تعریف خوشه صنعتی
در ابتدا لازم می دانم توضیحاتی در خصوص خوشه صنعتی ارائه کنم. یک خوشه صنعتی تنها شامل بنگاه‌های اصلی درون خوشه که کار تولیدات را در برمی‌گیرند، نمی‌شود، بلکه تأمین‌کنندگان، پیمانکاران فرعی، فروشندگان، خریداران، نهادهای مختلف پشتیبانی، تأمین‌کنندگان ماشین‌آلات حمل‌ونقل و کلیه افراد و مجموعه‌هایی را که به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم در تولید نقش دارند را نیز شامل می‌شود.
خوشه‌ها بسته به شرایط، تعدادی بنگاه‌های کوچک، متوسط و بزرگ را در برمی‌گیرند که ممکن است در یک شهر، منطقه و یا استان دور هم جمع شده باشند و فعالیت مشابهی را انجام دهند.
اگر بخواهیم ویژگی‌های یک خوشه صنعتی را بر شمریم از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1-استقرار متمرکز در یک منطقه،
2-وجود ارتباط بین بنگاه‌های عضو،
3- همکاری بین بنگاه‌ها و انجام اقدامات مشترک و جمعی،
4- وجود رقابت بین اعضا،
6- وجود تهدیدها و فرصت‌های مشترک برای بنگاه‌های درون خوشه.
توجه به توسعه خوشه‌ای کسب‌وکارها در دنیا
همه می‌دانیم که تغییرات زیادی در بازارهای جهانی رخ‌داده است، رقابت در بازارها با نهایت سرعت در حال اتفاق افتادن است. لازم است که استفاده بهینه از امکانات و جلوگیری از هدر رفتن منابع به‌شدت مدنظر قرار گیرد. برای دست یافتن به این اهداف، کسب‌وکارها باید رقابت‌پذیر شوند. یعنی قابلیت‌ها و توانمندی‌هایی داشته باشند که بتواند آن‌ها را در فضای پرتنش بازارها حفظ کند و در کنار آن توانایی افزایش سهم بازار و سوددهی را فراهم سازد.
آنچه مسلم است، این است که امروزه در بیشتر کشورهای جهان، صنایع کوچک و متوسط از جنبه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، تولید صنعتی و … در حال ارائه خدمات فعال هستند. همچنین در کشورهای در حال توسعه، صنایع کوچک و متوسط عامل اصلی در اشتغال‌زایی، رقابت‌پذیری و توسعه می‌باشند.
به‌منظور تحقق این اهداف، سازمان توسعه صنعتی ملل متحد یا همان یونیدو (UNIDO) حدود دو دهه است که توسعه صنعتی مبتنی بر خوشه‌ها را به‌عنوان یک استراتژی نوین در کشورهای صنعتی و درحال‌توسعه موردنظر قرار داده است. سازمان‌های بین‌المللی همچون سازمان بین‌المللی کار (ILO) و بانک جهانی نیز طرح‌های متعددی را از طریق توسعه خوشه‌های کسب‌وکار در کشورهای مختلف اجرا و حمایت کرده‌اند، اما موفق‌ترین مدل اجرا شده، توسعه خوشه‌ای برگرفته از UNIDO است که شامل فاز مطالعه شناختی، اعتمادسازی، پیاده‌سازی و ارزیابی می‌باشد.
تاریخچه توسعه خوشه‌ای در ایران
بیش از ۹۰ درصد واحدهای تولیدی کشور ما در گروه صنایع کوچک و متوسط قرار می‌گیرند، اما با این وجود به دلیل نداشتن استراتژی توسعه مبتنی بر ساختارهای موجود صنعتی و رها شدن به حال خود، این بنگاه‌ها نتوانسته‌اند سهم قابل‌توجهی در بازار و ایجاد ارزش‌افزوده کشور داشته باشند و از کمبودهای شدیدی رنج می‌برند. ازجمله این کمبودها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
توجه به توسعه خوشه‌ای در استان
دستگاه مجری توسعه خوشه‌های صنعتی در استان‌ها، شرکت شهرک‌های صنعتی هر استان می‌باشد.
تاکنون تعداد 17 خوشه در استان عزیزمان کرمان شناسایی‌شده است که از مجموع آن‌ها پروژه امکان‌سنجی 11 خوشه انجام پذیرفته و پروژه توسعه پنج خوشه نیز پایان یافته است.
خوشه‌های خاتمه یافته عبارتند از: خرمای بم، پسته رفسنجان، فرش دستباف کرمان و راور، محصولات گلخانه ای جنوب کرمان و خوشه ماشین‌آلات و قطعات صنعتی.
متأسفانه در استان تا پیش از شروع پروژه خوشه ماشین‌آلات و قطعات صنعتی، هرگز شاهد انجام مطالعات شناختی با عمق و وسعت لازم و کافی در حوزه کسب‌وکار سازندگان ماشین‌آلات و قطعات صنعتی نبوده‌ایم، هرگز سازمان‌های ذیربط و تشکل‌های صنفی فراتر از رسیدگی به مشکلات سطحی و روزمره هم‌صنفان خود گامی برنداشته بودند. وجود چنین شرایطی باعث می‌شد تا در این پروژه، نه تنها سودآوری مقطعی و کوتاه‌مدت سازندگان ماشین‌آلات و قطعات صنعتی کرمان، بلکه نیازهای اساسی جهت بومی‌سازی صنعت قطعات صنعتی ایران موردتوجه قرار گیرد.
با این وجود و با در نظر گرفتن تلاش‌های انجام‌شده و همیاری ارگان‌های ذیربط مفتخریم که خوشه ماشین‌آلات و قطعات صنعتی به‌عنوان خوشه برتر کشوری برگزیده شد.
تجربیات
در مسیری که برای توسعه خوشه‌ای طی شد، فراز و نشیب‌های زیادی وجود داشت، اما درمجموع آنچه توقع می‌رفت این بود که با همکاری نهادهای مختلف بتوان از یک‌سو بر ارتباطات درونی بخش‌های مختلف خوشه تمرکز کرد و از سوی دیگر به زنجیره ارزش اقتصادی که خوشه قسمتی از آن است توجه کرد. برای دستیابی به این مهم سعی شد تا خوشه از مرحله تأمین مواد اولیه تا خروجی محصول نهایی به مسیری صحیح و رقابت‌پذیر هدایت شود. در این فرآیند ضمن توجه به روندهای سطح ملی، بین‌المللی و صنعت، مشکلات موجود بر سر راه توسعه خوشه نیز موردتوجه قرار گرفت؛ مشکلاتی که به‌عنوان گلوگاه‌ها می‌تواند در موضوع تکنولوژی، بازار، سرمایه، مواد اولیه، طراحی، کیفیت و یا سطح اعتماد باشند.
به‌طورکلی سه سال طول کشید تا عامل توسعه خوشه ماشین‌آلات و قطعات صنعتی کرمان، امر توسعه را با فازهای مرتبط به یکدیگر تعریف و به اجرا درآورده و ضمن ارزیابی و اصلاح نهایتاً از خوشه خارج شود و متعاقباً یک تشکل فراگیر ادامه امور را در دست بگیرد.
عمده برنامه‌های عمل هر خوشه شامل شناسایی و توسعه شبکه‌ها، اشخاص حقیقی و حقوقی ارائه‌دهندگان خدمات، دوره‌های آموزشی، تورهای بازدید از واحدهای تولیدی، حضور در نمایشگاه‌ها، ارائه طرح‌های پژوهشی پیرامون توسعه خوشه، شناسایی ذینفعان و سایر فعالان و … می‌باشد. روند سه ساله اجرای پروژه توسعه خوشه با تصویب برنامه عمل در جلسه شورای راهبری متشکل از ذینفعان خوشه و نهادهای پشتیبان، توسط عامل توسعه خوشه پیگیری شد. براساس مطالعه شناختی انجام‌شده و پیدا کردن نقاط فشار اصلی، تدوین و تصویب استراتژی‌ها و همچنین برنامه‌های اجرایی انجام شد.
بدون شک پیش‌نیاز توسعه خوشه صنعتی، شناسایی مسائل و مشکلات خوشه و ارائه راهکارهایی مبتنی بر مشارکت می‌باشد. این شناسایی در فاز اول به نام مطالعه شناختی توسط اینجانب و دستیار پروژه، در واقع تیم عاملیت توسعه خوشه انجام شد. پس‌ازاین مرحله با تائید دستگاه نظارتی و هماهنگی با ذینفعان اصلی خوشه و نقش تسهیل گری عامل توسعه خوشه در فازهای بعدی برنامه‌های دستیابی به استراتژی‌های تعیین‌شده در مطالعه شناختی به اجرا درمی‌آید.
روش جمع‌آوری اطلاعات در پروژه توسعه خوشه‌ای بر اساس ترکیبی از مطالعه میدانی، مشاهده، مصاحبه با روش نمونه‌گیری هدفمند، تحقیق اینترنتی و کتابخانه‌ای می‌باشد.
خوشه ماشین‌آلات و قطعات
پروژه توسعه خوشه کسب‌وکار ماشین‌آلات و قطعات صنعتی کرمان ذیل شرکت شهرک‌های صنعتی از فروردین‌ماه سال 1400 و باهدف توسعه صنعت استان و توانمندسازی واحدهای فعال در حوزه قطعه‌سازی آغاز شده است. این خوشه متشکل از واحدهای تولیدی که در زمینه طراحی، تولید و ساخت ماشین‌آلات صنعتی، همچنین مهندسی معکوس و ساخت انواع قطعات صنعتی و ارائه خدمات فنی فعالند، می‌باشد.
با توجه به رشد قابل‌توجه صنایع فولادی و معدنی در استان و تمرکز جدی سازندگان بر صنایع فلزی، بویژه تجهیزات معدنی و فولادی، این صنعت به‌عنوان یکی از صنایع استراتژیک در اقتصاد استان محسوب می‌شود. در این راستا صنایع پایین‌دستی صنعت فولاد حائز اهمیت ویژه اند و تلاش شده با ارائه خدمات حمایتی به اعضای خوشه، آن‌ها را جهت حداکثر استفاده از این فرصت آماده کرد. بنا به مطالعات انجام‌شده در این پروژه یکی از عمده مشکلات خوشه، کمبود نیروی انسانی آموزش‌دیده می‌باشد. لذا برای رفع این مشکل بنا به پیشنهاد عامل توسعه خوشه و با حمایت شرکت شهرک‌های صنعتی، مدل ساختاری جهت جذب متقاضیان بازار کار و آموزش افراد به‌صورت تئوری و عملی در واحدهای عضو خوشه، باهدف آموزش حین کار در راستای حل مشکل نیروی انسانی ذینفعان خوشه طراحی‌شده است. بدون شک این مدل اجرایی به‌صورت کاملاً عملی منجر به ایجاد اشتغال پایدار در استان و حل مشکل نیروی انسانی واحدهای صنعتی فعال در حوزه قطعات صنعتی خواهد شد، ضمناً در زمینه مشکل ناشی از ماده 38 تأمین اجتماعی که یکی دیگر از مشکلات واحدهای قطعه ساز استان است، پیگیری قانونی لازم انجام شد.
واضح است که امروزه رشد و توسعه فرصت‌های شغلی از طریق گسترش خوشه‌های کسب‌وکار، نقش محوری و بارزی در سیاست‌های اقتصادی برای کاهش نرخ بیکاری ایفا می‌نماید. لذا برای استان ما، توسعه صنعت ماشین‌آلات و قطعات صنعتی با الگوی توسعه خوشه‌های صنعتی ضروری است.
بدون شک اهمیت فعال‌سازی صنعت ماشین‌آلات و قطعات صنعتی با توجه به پتانسیل‌های موجود استان و کم‌رنگ شدن سایر فعالیت‌های اقتصادی نظیر کشاورزی و صنایع وابسته با توجه به مشکل کمبود آب و یا در مقیاس ملی رسیدن به اقتصاد غیروابسته به نفت، مدنظر اکثر برنامه ریزان آینده‌نگر در اقتصاد استان و ایران می‌باشد. هدف اصلی در اجرای پروژه توسعه خوشه صنعتی ماشین‌آلات و قطعات صنعتی کرمان، سازمان‌دهی و هماهنگ‌سازی شرکت‌های کوچک سازنده تجهیزات این صنعت در راستای الگوی توسعه خوشه‌ای بود که خوشبختانه تا حد قابل‌انتظاری محقق شده است.
لازم است بر پایه نتایج مطالعات شناختی با حرکت روبه‌جلو، ضعف‌های سازندگان خوشه به چالش کشیده شود و درنهایت این ذهنیت در سازندگان ایجاد گردد که باید متحول گردند، سطح دانش فنی خود را بالا ببرند، سیستم مدیریت کارآمد داشته باشند و «مجموعه‌سازی» را پیشه و کار گروهی را یاد گرفته و شبکه سازی کنند.
در اجرای این پروژه، هرگز به دنبال اثرات آنی و کوتاه‌مدت نبوده ایم، زیرا نقش و اثرگذاری پروژه، عمقی و زیرساختی و بر پایه راهبردهای مشخصی بر روی اساسی‌ترین نقاط قوت و ضعف سازندگان خوشه متمرکز بود. لذا، تلاش شد تا سازوکار لازم برای تولید جمعی و گروهی در راستای تکمیل فعالیت‌ها فراهم آید و بر این اساس، شکل تولید به سمت «مجموعه‌سازی» سوق داده شود و سازندگان به «تخصصی شدن» محصولاتشان تشویق شوند، سطح دانش فنی و مدیریتی آن‌ها تا حدودی ارتقا یابد و فرهنگ «تولید استاندارد» و «استانداردسازی» فرایندها به شکل وسیعی ترویج گردد.
ازآنجاکه فعالیت خوشه صنعتی ماشین‌آلات و قطعات صنعتی کرمان مرتبط با صنایع جامع و اصلی دارای مزیت کشور یعنی صنایع مس و فولاد است، این خوشه را می‌توان یک «خوشه هسته‌ای» قلمداد کرد. رویکرد بنیادی در توسعه این خوشه صنعتی به‌عنوان یک سیستم اقتصادی، اجتماعی و صنعتی مبتنی بر دو پایه توانمندسازی و پایایی استوار گردیده و گام‌های اصلی در فرایند توسعه آن شامل مراحل زیر است:
1-انجام مطالعه شناختی،
2-افزایش سطح سرمایه اجتماعی،
3-حصول چشم‌انداز مشترک،
4-تدوین برنامه عمل،
5-پیاده‌سازی،
6-خروج از خوشه.
مهم‌ترین بخش فرایند توسعه خوشه‌ای مرحله اول آن یعنی مطالعات شناختی است. اهداف مطالعات شناختی خوشه صنعتی ماشین‌آلات و قطعات صنعتی کرمان به شرح زیر است:
1-درک محیط اجتماعی اقتصادی خوشه،
2-تعیین مؤثرترین نقاط برای مداخله،
3-ارائه خط مبنایی برای نظارت و ارزیابی آتی،
4-ایجاد اعتماد اولیه در میان ذینفعان.
با استفاده از یافته‌های مطالعه شناختی و همکاری نزدیک با ذینفعان خوشه، چشم‌انداز خوشه و استراتژی دستیابی به آن‌ها را ارائه کردیم، همچنین برنامه عمل خوشه تهیه و تنظیم شد و اقدامات لازم جهت اجرایی شدن برنامه‌ها صورت گرفت.
مسئولیت مستقیم راهبری پروژه توسعه خوشه‌ای به عهده اینجانب با سمت عامل توسعه خوشه بود. در طول این پروژه مطالعات میدانی گسترده‌ای بر روی طیف وسیعی از ذینفعان به عمل آمد تا نقاط ضعف و قوت و تهدیدها و فرصت‌های پیش روی خوشه به‌درستی شناسایی و تحلیل شود و نقشه راه شکل گیرد. تیم عاملیت خوشه برای محقق شدن نقشه راه تمامی تلاش خود را به کار گرفتند. با توجه به پایان یافتن این پروژه، امید است با برنامه‌ریزی‌های آتی، گامی ارزنده در جهت شکوفایی صنعت استان و ایجاد اشتغال برداشته شود.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
