مسئول دبیرخانه مدیریت زیست بومی تالاب‌های استان کرمان
تالاب‌ها در اکوسیستم‌های طبیعت و زیست‌گاه‌های حیات‌بخش بدون جایگزینند؛ اما متأسفانه امروزه با تحمل صدمات زیاد، روند تخریب را به‌سرعت طی می‌کنند.
تالاب جازموریان با وسعت 108 هزار هکتار مربع در حوضه آبریز جازموریان در مرز استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان قرار گرفته است. امیر حمزه درخشانی، مسئول دبیرخانه مدیریت زیست بومی تالاب‌های استان کرمان با یادآوری این نکته که بنا به اعلام برخی منابع، ارزش اکولوژیک تالاب‌ها 10 برابر جنگل‌ها و 200 برابر زمین‌های زراعی است، به سؤال‌های ما در زمینه ارزش‌های اکولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تالاب جازموریان و روند تخریب و زمینه‌های جلوگیری از نابودی آن پاسخ داده است.
تالاب‌ها اکوسیستم‌هایی هستند که در طبیعت کارکردهای اکولوژیک فراوانی دارند و بر اساس اعلام برخی منابع، ارزش اکولوژیک آن‌ها ۱۰ برابر جنگل‌ها و ۲۰۰ برابر زمین‌های زراعی است که از آن جمله می‌توان به کنترل سیلاب، تصفیه آب، کنترل و تثبیت کانون‌های گردوغبار، ایجاد پوشش گیاهی و تأمین هوای مطبوع، زادوولد گونه‌های جانوری و پرندگان مهاجر، حفظ ذخایر ژنی و … اشاره نمود. تالاب جازموریان با وسعت 108 هزار هکتار بین استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان واقع گردیده که یکی از مهم‌ترین عوامل پیدایش، پایداری و استمرار حیات در طول چند هزار سال گذشته در پهنه جنوب شرق کشور به شمار می‌رود. این تالاب به دلیل قرارگیری در منطقه گرم و خشک تأثیر بسزایی در تعدیل آب‌وهوا، معیشت و کیفیت زیست جوامع محلی و ساکنین منطقه دارد که این امر باعث پدید آمدن مراکز جمعیتی متعددی در محدوده تالاب گردیده است که هر یک به‌گونه‌ای از فواید و کارکردهای تالاب بهره‌مند و منتفع می‌گردند.
جمعیت کثیری در حوزه جازموریان زندگی و از راه کشاورزی و دامداری ارتزاق می‌کنند و این منطقه یکی از قطب‌های اقتصادی، کشاورزی و گردشگری کشور محسوب می‌شود. شرایط آب و هوایی خاص منطقه و همچنین وجود پتانسیل‌هایی ازجمله آب شیرین، خاک حاصلخیز و امکان کشت در تمام فصول سال باعث گردیده است که اراضی حاشیه تالاب به لحاظ تأمین نیاز داخلی و خارجی به محصولات کشاورزی ازجمله محصولات جالیزی، صیفی‌جات، غلات، مرکبات، نخیلات، گیاهان دارویی، گیاهان علوفه‌ای و … از ارزش و اهمیت بالایی برخوردار باشد. تالاب جازموریان یکی از وسیع‌ترین تالاب‌های فصلی آب شیرین کشور بوده که با توجه به دمای بالای منطقه و به‌تبع آن تبخیر زیاد (بیش از 4600 میلی‌متر در سال) در سال‌های آبی نرمال و پر بارش معمولاً از اواسط اسفندماه تا اواخر اردیبهشت و گاهی خردادماه دارای آب است و دیگر ماه‌های سال خشک می‌باشد. مرتع تالاب جازموریان با مساحت 58 هزار هکتار بزرگ‌ترین مرتع استان کرمان محسوب می‌شود و گونه‌های گیاهی آن شامل گونه‌های یک‌ساله خوش‌خوراک هستند که در فصل سال‌های پر بارش دام‌ها از آن‌ها استفاده می‌کنند؛ همچنین گونه‌هایی دیگر ازجمله گز، کهور ایرانی و قیچ هم به‌عنوان علوفه استفاده می‌شوند. از دیگر کارکردهای تالاب می‌توان به صنایع‌دستی و گردشگری منطقه اشاره نمود که ریشه در فرهنگ و تمدن کهن این سرزمین دارد، اما در سال‌های اخیر تغییر شرایط اقلیمی و خشکسالی های متمادی و همچنین دست‌اندازی‌های خودسرانه و غیراصولی به تالاب از قبیل حفر چاه‌های غیرمجاز در حوزه آبریز (بالغ بر 10 هزار چاه)، چرای بی‌رویه، قطع درختان، شکار و صید و … حیات این تالاب ارزشمند را به خطر انداخته است. جاری نبودن رودخانه هلیل‌رود و خشک شدن تالاب جازموریان باعث کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی، افزایش گردوغبار و نیز کمبود آب در مصارف شرب، کشاورزی و دامداری، از بین رفتن اکوسیستم گیاهی و جانوری، تغییر بافت و شوری خاک، از بین رفتن پوشش گیاهی و مراتع تالاب جازموریان و در ادامه نابودی مزارع و درختان و ایجاد مشکلات دیگر ازجمله افزایش بیماری‌های تنفسی، افزایش مشاغل غیرقانونی مانند قاچاق سوخت و مواد مخدر، مهاجرت و … در منطقه شده است. لذا از آنجایی که این تالاب ارزشمند در تمامی ابعاد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی تأثیر می‌گذارد، لازم است سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های صحیح برای حفظ این اکوسیستم با ارزش به کار گرفته شود.
همان‌طور که بیان شد حیات و تمدن بشری در حوضه آبریز تالاب جازموریان و هلیل رود به‌عنوان شاهرگ حیاتی این تالاب قدمتی چند هزار ساله دارد. به‌طوری که حیات و ممات این تالاب طی هزاران سال باعث به وجود آمدن و یا نابودی تمدن‌های مختلفی گردیده است که از این میان می‌توان به تمدن جیرفت در حاشیه هلیل رود با قدمت 3 هزار سال قبل از میلاد و تمدن مارز و قلعه گنج در حوضه تالاب با قدمت 4-3 هزار سال قبل از میلاد اشاره نمود. تبلور زیبایی برگرفته از تالاب را می‌توان در پوشش مردمان، صنایع‌دستی و زندگی جوامع محلی حاشیه تالاب مشاهده کرد. در صورت احیا و آبگیری تالاب می‌توان از آن به‌عنوان اکوتوریسم در صنعت گردشگری نیز استفاده نمود.
مطالعات تعیین نیاز آبی تالاب جازموریان توسط اداره کل محیط‌زیست استان انجام و در اختیار شرکت سهامی آب منطقه‌ای استان قرار گرفته است. در مطالعه مذکور سه سناریوی خشکسالی، نرمال و ترسالی برای تعیین حقابه در نظر گرفته شده است که بر همین اساس شرکت سهامی آب منطقه‌ای استان بسته به شرایط آبی و ذخایر سدهای واقع در مسیر رودخانه‌های منتهی به تالاب اقدام به رهاسازی حقابه می‌نماید. با توجه به فاصله زیاد سد جیرفت از تالاب، بهره‌برداری‌های غیرمجاز در مسیر انتقال حقابه و نفوذ به بستر به لحاظ ساختار شنی آن، تبخیر و … باعث گردیده است که حقابه رها شده به تالاب نرسیده و یا به مقدار بسیار ناچیز به تالاب برسد.
تالاب هامون جازموریان یکی از حساس‌ترین اکوسیستم‌های موجود در جنوب شرق کشور می‌باشد که با توجه به ماهیت فصلی بودن تالاب، آبگیری و احیای آن رابطه مستقیم با بارش‌ها و سیلاب‌های فصلی حوضه آبریز دارد. بستر تالاب جازموریان مسطح می‌باشد به‌طوری که کمترین آب ورودی به تالاب در سطح وسیعی از آن بخش می‌گردد. علی ایحال احداث سدهای بمپور و جیرفت و تغییرات به وجود آمده در مسیر رودخانه‌ها و آبراهه‌های منتهی به تالاب جازموریان، انتقال آب از سرچشمه‌های تالاب به خارج از حوضه آبریز، بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های سطحی و زیرزمینی برای مصارف کشاورزی، توسعه اراضی کشاورزی، نبود الگوی کشت مناسب و کاشت محصولات پرآب، مشکلات اقتصادی و معیشتی و تبخیر بالای حوضه بر روند خشکیدگی و تخریب تالاب سرعت بخشیده است. از معضلات خشکیدگی تالاب می‌توان به افت سطح آب‌های سطحی، تغییر در مورفولوژی تالاب، کاهش پوشش گیاهی، افزایش فرسایش خاک و کانون‌های بحرانی گردوغبار در بستر تالاب، هجوم ماسه‌های روان، فقر و بیکاری، مهاجرت جمعیت، کاهش امنیت، تغییر مسیر مهاجرت پرندگان زمستان گذران، افزایش بیماری‌های تنفسی و … اشاره نمود.
گستردگی حوضه آبریز و قرارگیری در حوزه سیاسی دو استان کرمان و سیستان و بلوچستان، بخشی نگری ترجمان‌های دولتی، عدم دخالت جوامع محلی در تصمیم‌گیری‌های دولتی، عدم وجود سمن‌های قوی در حوضه تالاب، عدم آینده‌نگری بهره‌برداران و ذینفعان تالاب، گره زدن اشتغال به منابع آب و … باعث گردیده است که روند احیاء و حفاظت با مشکلاتی روبه‌رو شود.
زمینه احیای کامل تالاب جازموریان و جلوگیری از نابودی کامل آن چیست؟
در همین راستا برنامه مدیریت جامع حوزه آبریز تالاب جازموریان با حضور کلیه ذینفعان، بهره‌برداران و ترجمان‌های مرتبط تدوین و در شورای برنامه‌ریزی استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان تصویب گردیده است. امید است با اجرای برنامه مذکور گام مهمی در جهت احیای تالاب برداشته شود. لازم به ذکر است اقدامات لازم و پیگیری‌های مجدانه از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست جهت ثبت این تالاب ارزشمند در کنوانسیون رامسر در دست اقدام است.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
