده است.

ارزش‌افزوده معادن فعال استان در سال 1400 برابر 1096 هزار میلیارد ریال بوده که نسبت به ارزش‌افزوده ملّی، سهمی نزدیک به 50 درصد را تشکیل می‌دهد. بهره‌وری ریالی متوسط شاغلین (نسبت ارزش‌افزوده به تعداد شاغلین) بخش معدن در سال 1400 معادل 35 میلیارد ریال به دست می‌آید. به‌بیان‌دیگر، هر فرد شاغل توانسته حدود 35 میلیارد ریال ارزش‌افزوده، ایجاد نماید. حال چنانچه ارقام سال 1399 مدنظر قرار گیرد، ارزش‌افزوده معادن استان حدود 681 هزار میلیارد ریال بوده که نسبت به ارزش‌افزوده معادن کشور، سهمی بالغ بر 54 درصد را تشکیل می‌دهد. بهره وری ریالی متوسط شاغلین (نسبت ارزش‌افزوده به تعداد شاغلین) بخش معدن در سال 1399 معادل 22 میلیارد ریال به دست می‌آید. به‌بیان‌دیگر، هر فرد شاغل در سال 1399 توانسته حدود 22 میلیارد ریال ارزش‌افزوده، ایجاد نماید. در مقایسه دو سال 1399 و 1400 بدیهی است از یک سو سهم ارزش‌افزوده معادن استان کاهش‌یافته و از سوی دیگر متوسط بهره‌وری ریالی شاغلین افزایش داشته است. افزایش بهره‌وری نیروی کار به این دلیل بوده که رشد ارزش‌افزوده در این دو سال (حدود 61 درصد) نسبت به رشد شاغلین (حدود 3,7 درصد) بسیار بیشتر بوده است.

مجموع مزد، حقوق‌ و سایر پرداختی‌ها در معادن کرمان در سال 1399 بالغ بر 47 هزار میلیارد ریال بوده که در سال 1400 به تقریباً 63 هزار میلیارد ریال رسیده است. با توجه به تعداد کل شاغلین، متوسط پرداخت‌های سالانه به هر شاغل در سال‌های 1399 و 1400 به ترتیب 1,54 میلیارد ریال (ماهانه 128 میلیون ریال) و 2,1 میلیارد ریال (ماهانه حدود 171 میلیون ریال) بوده است. شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی (سال پایه 1395) بر اساس محاسبات بانک مرکزی در سال‌های 1399 و 1400 به ترتیب 298,858 و 437,042 بوده است. به‌این‌ترتیب مشخص می‌شود که پرداختی واقعی ماهانه به هر کارگر معدن در سال 1399 معادل 42,8 میلیون ریال و در سال 1400 معادل39,1 میلیون ریال است. در نتیجه قدرت خرید واقعی کارگران به دلیل تورم بالا در سال 1400 نسبت به سال 1399 کاهش ‌یافته است.

مقایسه تولید سرانه و پرداختی سرانه به شاغلین معادن استان، نشان می‌دهد که در سال‌های موردبررسی، با افزایش تولید سرانه، جبران حقوق و دستمزد شاغلین نیز افزایش یافته است و بین این دو متغیر کلیدی ارتباط مستقیم وجود دارد.
میزان سرمایه‌گذاری در معادن کرمان در سال 1399 معادل 9896 میلیارد ریال بوده که در سال 1400 به تقریباً 7582 میلیارد ریال کاهش‌یافته است. سهم سرمایه‌گذاری در معادن استان از کل معادن کشور در سال‌های 1399 و 1400 به ترتیب 18 درصد و 10 درصد است. مقایسه ارقام ارزش‌افزوده و سرمایه‌گذاری گویای آن است که علیرغم افزایش قابل‌توجه ارزش‌افزوده معادن استان کرمان، از میزان سرمایه‌گذاری در معادن کم شده است. میزان رشد ارزش‌افزوده حدود 61 درصد و میزان کاهش سرمایه‌گذاری حدود 23 درصد است. به‌این‌ترتیب، تفاوت ارزش دریافت‌ها و پرداخت‌ها در معادن استان-احتمالاً به دلیل تورم- بیشتر شده است.

بهره‌برداری بر حسب مدت کار

طول مدت بهره‌برداری از معادن می‌تواند نشانه ای از دوام و پایداری تولیدات معدنی باشد. از تعداد 353 معدن فعال در سال 1399، تعداد 312 معدن (حدود 88 درصد) بیش از 90 روز به فعالیت مشغول بوده‌اند. در سال 1400 نیز از تعداد 314 معدن فعال، حدود 273 معدن (حدود 87 درصد) بیش از 90 روز فعالیت داشته‌اند. ارقام مشابه برای کل کشور در سال‌های 1399 و 1400 به ترتیب 5006 (87 درصد) و 5437 معدن (حدود 90 درصد) بوده است.

نسبت استخراج به ذخیره معادن

در سال 1399 ذخیره قطعی معادن استان حدود 1423 میلیون تن و میزان استخراج سنگ خام حدود 84 میلیون تن بوده است. با توجه به ثبات ذخیره قطعی و میزان استخراج 85,5 میلیون تن در سال 1400، می‌توان نتیجه گرفت که بر حجم استخراج افزوده شده و از طرف دیگر، از عمر ذخایر کاسته شده است. افزایش استخراج در صورتی توجیه‌پذیر است که رانت حاصل از استخراج در فعالیت‌های اقتصادی سودبخش، سرمایه‌گذاری شود و همچنین ثمرات و مزایای حاصل از فروش مواد معدنی استخراج شده بین شاغلان معدن توزیع شده و نیز فعالیت استخراج و معدنکاری به اقتصاد منطقه‌ای و ملی کمک نماید.

نسبت کارگران غیر تولیدی به تولیدی

از تعداد کل 14448 شاغل با مزد و حقوق در معادن استان کرمان در سال 1399، تعداد 3018 نفر در فعالیت‌های غیر تولیدی (امور اداری، مالی و خدماتی) مشغول به کار بوده اند و بقیه شاغلان را كارگران ساده، کارگران ماهر، تكنیسین‌ها، مهندسان و شاغلان امور حمل‌ونقل تشکیل داده‌اند. بر اساس آمار موجود، نسبت کارگران پشتیبانی (غیرتولیدی) به کارگران تولیدی در سال 1399 حدود 26 درصد بوده است. در سال 1400 تعداد کارگران غیر تولیدی 2975 نفر از تعداد کل 13714 شاغلان با مزد و حقوق بوده است.

به‌این‌ترتیب، نسبت کارگران پشتیبانی به کارگران تولیدی در سال 1400 حدود 28 درصد بوده است. سهم کارگران غیر تولیدی از کل شاغلان در سال‌های 1399 و 1400 به ترتیب 21 درصد و 22 درصد بوده است. در حقیقت، حدود یک‌پنجم کارگران را بخش پشتیبانی به عهده داشته که به نظر می‌رسد با استانداردهای اشتغال در معادن سازگار است.
همچنین در سال 1400 از تعداد کل 254 شاغل بدون مزد و حقوق، تعداد 251 نفر در امور غیر تولیدی فعال بوده‌اند. از طرف دیگر، متوسط تعداد شاغلان پیمانکاری 17607 نفر بوده که از این تعداد، 1563 نفر به امور پشتیبانی مشغول بوده‌اند. به‌این‌ترتیب، نسبت کارگران غیر تولیدی به تولیدی در بخش پیمانکاری حدود 9,7 درصد بوده است. این نسبت پایین برای پیمانکاری در معادن ممکن است موجه باشد؛ زیرا اغلب فعالیت‌های پیمانکاری از ماهیت تولیدی و مهندسی برخوردارند و نیاز به فعالیت‌های اداری و پشتیبانی در این فعالیت ها کمتر است.

نسبت زنان به مردان شاغل

از تعداد 30449 نفر شاغل در معادن استان کرمان در سال 1399، تعداد 353 نفر زن بوده‌اند؛ بنابراین، نسبت زنان به مردان شاغل حدود 1,2 درصد بوده است. نسبت متناظر برای معادن کشور نیز حدود 1,2 درصد بوده است. این ارقام نشان می‌دهند که اولاً معدنکاری فعالیتی عمدتاً مردانه است و ثانیاً الگوی مشابهی در نسبت جنسی اشتغال در کرمان و کل کشور برقرار است. در سال 1400، تعداد زنان شاغل در معادن استان به 343 نفر کاهش‌یافته درحالی‌که تعداد کل شاغلان 31575 نفر بوده؛ در نتیجه نسبت زنان به مردان شاغل حدود 1,1 درصد بوده است. نسبت متناظر برای معادن کشور در این سال، 1,4 درصد بوده است. در سال 1400 سهم اشتغال زنان در معادن کشور بیشتر و در استان کرمان کمتر شده است.

ارزش سوخت مصرفی

ارزش سوخت مصرف‌شده (نفت سفید، نفت سیاه و نفت كوره، بنزین، گازوییل، گاز مایع، گاز طبیعی و سایر مواد سوختی) در معادن استان در سال 1399 حدود 1702 میلیارد ریال بوده که با رشد تقریبی 80 درصدی در سال 1400 به 3061 میلیارد ریال افزایش یافته است. سهم ارزش سوخت مصرفی از ارزش‌افزوده کل معادن در این دو سال به ترتیب 0,25 و 0,28 درصد بوده است. این ارقام نشانگر سهم پایین، اما نقش بسیار ضروری سوخت مصرفی در تداوم فعالیت‌های معدنی است.

ارزش برق مصرفی

ارزش برق مصرف شده در استخراج معادن استان کرمان در سال 1399 حدود 6882 میلیارد ریال بوده که در سال 1400 به 16049 میلیارد ریال افزایش یافته و بیش از 2,3 برابر شده است. سهم ارزش برق مصرفی از ارزش‌افزوده کل معادن در این دو سال به ترتیب 1,01 و 1,46 درصد بوده است. این ارقام نشان‌دهنده سهم پایین برق در معدنکاری است.

ارزش آب مصرفی

ارزش آب مصرف شده در استخراج معادن استان کرمان در سال 1399 حدود 3388 میلیارد ریال بوده که در سال 1400 به 15734 میلیارد ریال افزایش یافته و بیش از 4,5 برابر شده است. سهم ارزش آب مصرفی از ارزش‌افزوده کل معادن در این دو سال به ترتیب 0,49 و 1,44 درصد بوده است. با توجه به این ارقام می‌توان گفت که استخراج معدنی، یک فعالیت اقتصادی آب بَر محسوب نمی‌شود.

تحلیل معادن بر اساس مالکیت

از تعداد کل 353 معدن در حال بهره‌برداری استان کرمان در سال 1399 تعداد 333 معدن در مالکیت بخش خصوصی بوده، 5 معدن به‌صورت تعاونی فعالیت داشته و 15 معدن در تملک بخش عمومی بوده‌اند. در سال 1400 نیز یک معدن به‌صورت تعاونی فعال بوده، 15 معدن در مالکیت دولت قرار داشته و 298 معدن (حدود 95 درصد معادن استان) تحت مالکیت بخش خصوصی بوده است. سهم معادن بخش خصوصی از کل معادن در سطح ملی در سال 1400 معادل 93 درصد بوده و الگوی مالکیت معادن در استان و کشور نسبتاً مشابه است.