تأثیر بهبود فضای کسب‌وکار در كاهش ریسك‌های تجاری

در حوزه مدیریت تجارت خارجی کالاها، به چه انتظاراتی پاسخ داده نشده است؟

صادرات و واردات و به‌طور كلی تجارت در وهله اول به ثبات نیاز دارد. ایجاد فضای با اطمینان و باثبات در زمینه اقتصادی، سیاسی، قوانین و مقررات لازمه روابط سازنده و تعامل مؤثر تجاری است و بایستی در ابعاد داخلی و خارجی وقوع یابد.
در دهه‌های اخیر تحریم‌های بین‌المللی گسترده و ریسک‌های سیاسی مرتبط با آن از یک طرف و ساختار نامناسب و پر نوسان كلان اقتصادی و قواعد، قوانین و مقررات از طرف دیگر، فضای تولید و تجارت را با چالش‌های جدی مواجه ساخته است. فراهم نمودن فضای باثبات سیاسی و اقتصادی، ایجاد محیط باثبات، عدم تصمیم‌گیری‌های شتاب‌زده، عدم صدور بخشنامه‌های مکرر و گاهی متناقض در حوزه تجارت خارجی از جمله انتظاراتی است كه مغفول مانده است.
ادبیات اقتصادی رشد مبتنی بر صادرات بر مزایای تعیین قیمت کالاهای صادراتی جهت تخصیص منابع برای تولید اشاره دارد. از این‌رو جلوگیری از قیمت‌گذاری دستوری و نوسانات شدید نرخ ارز ضروری بوده این در حالی است كه این مهم پاسخ داده نشده است.
در امر صادرات، زنجیره تأمین بسیار اهمیت دارد و تلاش در جهت تكمیل آن برای پایداری در بازارها ضروری است. بحث تکمیل سامانه جامع تجارت از موضوع‌های مورد انتظار بخش خصوصی است.

به نظر شما ریشه‌ها و دلایل مسائل حوزه تجارت خارجی کشور چیست؟

بی‌ثباتی و وجود نا اطمینانی‌های مختلف، فضای تجارت كشور را با مشكلات و چالش‌های جدی مواجه ساخته است. در دهه‌های اخیر اقتصاد ایران دوران پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است. نا اطمینانی اقتصادی: نوسانات در اقتصاد (تورم بالا، نوسان زیاد نرخ ارز، كسری بودجه دولت)، نا اطمینانی سیاسی: تحریم‌ها، افزایش هزینه‌های تجارت، افزایش هزینه‌های انتقال پول، تعدد بخشنامه‌های خلق‌الساعه، عدم تنوع در بازارهای هدف و عدم تنوع محصولات صادراتی، عدم توسعه زنجیره ارزش، دانش ناكافی تجار در شناسایی و ورود به بازارهای صادراتی، عدم دسترسی به اطلاعات به موقع، كمبود دفاتر بازاریابی و مشاوره و كمبود شركت‌های مدیریت صادرات، ضعف زیرساخت‌های تجاری (حمل‌ونقل، پایانه‌ها، دفاتر تجاری، ضمانت‌نامه، نقل‌وانتقال پول، قوانین و مقررات)، ضعف دستگاه دیپلماسی تجاری در وزارت امور خارجه جهت پشتیانی از تجارت از جمله مهم‌ترین چالش‌های حوزه صادرات غیرنفتی در ایران بوده است.

رابطه بین جهش تولید و صادرات از نظر شما چگونه توضیح داده می‌شود و تحلیل شما از چگونگی تحقق عملی این رابطه در فضای تولید و تجارت کشور چیست؟

تجارت خارجی یکی از اجزای تولید ناخالص داخلی بوده و به‌تبع آن رشد اقتصادی را متأثر می‌سازد. به بیان دیگر یکی از عوامل مهم دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی پایدار، رونق صادرات است که مهم‌ترین هدف سیاست‌گذاری در بخش تجارت خارجی را تشکیل می‌دهد. در اقتصاد ایران با توجه به اهمیت کاهش وابستگی اقتصاد کشور به درآمدهای ارزی حاصل از صدور نفت خام و عدم وابستگی به اقتصاد تک‌محصولی، تنوع بخشیدن به درآمدهای ارزی از طریق افزایش صادرات غیر‌نفتی و نقش آن در کاهش این وابستگی‌ها سبب شده تا افزایش سهم اقتصاد ایران در تجارت بین‌الملل مورد تأکید برنامه‌های توسعه اقتصادی قرار گیرد. توجه به صادرات غیر‌نفتی و اقدامات مؤثر در جهت بهبود آن، نیازمند ایجاد محیط رقابتی است و این خود حضور گسترده‌تر در بازارهای جهانی را ناگزیر می‌سازد. بر اساس آخرین آمار سازمان توسعه تجارت، ارزش تجــارت کالایــی کشــور در سال 1400برابر با 87.9 میلیارد دلار بوده كه در مقایسه با كل سال 1399 حاكی از بهبود روند تجارت است كه 44.6 میلیارد دلار به واردات و 43.2 میلیارد دلار به صادرات غیرنفتی اختصاص داشته است. این در حالی است كه كسری تراز تجاری در مقایسه با دو سال 1398 و 1399 از كاهش كسری و بهبود تراز تجاری ناشی از بهبود درآمدهای صادراتی حكایت دارد.

ارزیابی شما از نقشی که حاکمیت در مبادلات تجاری بین‌المللی ایفا کرده است، چیست؟

همان‌گونه از مباحث تئوری‌ بازی‌ها می‌دانیم، دولت با ایجاد فضای مناسب تجارت و قواعد مؤثر نقش كلیدی در فرآیند تجارت دارد.
علاوه بر فراهم نمودن فضای باثبات و مطمئن كلان اقتصادی، بهبود زیرساخت‌های تجاری نظیر توسعه حمل‌ونقل، لجستیک صادراتی و سرمایه‌گذاری در ایجاد پایانه‌های صادراتی در بازارهای هدف، عدم صدور بخشنامه‌های خلق‌الساعه، شناسایی قوانین و مقررات مخل تجارت و حذف آن‌ها و فعال شدن بیش از پیش دستگاه دیپلماسی تجاری- اقتصادی در وزارت امور خارجه می‌تواند مؤثر باشد.
از طرف دیگر توجه به متنوع کردن بازارها و محصولات صادراتی بسیار حائز اهمیت است. در سال‌های اخیر به كشورهای همسایه توجه بیشتری شده است. آمارها نشان می‌دهد كه همسایگان ما با وجودی كه خودشان سهم بسزایی از صادرات كشور را به خود اختصاص داده‌اند، نیازمند نقش‌آفرینی در اقتصاد جهانی و زنجیره ارزش جهانی هستند. شایان ذكر است كه ایران در میان شرکای تجاری کلیدی اغلب کشورهای همسایه قرار ندارد و در برنامه‌ها و اسناد، كشورهای منطقه به ایران توجه ندارند؛ به بیان دیگر ایران بازار صادراتی و وارداتی مهمی برای اغلب همسایگان محسوب نمی‌شود. موقعیت ضعیف ایران در بازارهای همسایه، یکی دیگر از عواملی است که بر نگرش آن‌ها در قبال ایران تأثیر می‌گذارد. همچنین قابل توجه است كه تمرکز بر محیط همسایگی، به معنای تمرکز بر تنها 7 درصد از اقتصاد جهانی و به بهای نادیده گرفتن ۹3 درصد دیگر است كه نشان‌دهنده عدم تنوع بازارهای صادراتی است.
همان‌طوری که می‌دانید، سهم اعظمی از صادرات غیرنفتی، شامل صادرات پتروشیمی و فولادی‌ها و فلزات رنگی و … توسط شركت‌های بزرگ صورت می‌گیرد که بخش بزرگی از آن‌ها خصولتی هستند. سهم بخش خصوصی از صادرات غیرنفتی تنها 10 میلیارد دلار است (حدود 20 درصد) كه سهم بالایی در مقایسه با شرکت‌های بزرگ نیست ولی دولت قسمت اعظم فشار را بر این گروه قرار داده است كه جای تأمل دارد.

زیرساخت‌های صادرات کالاها به‌ویژه صادرات بخش کشاورزی کشور را چگونه می‌بینید؟ برای رسیدن به یک وضعیت مطلوب و مورد انتظار، به کارگیری چه الگویی را پیشنهاد می‌نمایید؟

 در محصولات کشاورزی با مازاد تولید مواجه هستیم که این مازاد تولید در سردخانه‌ها و انبارها ذخیره می‌شود. در واقع مازاد عرضه نسبت به تقاضای داخل ناشی از بی‌برنامگی در سیاست‌گذاری و طرح آمایش كشاورزی و بخصوص در طرح الگوی كشت گریبان‌گیر بخش كشاورزی است. عدم دسترسی به آمار و اطلاعات كافی در خصوص محصولات كشاورزی از دیگر مشكلات است. به این صورت كه از میزان كشت محصولات اطلاعات دقیقی نیست. به‌عنوان نمونه در مورد پیاز یا سیب‌زمینی درباره میزان سطح زیر كشت آن‌ها اطلاعات تجمیع شده‌ای در دسترس نیست. در صورتی كه وزارت كشاورزی می‌توانست اطلاعات را تجمیع نماید و به‌صورت هر شش ماه یک‌بار انتشار دهد، می‌توانست به برنامه‌ریزی در سطح خرد و كلان و تنظیم و ثبات بازار کمک مؤثر نماید. در حال حاضر برای كشاورزان بحث‌ تجاری بسیار با اهمیت است. بخصوص در محصولات گلخانه‌ای شکل‌گیری زنجیره تأمین حائز اهمیت است. ایجاد و گسترش شركت‌های سهامی و کنسرسیوم‌ها، شركت‌های مدیریت صادرات در حوزه صادرات محصولات كشاورزی بخصوص در محصولات گلخانه‌ای با توجه به حجم زیاد سرمایه‌گذاری در این حوزه مفید است. این تشكل‌ها قادر هستند از طریق مدیریت بازار در ایجاد تعادل در عرضه و تقاضای بازار نقش بسزایی داشته باشند. همچنین وجود آن‌ها در مذاكرات با طرف‌های خارجی و تنظیم قراردادها می‌تواند مفید باشد و در كاهش ریسك و افزایش ضریب نفوذ مؤثر باشد.
توجه به كالاهای استراتژیك در كشور نشان می‌دهد كه بی‌توجهی به آمایش سرزمین بر آن‌ها حاكم بوده است به‌طوری كه كالاهای آب‌بر در مناطقی که با کمبود آب مواجه هستند، كشت شده است.
زیرساخت‌های صادرات کالاها به‌ویژه صادرات بخش کشاورزی کشور بسیار نامناسب است. امکانات لجستیکی و نگهداری و حمل محصولات فسادپذیر کشاورزی باید تأمین شود.
ضعف ناوگان یخچال‌دار برای حمل محموله‌های صادراتی محصولات کشاورزی از مهم‌ترین چالش‌های سر راه صادرات است. آموزش تجار و صادرکنندگان در بخش کشاورزی از مهم‌ترین الزامات توسعه کمی و کیفی صادرات محصولات کشاورزی كه بایستی تمام متولیان و دستگاه‌های اجرایی بخصوص اتاق‌های بازرگانی، تعاون و اصناف ایران و تشکل‌های مرتبط برنامه‌ریزی هدفمندتری را انجام دهند. به طور كلی سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی با محوریت توسعه صادرات و گسترش زنجیره تأمین و اطمینان از ثبات قوانین به‌منظور برنامه‌ریزی صحیح صادركنندگان در تنظیم قراردادهای خارجی لازم است.

در آخر یک سؤال مهم از جنابعالی به‌عنوان یک فعال اقتصادی در حوزه تولید و تجارت این است که وظایف ذاتی فعالان اقتصادی در سیستم تجارت خارجی چیست؟

و ارزیابی شما از چگونگی توفیق آن‌ها در ایفای نقش در این حوزه چه می‌باشد؟

در راستای افزایش تجارت و توسعه صادرات غیرنفتی و ارزآوری در كشور، ایفای نقش پویای فعالان اقتصادی برای توسعه صادرات هم به‌صورت کمی و هم کیفی لازم است. تعامل گسترده بخش خصوصی و دولتی در تصمیم‌سازی‌ها و مطالبه‌گری گسترده بخش خصوصی و تقویت فرهنگ مطالبه‌گری در كشور نیز از ضروریات است.
فعالان اقتصادی به‌عنوان سربازان خط مقدم تجارت كشور در سال‌های اخیر با مشكلات گسترده مواجه شده‌اند. عوامل محیطی نامناسب نظیر نرخ تورم بالا، جهش‌های ناگهانی نرخ ارز و عدم پایداری آن، تغییرات مکرر نرخ تعرفه‌ها و وجود موانع غیرتعرفه‌ای نظیر ممنوعیت واردات بسیاری از کالاها؛ عدم دسترسی به بازارها به دلیل وضع عوارض صادراتی، ممنوعیت‌های صادراتی برای تنظیم بازار داخلی، گاهی بدون پیش‌آگهی، وجود پیوندهای نامناسب تجاری، عدم اجرایی شدن موافقت‌نامه‌های استاندارد / گمرکی/ بانکی و … با کشورها و دسترسی محدود به منابع بانکی، محدود بودن سرمایه صندوق ضمانت صادرات و بانک توسعه صادرات، پوشش پایین بیمه صادرات غیرنفتی، عدم پذیرش ضمانت‌نامه‌های بانکی از جمله مشكلاتی بوده كه فعالان تجاری با آن‌ها مواجه‌اند.

چنانچه توضیحات تکمیلی لازم می‌دانید، عنوان فرمایید.

با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی ایران و قرار گرفتن در یک چهارراه جنوب- شمال و شرق – غرب به‌عنوان هاب منطقه‌ای و مسیر ترانزیت و همچنین قرار گرفتن در مسیر یک کمربند و یک جاده، با بازار مصرف نسبتاً بزرگ و وجود پتانسیل‌های بالای صدور خدمات فنی و مهندسی، برخورداری از وجود معادن و صنایع معدنی مرتبط و برخورداری از تنوع آب و هوایی در حوزه کشاورزی، تلاش همه‌جانبه بخش خصوصی و دولتی در كنار هم به‌منظور ارتقا جایگاه كشور با استفاده از فراهم نمودن توسعه صادرات غیرنفتی باید مورد توجه باشد.
در بحث موافقت‌نامه‌ها، تأکید بر اوراسیا لازم است. دراین برهه از زمان كه مشكلات منطقه‌ای نظیر جنگ روسیه و اوكراین وجود دارد، شناسایی فرصت‌ها و بهره‌گیری مناسب از آن‌ها ضرورت دارد تا نقش سریع ایران در جذب بازارهای بین‌المللی پیگیری شود. حضور مستمر ایرانیان در نمایشگاه‌های بین‌المللی و هیئت‌های تجاری در معرفی محصول و صادرات محصولات ایرانی مناسب است.
از طرف دیگر وجود تحریم‌ها و موانع بانكی شدید به دلیل نبود تعاملات بانكی مستقیم، هزینه برای انتقال پول را افزایش داده به‌طوری كه فعالان اقتصادی برای انتقال پول از روش‌های پُر ریسک و پرهزینه استفاده می‌نمایند كه منجر به خروج جمعی از فعالان اقتصادی از تجارت شده كه نتیجه آن از دست دادن بازار و كاهش صادرات است. شایان توجه است كه ادامه روند موجود امكان ترمیم ساختارهای بیمار را دشوار می‌نماید.
توجه به شركت‌های دانش‌بنیان و فناورانه و شرکت‌هایی كه در بخش زنجیره تأمین فعالیت دارند برای حفظ بازارهای موجود و مشتری‌ها و حمایت از آن‌ها ضروری است. بهبود فضای کسب‌وکار در كنار تمام عوامل اشاره شده توأم با آرامش در كاهش ریسك‌های تجاری بسیار حائز اهمیت است.