بهره‌‏وری عوامل تولید در بخش کشاورزی کرمان

امروزه بهبود بهره‏‌وری به‏‌عنوان بهترین و مؤثرترین روش دستیابی به رشد اقتصادی با توجه به كمیابی منابع تولید، مطرح است. بهره‏‌وری نقش مهم و مؤثری در رشد تولید و افزایش رقابت‌پذیری دارد. آلمان و ژاپن در جنگ جهانی دوم از هستی ساقط شدند؛ ولی امروزه پس از حدود نیم قرن هر دو از توسعه یافته‏‌ترین كشورها محسوب می‏شوند، این امر به واسطه افزایش بهره‏‌وری امکان‌پذیر شده است (دشتی مقدم، 1376).
حال با توجه به جمعیت فزاینده كشور و افزایش نیازها و این واقعیت كه دیگر نمی‏توان به درآمدهای نفتی متكی بود و منابع موجود جهت برآوردن این نیازهای فزاینده، محدود می‏باشد؛ تنها راه باقیمانده تخصیص بهینه منابع تولیدی در بخش‏‌های مختلف كشور می‏باشد.
بخش كشاورزی از اهمیت ویژه‏ای در اقتصاد ایران برخوردار است. این بخش یكی از تواناترین بخش‏‌های اقتصاد كشور است كه تأمین‌کننده بیش از یک‌پنجم تولید ناخالص داخلی، یک‌پنجم اشتغال، بیش از چهارپنجم نیازهای غذایی و بیش از یک‌چهارم صادرات غیرنفتی می‏باشد. توسعه بخش كشاورزی، پیش‌شرط و نیاز ضروری توسعه اقتصادی كشور است و تا زمانی كه موانع توسعه در این بخش برطرف نشود، سایر بخش‏‌ها نیز به شكوفایی، رشد و توسعه دست نخواهند یافت. بخش كشاورزی در چند دهه اخیر رشد چشمگیری داشته است، به‏‌طوری‏كه حجم تولید این بخش به‌طور مطلق در سه دهه اخیر بیش از سه برابر افزایش یافته است.
اما بخش كشاورزی با مشكلات و محدودیت‏‌های بسیاری نیز روبروست كه به‏‌عنوان مانعی در راه توسعه بیشتر این بخش عمل می‏كنند. بدون شك مهم‏ترین و جدی‏ترین مشكل بخش كشاورزی ایران، پایین بودن سطح تولید در این بخش است. بنا بر تئوری‏‌های تولید و عرضه، رشد تولید از دو طریق حاصل می‏شود: افزایش تولید از طریق به‏‌كارگیری بیشتر عوامل تولید با فرض تكنولوژی ثابت و روش دیگر به‌‏كارگیری دانش فنی پیشرفته در بخش‌‏های تولید، روش دوم با مفهوم بهره‌‏وری گره خورده است (مرادی، 1381).
واژه «بهره‏‌وری» یا «بهره‌‏بری» در فرهنگ لغت فارسی معین به معنی سود برندگی و یا فایدگی و كامیابی است. این واژه در انگلیسی با واژه «Productivity» كه به معنای سرشاری، حاصلخیزی، باروری و استعداد تولیدی می‏باشد، معادل قرار داده شده است (پروا، 1379).
در ساده‌‏ترین تعریفی كه از بهره‏‌وری صورت گرفته است، بهره‌‏وری را نسبت ستاده به داده تعریف كرده‏اند.
داده/ ستاده = بهره‌‏وری
Output / Input = Productivity
به‏‌طور كلی، بهره‏وری دارای سه مؤلفه مهم است: كارایی، اثربخشی و به‌‏كارگیری مداوم عوامل تولید. این تعریف در اكثر كتاب‏‌هایی كه در مورد بهره‌‏وری صحبت می‏كنند، به‌‏كار گرفته شده است (باقری قادیكلائی، 1383).
در ادبیات مربوط به اقتصاد توسعه، بهره‌‏وری به‌‏عنوان میزان ستانده حاصل از مقدار معینی از یک یا چند نهاده تعریف می‏شود. این معیار، بازگو کننده نحوه استفاده از منابع و عوامل تولیدی در یک برهه از زمان می‏باشد و آثار سه گانه تغییر تکنولوژی، تغییر مقیاس و تغییر در راندمان استفاده از نهاده‌‏ها، یعنی حرکت به سمت تابع تولید مرزی از داخل را در بر می‏گیرد. از این‏رو تغییر در بهره‌‏وری از یک دوره به دوره بعد و یا شکاف بهره‌‏وری بین واحدهای تولیدی در یک مقطع از زمان نشانگر تغییر و تفاوت در توان فنی و عملکرد واحد یا بخش اقتصادی در تبدیل نهاده‌‏ها به کالا و خدمات و به‏‌عبارت دیگر تغییر در ثمربخشی یک مجموعه از نهاده‏‌ها در تولید ستانده می‌‏باشد (سلامی، 1376).
به‌‏طور کلی، با توجه به تعاریف مختلفی که از بهره‌‏وری ارائه داده‏‌اند؛ در حوزه نظری، بهره‌‏وری به معنای «درست انجام دادن کار درست به‏‌طور مداوم» است. از نظر کاربردی، بهره‏‌وری در هر دستگاه به معنای «نسبت ستانده کمی به نهاده‌های کمی» تعریف می‏شود. در قرن اخیر، به بهره‌‏وری همچون مفهومی از کارایی و به معنای بهبود معیارهای زندگی مردم توجه شده است (امینی، 1383).
بررسی ساختار اقتصاد استان كرمان و مقایسه آن با كشور نشانگر این مطلب است كه استان كرمان برخلاف سیمای بیرونی آن كه به‏‌عنوان استانی كویری مطرح می‌باشد؛ دارای سهم بخش كشاورزی 27.6 درصد از كل اقتصاد استان می‏باشد كه در مقایسه با ارقام مشابه در كل كشور به میزان 14.2 درصد، حکایت از تنوع فعالیت‌‏های كشاورزی در استان است. تنوع اقلیمی، وجود منابع و ذخایر غنی، امکان ایجاد اشتغال مولد کم‌هزینه و زود بازده، توان بالا در تولید و صادرات محصولات سبب شده است که استان کرمان یکی از قطب‏‌های مهم کشاورزی محسوب شود. بخش کشاورزی استان با دارا بودن توانمندی‌‏های قابل توجه در منابع و عوامل تولید از جمله بیش از 825 هزار هکتار سطح زیرکشت، قابلیت تولید بیش از 80 نوع محصولات زراعی و تولید انواع محصولات باغی و دامی و توان بالای فنی و اجرایی می‏تواند با تکیه بر رشد مستمر تولید و بازدهی مطلوب سرمایه، جایگاه مناسبی در اقتصاد کشور و استان کسب نماید. سهم ارزش‌افزوده بخش کشاورزی استان از کل کشور 6.92 درصد در سال 1394 برآورد شده است (گزارش‌های اقتصادی استان کرمان، 1394؛ شادروان، 1390). پسته با 212050 هکتار، رتبه نخست سطح زیرکشت محصولات باغی استان کرمان را به خود اختصاص داده است. گندم نیز با سطح زیرکشت 44 هزار هکتار، در رتبه نخست کشت محصولات زراعی استان قرار دارد (وزارت جهاد کشاورزی، 1395).
چندین مطالعه در زمینه اندازه‏گیری بهره‏‌وری عوامل تولید و کارایی محصولات کشاورزی استان کرمان انجام شده است که در قسمت ذیل به مطالعات انجام درخصوص دو محصول عمده زراعی و باغی استان (گندم و پسته) اشاره می‏شود.
گلستان (1395) در مطالعه‏‌ای به بررسی رابطه اندازه مزرعه با بهره‌‏وری کل عوامل تولید گندم در جنوب غرب استان کرمان پرداخته است. بدین منظور اطلاعات ‎100‎ بهره‌‏بردار از گندم کاران جنوب غرب استان کرمان را مورد بررسی قرار داده است. نتایج حاصل از محاسبه میزان بهره‌‏وری کل عوامل تولید گندم کاران نشان داد که میزان بهره‏‌وری گندم در این منطقه پایین است. همچنین نتایج نشان داد که مزارع این منطقه در سطح خرد می‏‌باشند و یک رابطه مستقیم و معنی‏‌داری بین اندازه مزرعه و میزان بهره‌‏وری در این منطقه وجود دارد.
رشیدی شریف‌آباد (1388) در مطالعه‌‏ای تغییرات بهره‌‏وری کل عوامل تولید پسته را در شهرستان رفسنجان برای دوره سه‌ساله 87-1394 مورد بررسی قرار داده و بدین منظور اطلاعات 298 باغدار را جمع‌‏آوری نموده است. نتایج نشان داد که رشد بهره‌وری کل عوامل، بیشتر از پیشرفت‏‌های تکنولوژیکی نشأت می‏گیرد؛ اما تفاوت‏‌های رشد بهره‌وری کل عوامل در بین تولیدکنندگان مناطق گوناگون بیشتر از تفاوت‌ بین تغییر کارایی نشأت می‏‌گیرد. ‎میانگین کارایی در بین ‎19 ‎منطقه هم‌جوار از 1384 تا 1386‎، 52.52 درصد بوده است. همچنین نتایج نشان داد که تجربه و اندازه واحد کشاورزی با کارایی ارتباط مثبت دارند. در حالی‏که سن، تحصیلات و اندازه باغ، با کارایی ارتباط منفی دارند.
آقارضایی (1395) با انجام مطالعه‌‏ای به بررسی بهره‌‏وری عوامل تولید پسته در شهرستان راور پرداخته است. نتایج مطالعه نشان داد که نهاده‏‌های کودحیوانی و سم به ترتیب بیشترین و کمترین مقدار بهره‌‏وری نهایی و نهاده‏‌های سم و آب به ترتیبب بالاترین و پایین‏‌ترین بهره‌‏وری متوسط را در تولید محصول پسته شهرستان راور داشته‌‏اند. میانگین کارایی فنی، تخصیصی و اقتصادی تولید پسته در این شهرستان به ترتیب 0.975، 0.748 و 0.717 محاسبه شد. بر اساس نتایج به‏‌دست آمده، در این شهرستان از نهاده‌‏های آب، نیروی کار و سم بیش از حد بهینه و از نهاده‏‌های کود شیمیایی، کود حیوانی و ماشین‌‏آلات کمتر از حد بهینه استفاده می‏شود.
نتایج مطالعات نشان‌دهنده این است که می‏توان با افزایش کارایی و بهره‌‏وری، میزان تولید محصولات کشاورزی استان را افزایش داد. لذا بایستی مطالعات گسترده‌‏تری در زمینه شناسایی دلایل پایین بودن بهره‌‏وری و راه‌‏های ارتقاء آن صورت گیرد.