عضو هیئت‌علمی گروه مهندسی کامپیوتر دانشکده فنی و مهندسی دانشگاه شهید باهنر کرمان
کسب‌وکار الکترونیک را می‌توان به بنای آسمان‌خراشی تشبیه کرد که روز به روز در حال گسترش در ارتفاع و سطح است و تقریباً همه جوامع به آن روی آورده‌اند. در این نوشتار ملزوماتی زیر بنایی برای گسترش این ساختار بیان شده است که اگر به آن‌ها توجه کافی و جامع نشود، چه‌بسا در طول سال‌های آینده تزلزل و ضعف و حتی شکست در برخی ابعاد حاصل خواهد شد.
نخست عناوینی از این ملزومات در جدولی ارائه می‌گردد و سپس مختصراً به تشریح برخی از این موضوعات – در حد گستره این نوشتار- پرداخته خواهد شد. هدف، جلب توجه بیشتر متخصصین حوزه‌های مختلف است تا برای تدوین معماری جامع ِ کسب‌وکار الکترونیکی، هم‌اندیشی، آینده‌نگری و همکاری کنند.
سخن از خاطره‌ها: آدمیان پیله‌ور بودند؛ از کهن سالگی در تاریخ تا همین نیم‌قرن اخیر. کالا در کوله بر دوش از روستایی به شهری در سفر، گندم می‌دادند و شکر می‌گرفتند، میوه می‌دادند و پارچه می‌گرفتند. ساده‌زیست بودند وزندگی‌شان وسعت کمی داشت. اگر بشر ابزار محاسبه یا رادیو و نظایر آن‌هم در دو قرن اخیر ساخته بود از نوع لامپی بود؛ لامپ‌های خلأ که تا همین پنجاه سال پیش تلویزیون‌ها و رادیوهایش در خانه‌هایمان بودند و سنگین و کند و ساده عمل می‌کردند. تا آن زمان که جنگ جهانی رخ داد؛ هواپیما داشتند و میل به پرواز در ارتفاع بالاتر از رقیبان برای نیل به پیروزی در سرشان موج می‌زد. نوبت به هنرنمایی فیزیکدان‌ها و مهندسین برق رسیده بود. در آزمایشگاه‌ها از لابلای عناصر جدول تناوبی، دو عنصر سیلیکون و ژرمانیوم را –که نیمه‌هادی بودند- به لطایف‌الحیل بیرون کشیدند. در چیدمان کریستالی شان دخالت کردند و با افزودن اندکی ناخالصی به ساختمان فیزیکی آن‌ها، قطعه‌ای به نام دیود ساختند. بلافاصله ترانزیستور هم ساخته شد که ریز جثه و توانمند بود. عصر الکترونیک نیمه‌هادی‌ها فرارسیده بود و چندی بعد ریزجثه های سیه چرده بسیار توانمند ابداع شدند. نامشان مدارات مجتمع یا IC شد؛ اعجوبه‌های ریزنقشی که دوان‌دوان جهان را وارونه و مبدل ساختند. باقی داستان را همه به چشم دیده‌ایم. شبکه‌ها، اینترنت و شناوری بشر بین واقعیت و مجاز، دنیای مجازی از راه رسید.
کاسبان بعد از عصر پیله‌وری، دکاندار شده بودند. مدلی که امروزه آن را مدل کسب‌وکار آجر و ملات (Brick and Mortar) می‌نامند. مشتریان اهل محله بودند و همسایگان.
کارشان را که توسعه دادند اهالی خیابان مجاور هم مشتری شدند. کم‌کم جعبه‌های سفید جادویی آمدند که نامشان کامپیوتر شخصی (PC) بود و آن‌وقت بود که برنامه نویسان و مدیران پایگاه داده و طراحان وب باعث شدند دکاندار ساده‌زیست محله‌مان، روزها روبروی لپ‌تاپ بنشیند و با ماوس روی اقلام کالا کلیک کند. مدل کسب‌وکارش به مدل کلیک و ملات (Click and Mortar) تبدیل شد و گستره مشتریانش، به مردمان هم‌زبان و ناهم زبان در شهرها و روستاهای دور و نزدیک جهان توسعه‌یافت.
از حوالی 1950 تاکنون، رخدادهای فناوری بی‌بدیل بوده‌اند. در یک کفه ترازو، تحولات فناوری قرن‌ها حضور بشر روی کره زمین را بگذارید و در کفه دیگر، پیشرفت‌های فناوری همین 70 سال اخیر را؛ این یکی سنگین‌تر می‌شود. همراه با توسعه‌ی فناوری‌های وب و افزایش سرعت ارتباطات اینترنتی، روش‌های پرداخت الکترونیک نیز متحول شدند. ابتدا تمایل چندانی در جوامع بشری برای روی آوردن به کسب‌وکارهای الکترونیکی نبود؛ اما گویی سلیقه سازی شد و بشر به این حوزه هجوم آورد. حالا جوامع مختلف سعی بر سبقت گرفتن بر یکدیگر دارند.
کسب‌وکار الکترونیک را می‌توان به آسمان‌خراشی تشبیه کرد که تاکنون فقط سی یا چهل طبقه آن ساخته شده است، اما طراحان به این نکته توجه دارند که این آسمان‌خراش قرار است در طول سال‌ها و قرن‌های آتی هم از نظر ارتفاع افزون شود و هم‌سطح کف آن وسیع‌تر خواهد شد؛ بنابراین مراقبت می‌کنند که آجر به آجر را با محاسبه و پیش‌بینی آینده روی هم بگذارند. اگر چنین باشد، آینده اقتصادی در دست دارندگان این آسمان‌خراش خواهد بود و اما اگر هرجامعه‌ای گام‌به‌گام همه مؤلفه‌های اساسی و لازم را تأمین نکند معلوم نیست در آینده‌ای دور یا نزدیک، چه بر سر سهم او در این مسیر خواهد آمد .
در این نوشتار، به‌اختصار به همین موضوع خواهیم پرداخت: ملزومات و ستون‌های موردنیاز کسب‌وکار الکترونیک چه هستند و بر هر ستون چه عناصری مستقر می‌شوند.
اما پیش از آن، نخست اشارتی کوتاه داشته باشیم به اختلاف دو اصطلاح کسب‌وکار الکترونیکی (e-Business) و تجارت الکترونیکی (e-Commerce). آن واژه‌ی نخست، وسیع‌تر است و فعالیت‌های جانبی و پشتیبانی را هم علاوه بر خرید و فروش اصلی در بر می گیرد. آسمان‌خراش موردنظر ما همانا کسب و کار الکترونیک خواهد بود. پس از آن به این نكته اشاره می‌شود كه در برخی بخش‌های این نوشتار از واژه‌های انگلیسی استفاده شده است و البته در حد امکان معادل‌ها یا توضیحاتی برای آن‌ها ارائه خواهد شد. این مطلب نیز خود به‌عنوان یکی از چالش‌های موردتوجه در ردیف 10 جدول در قالب مراقبت از زبان فارسی در مسیر گسترش فناوری اطلاعات، موردبررسی قرار گرفته است.
آنچه در جدول 1 بیان شد نمایی کلی از ملزومات کسب‌وکار الکترونیک است که باید در قالب ساختارهایی یکپارچه و جامع مورد توجه قرار گیرند. بی‌شک هر یک از این عناوین نیازمند شرح و بسط کافی خواهد بود که در این نوشتار نمی‌گنجد. در این قسمت برخی از عناوین برای نمونه مورد اشاره قرار می‌گیرد.
1- هوش تجاری: این حوزه هم اکنون یکی از ملزومات اثربخش و کلیدی کسب‌وکار الکترونیک است. داده‌ها گنجی پنهان محسوب می‌شوند و استخراج گزارش‌ها ارزشمند، روابط نهفته در حجم عظیم داده‌ها، بصری سازی گزارشات پیچیده، تصمیم‌گیری‌های مبتنی بر تحلیل‌های هوش مصنوعی، پیش‌بینی روندهای بازار، تحلیل سری‌های زمانی و توالی فعالیت‌های بازار، خوشه‌بندی و دسته‌بندی مشتریان، استخراج درخت‌های تصمیم‌گیری و قواعد حاکم بر بازار، همگی از دستاوردهای حوزه‌ی هوش تجاری و علم داده‌ها هستند. روش‌های هوش مصنوعی، یادگیری ماشین، علم داده‌کاوی و نیز آمار همراه با ساختارهای مدیریت داده به کمک کسب‌وکارها آمده‌اند تا در دنیای رقابت حرفه‌ای‌های بازار در بازارهای حرفه‌ای، هر بنگاه یا سازمان بتواند در چرخه رقابت زنده بماند و سهم خود را از منافع کسب‌وکارها بیشتر و پایدارتر کند. این موضوع باعث شده است که عنوان شغلی جدیدی در دهه‌ی اخیر در شرکت‌های بزرگ جهان ایجاد شود که با نام «دانشمند ارشد داده» یا «Senior Data Scientist» شناخته می‌شود. امروزه شرکت‌های بسیار بزرگی همچون Microsoft,SAP,IBM,Oracle,SAS و ده‌ها شرکت نظیر آن‌ها خدمات هوش تجاری را به سایر مؤسسات ارائه می‌کنند. ازآنجایی‌که به‌کارگیری و پیاده‌سازی روش‌های هوش تجاری کاملاً تخصصی بوده و معمولاً مدیران و صاحبان کسب‌وکار صرفاً استفاده‌کنندگان این حوزه محسوب می‌شوند، لذا در هر جامعه‌ای تأسیس شرکت‌های تخصصی قدرتمندی که بتوانند ابزارهای حرفه‌ای هوش تجاری را به خدمت مدیران و بازرگانان درآورند الزامی است.
2- شیوه‌ها و ابزارها: هر یک از عناوینی که در بخش شیوه‌ها و ابزارهای جدول 1 ذکر شده است، دنیایی وسیع و پرکاربرد را در بر دارد. برای مثال به چند مورد از آن‌ها اشاره می‌شود:
* SEO(Search Enginer Optimization) یا بهینه‌سازی موتور جستجو: تکنیک SEO برای بالا بردن و بهینه‌سازی رتبه وب‌سایت‌ها هنگام جستجو توسط کاربران است. وقتی شما عنوان یک کسب‌وکار یا کالا را در محیط وب جستجو می‌کنید، هر قدر نام سایت یک فروشگاه بالاتر قرار گیرد، شانس مراجعه مشتری به آن فروشگاه بیشتر خواهد بود. انجام فرایندهای سئو به مجموعه‌ای از دانش‌ها و مهارت‌های تخصصی در حوزه‌ی کامپیوتر نیاز دارد؛ به‌طوری‌که ارائه خدمات سئو خود تبدیل به یک کسب‌وکار مهم و درآمدزا شده است.
* Gamification یا بازی گونه‌سازی: شیوه نسبتاً نوینی است كه فعالیت هایی را كه اساساً ماهیت بازی ندارند در قالب رفتارهای بازی گونه ارائه می كنند تا موجب انگیزش و تشویق مخاطبان برای انجام فعالیت شوند. این شیوه، كاربردهای فراوانی در بازار سازی، ایجاد نیاز در مشتریان، تشویق به تغییر رفتار و نظایر آن یافته است. امروزه وب‌سایت‌های تجاری و تبلیغاتی به میزان گسترده‌ای از این شیوه استفاده می‌کنند.
* Digital Marketing یا بازاریابی دیجیتال: چندین شاخه فرعی و كاربردی مهم دارد كه از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: Affiliate Marketing یا بازاریابی وابستگی،Influencer Marketing یا بازاریابی تأثیرگذارها، Viral Marketing یا بازاریابی ویروسی، بازاریابی ایمیل، بازاریابی پیام‌رسانی فوری، بازاریابی پیامکی یا SMS Marketing، تبلیغات رادیویی، تبلیغات تلویزیونی، بازاریابی دیجیتال غیربرخط، طراحی و توسعه سایت، بهینه‌سازی موتور جستجو، بازاریابی موتور جستجو، تبلیغات کلیکی، تبلیغات بنری در سایت‌های پربازدید، رپرتاژ آگهی، بازاریابی محتوا، بازاریابی ویدئو، بازاریابی شبکه‌های اجتماعی.
* برند سازی یا Branding: مجموعه‌ای از فعالیت‌های علمی و تخصصی است که می‌تواند هویت ظاهری و درونی یک محصول را در اندیشه و قلب جامعه جاری سازد. این امر موضوعی فراتر از آشنایی با یک نام یا تصویر لوگوی محصول است. امروزه شرکت‌های متخصص در برندسازی با تکیه بر ابزارهای فناوری اطلاعات و معیارهای روانشناسی و جامعه‌شناسی سعی بر برند سازی دارند.
* Smart Carts: چرخ‌دستی‌های هوشمند هستند که در فروشگاه‌های مدرن مورداستفاده قرار می‌گیرند و بر اساس فناوری RFID ونیز سامانه‌های توصیه گر کار می‌کنند. نمونه‌های پیشرو این چرخ‌دستی‌های فروشگاهی مشترک توسط دو شرکت IBM و Cuesol ساخته شده است.
* eSignature یا امضای الکترونیکی در کنار امضای دیجیتالی مقوله‌هایی هستند که باید توسط سازمان‌های حمایت‌کننده کسب‌وکار الکترونیک و بانک‌های تأثیرگذار مورد برنامه‌ریزی و اقدام قرار گیرند تا راه برای امضای معتبر در قراردادهای برخط و تراکنش‌های مرتبط با آن باز شود.
* Management Information systems: سیستم‌های اطلاعات مدیریتی یک عنوان جامع و وسیع است و سامانه‌های ریزودرشتی را در خود جای می‌دهد. سامانه‌هایی همچون SCM یا مدیریت زنجیره‌ی تأمین، CRM یا مدیریت روابط مشتریان، MRPII یا مدیریت منابع تولید،ERP یا برنامه‌ریزی منابع بنگاه.
* هر یك از این سامانه‌ها تأثیر و عملكردی بسیار مهم و حیاتی در موفقیت کسب‌وکارهای الكترونیكی خواهند داشت و یکپارچه‌سازی آن‌ها در قالب ERP پروژه‌ای بسیار بزرگ و گران و زمان‌بر می‌باشد که البته ثمرات بسیار مهمی را نیز در بردارد.
* سیستم‌هایی كه ERP را در سطح کارخانه‌ها یا سازمان‌ها پیاده‌سازی می‌کنند به‌صورت لایه‌ای پیاده‌سازی می‌شوند. بنابراین یك نرم افزار كه ERP را در سطح یك كارخانه یا سازمان پیاده‌سازی میكند باید عملیات زیر را پشتیبانی كرده و آن‌ها را یكپارچه كند:
* كنترل مالی، صورت‌حساب مواد ، برنامه‌ریزی نیازمندی‌ها ، حساب هزینه‌ها، برنامه‌ریزی بودجه ، خرید و دریافت، سفارش فروش و حمل، مدیریت تولید، كنترل سطح كارخانه، برنامه تولید، پیگیری پروژه، حساب‌های قابل دریافت، حساب‌های قابل پرداخت ، انبار و توزیع، قراردادها، ارتباط با مشتریان و بسیاری امور دیگر.
* IoT –اینترنت اشیا (Internet of things): حوزه‌ی جدید و بسیار وسیعی است که کاربردهای مهمی را در بر خواهد گرفت. انبارداری و زنجیره‌ی تأمین کالا شاهد تحولات بزرگ خواهد شد و کاربردهای امور شهری، بهداشتی، ایمنی، صنعتی، تجاری و نظایر آن متحول خواهند شد. کشاورزان می‌توانند با اینترنت اشیا شناخت به‌موقع از شروع آفت در مزرعه را به دست آورند و یا صرفه‌جویی‌های کلان در تغذیه‌ی خاک داشته باشند. دامداران می‌توانند نظارت دقیقی بر سلامت دام‌ها و جلوگیری از بیمار شدن آن‌ها داشته باشند. دست اندرکاران تجارت الکترونیک استفاده‌های ارزشمندی از IoT خواهند داشت.
* فراجهان (Meta verse): پدیده‌ای نوظهور که بر اساس فضاسازی مجازی سه‌بعدی سعی می‌کند عالمی مجازی را به زندگی روزمره‌ی آدمیان بدل سازد. این پدیده را باید در امتداد موضوعاتی همچون رمز ارزها، بلاک چین،NFT یا بسته‌های غیرقابل‌تفکیک دانست که همگی نقش فزاینده و وسیعی در گسترش نسل نوین کسب‌وکارهای الکترونیکی ایفا می‌کنند. به‌عنوان نمونه NFT رویکردی جدید در فروش آثار هنری و موسیقی و نظایر آن است که موردتوجه فراوان قرار گرفته و درواقع بسته‌ای از داده‌های غیرقابل‌معاوضه است که روی بلاک چین قرار می گیرد.
3- ساختارهای مالی و اقتصادی: کشورهای مختلف جهان موضع و رویکردهای متفاوتی در مواجهه با رمز ارزها اتخاذ کرده‌اند. برخی استفاده از رمز ارزها را در عرصه اقتصاد ملی‌شان پذیرفته‌اند و برخی فقط کاربرد بین‌المللی برای آن تعریف کرده‌اند. نگرش‌های مالی و بانکی و جنبه‌های مختلف فنی و اقتصادی این مقوله در جوامع و کشورها، متفاوت بوده است و لذا باید در این مسیر دقت نظرهای عمیق وجود داشته باشد. همچنین توسعه کسب‌وکارهای الکترونیک بر اساس ساختارهای کلان اقتصادی هر کشور می‌تواند اثرات مهمی در توسعه‌ی اقتصادی داشته باشد. مطالعه آمارها، رویکردها و نگرش‌های کلان کشورها در حوزه‌ی کسب‌وکارهای الکترونیک راهگشا خواهد بود.
4- تخصص‌های مدیریتی: تخصص‌های مدیریتی عدیده‌ای در عرصه‌ی توسعه کسب‌وکارهای الکترونیکی باید مورداستفاده قرار گیرد. پیاده‌سازی پروژه‌های کلان تجارت الکترونیک بدون استفاده از روش‌های کنترل پروژه و مدیریت پروژه امری ناپایدار خواهد بود. علاوه بر آن، به‌کارگیری برخی مدل‌های کسب‌وکار الکترونیک در مقاطع مهم اقتصادی می‌تواند گره‌گشا باشد و از آن جمله به مدل‌هایی همچون Bartering(تهاتر) یا Auction(حراجی) می‌توان اشاره کرد. همچنین مشاوره‌هایی که برای قیمت‌گذاری اشیا عتیقه یا دست‌دوم ارائه می‌شود مدل موفقی از کسب‌وکار است. بومی‌سازی مدل‌هایی همچون تهاتر (معاوضه کالا به کالا)، حراجی‌های برخط، قیمت‌گذاری اشیا ازجمله مدل‌هایی هستند که امروزه در بسیاری جوامع موردنیاز هستند و البته هنوز رواج نیافته‌اند.
جنبه‌های دیگر مدیریت کسب‌وکار الکترونیک در جدول مورد اشاره قرار گرفته است.
5- بازار پروری: اصطلاح بازار پروری در این نوشتار به مفهوم مجموعه فعالیت‌هایی در نظر گرفته شده است که موجب شناخت و توسعه و حفظ بازار می‌شوند. متخصصین بازاریابی علمی اجزای مهمی همچون بازارشناسی، بازارسازی، بازار داری و بازاریابی را در این مسیر موردتوجه قرار می‌دهند که در دنیای امروز همگی مبتنی بر روش‌های علمی همچون داده‌کاوی، هوش مصنوعی، یادگیری ماشین و سیستم‌های چند عامله ی هوشمند هستند.
برای نمونه موضوعات Consumer Tracking-Personalization-Churn Analysis برای ردگیری رفتار مشتریان، شخصی‌سازی تبلیغات و کاتالوگ‌ها، تحلیل ریزش مشتریان و مشترکین فروشگاهی به کار می‌روند.
شناخت مشتری، شناخت محصول، شناخت تولیدکننده، شناخت قوانین، شناخت محیط، شناخت روش‌ها، شناخت رقبا، شناخت واسطه‌ها، شناخت روندهای زمانی و بسیاری شناخت‌های دیگر.
برخی ابزارهای بازارشناسی عبارتند از: Yellow Books,Web search,Opinion mining, Data Mining, Text Mining, Opinion Mining, Sentiment Mining, Data Science, MAS) Multi Agent Systems)
6- ایمنی و قانون: آسیب‌ها و مزاحمت‌های عدیده‌ای همراه با توسعه‌ی جنبه‌های مثبت فناوری اطلاعات و تجارت الکترونیک ایجاد شده است. لازم است آموزش و پژوهش، وضع قوانین، راهکارهای فنی در زمینه‌هایی همچون دستبرد، نفوذ، مهندسی اجتماعی، تقلب (Hack، Social Engineering،Intrusion، Fraud) موردتوجه وسیع قرار گیرد.
7- جامعه‌شناسی: در حوزه‌ی جامعه‌شناسی بررسی اثرات تجارت الکترونیک بر ادغام فرهنگ‌ها، تشکیل جوامع نو، انحلال ساختارهای اجتماعی کهن، تغییرات در رفتارهای جامعه، تعاریفی همچون آسایش، رفاه، آرامش، مشاغل نو، مشاغل در معرض نابودی و بسیاری عناوین دیگر قابل‌بررسی و پژوهش و برنامه‌ریزی خواهد بود.
8- روانشناسی: در بسیاری از دانشگاه‌های دنیا، رشته تحصیلی فناوری اطلاعات شامل چهار حوزه‌ی درسی است که عبارتند از: محاسبات (computing)- فناوری اطلاعات (Information Technology)-مدیریت و روانشناسی. دروس دوره کارشناسی به چهار دسته مساوی در این ابعاد تقسیم شده است. این نشان از اهمیت فراگیری مبانی مدیریت و روانشناسی توسط دانش‌آموختگان فناوری اطلاعات دارد.
اهمیت موضوعات روانشناسی در کسب‌وکار الکترونیک را باید سریعاً دریافت. توسعه فضاهای مجازی کسب‌وکارهای الکترونیک و نظایر آن تأثیرات مثبت و منفی فراوانی بر روان انسان‌ها دارد. افسردگی یا نشاط، انزوا و درون‌گرایی در مقابل برون‌گرایی، امنیت روحی در مقابل اضطراب‌ها و آشفتگی ها و بسیاری موضوعات دیگر تحت تأثیر کسب‌وکار الکترونیکی باید موردتوجه و تحلیل قرار گیرد. نباید فراموش کرد که به‌هرحال همه‌ی این فناوری‌های جذاب با انسان سروکار دارند و انسان موجودی با حساسیت‌ها و ظرایف روحی و ویژگی‌های خاص روانشناسی است.
نسل‌های سالخورده، کودکان، جوانان هریک ویژگی‌های روانی خاص خود را دارند. آیا تبدیل شدن خریدهای سنتی به تراکنش‌های اینترنتی تأثیری بر روحیات پدربزرگ‌ها و مادربزرگ ها گذاشته و موجب انزوای ایشان شده است؟ آیا روحیات کودکان از منظر آرامش یا تندخویی متأثر از فناوری اطلاعات و کاربردهای آن است؟ بسیاری سؤالات دیگر در این زمینه‌ها قابل طرح و بررسی است.
9- بنیان‌های هنری و زیبایی‌شناسی: اگر سبک‌های نقاشی یا موسیقی و سلیقه مردمان در یک سرزمین در کاربرد تبلیغات تجاری بین‌المللی قرار بگیرد میزان کارآمدی و اثرگذاری یا اثرپذیری و قوام یا عدم قوام آن آثار در گستره‌ی فرهنگ‌ها چقدر خواهد بود. به‌طور مثال اگر یک شرکت تبلیغاتی برای معرفی کالایی در اینترنت از نقاشی مینیاتور و موسیقی سنتی استفاده کند نوع اثرگذاری‌اش در عرصه بین‌المللی چگونه خواهد بود. به‌عبارت‌دیگر میزان کارکرد این نوع از هنرها چقدر خواهد بود؟ آیا نام تجاری یا طرح لوگویی که در یک جامعه مورداستفاده قرار می‌گیرد و بسیار هم محبوبیت دارد در جوامع دیگر همین نقش را ایفا خواهد کرد؟ از طرف دیگر درهم‌آمیختگی مرزهای هنر چه اثراتی بر ساختارهای کهن هنری جوامع خواهد گذاشت. توانایی هنرهای اصیل هر جامعه برای ماندگاری تا چه میزان خواهد بود؟ لازم است پژوهشگران در مواردی از این قبیل به بررسی پرداخته و راهکارهایی برای دست‌اندرکاران کسب‌وکار الکترونیکی ونیز هنرمندان و طراحان تبلیغات، ارائه کنند تا بدین‌وسیله اثرگذاری تبلیغاتی و تجاری با رعایت معیارهای زیبایی‌شناسی و هنری پیش رود.
10- مدیریت دانش: دانش سازمان‌ها و کسب‌وکارها به‌مثابه جریانی حیاتی محسوب می‌شود. سازمان‌های نوین، سازمان‌های یادگیرنده هستند و در آن‌ها سعی می‌شود در طول زمان موضوعاتی همچون خبرگی، دانش سازمانی، دانش فنی، دانش‌های مدیریتی و نظایر آن در کل سازمان جریان یافته، نوآوری و بروز رسانی شده و مهم‌تر از همه، حفظ گردد. به‌طور مثال اگر در اتاق بازرگانی کارشناسانی دارید که قریب سی سال بر روابط تجاری با یک کشور مشخص مطالعه و نظارت داشته و دانش و خبرگی گسترده‌ای به دست آورده‌اند پس از بازنشستگی این اشخاص، چه بر سر دانش و خبرگی ایشان خواهد آمد؟ ایجاد ساختارهای مدون مدیریت دانش باعث می‌شود گنجینه‌های دانایی و مهارت افراد مستدام و مفید بماند.
11- بهداشت و سلامت فردی: معمولاً تصور می‌شود استفاده از امکانات کسب‌وکار الکترونیکی باعث صرفه‌جویی در زمان، راحتی افراد برای تهیه مایحتاج خود، غلبه بر ترافیک و نظایر آن می‌شود، اما کمتر به این موضوع پرداخته می‌شود که برای مثال نشستن در حالت یکنواخت به میزان 8 یا 10 ساعت در روز روی یک صندلی و روبروی صفحه نمایش چه اثرات مخربی بر دردهای عضلانی، کمردرد، بیماری‌های چشم، درد انگشتان و حتی بیماری‌های پنهان دیگر بویژه در بزرگ‌سالان ممکن است داشته باشد. پژوهش و آموزش وسیع در این موارد دارای اهمیت فراوان است.
جمع‌بندی
شاید در نظر اول تمامی موارد مطرح‌شده در این نوشتار به نظر آشنا و بدیهی بیاید، اما نکته مهم اینجاست که اگر در ساختن یک بنا به بعضی جنبه‌های آن کم‌توجهی شود، در درازمدت آن ساختمان مستحکم و قابل‌اعتماد نخواهد بود. هدف از این نوشتار، جلب‌توجه متخصصین حوزه‌های مختلف بر این امر است که نگرشی جامع و یکپارچه برای توسعه تجارت الکترونیکی موردنیاز است و چه‌بسا برای نیل به این هدف، تدوین پروتکل‌ها و دستورالعمل‌ها و ایجاد فعالیت‌هایی برای یکپارچه‌سازی تمامی عملیات تجارت الکترونیکی موردنیاز خواهد بود.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
