محسن رشیدفرخی
عضو هیئت‌رئیسه اتاق کرمان و رئیس انجمن ملی خرمای ایران و کرمان
دبیر کمیسیون کشاورزی اتاق کرمان و دبیر انجمن خرمای استان کرمان
خرمای بم با توجه به سطح زیر کشت بالا و مزیت نسبی مناسب جهت تازه خوری مهر و موم‌هاست که موردتوجه بازارهای هدف قرارگرفته است، اما به دلیل عدم وجود تنوع کیفیت و اوزان بسته‌بندی و درجه‌بندی به جایگاه واقعی خود دست نیافته است، همچنین وجود رقابت منفی باعث کاهش ارزش‌افزوده محصول گردیده است به‌نحوی‌که بیشتر سود نصیب فروشندگان نهایی گردیده است.
با توجه به مصرف خرما در مناسبت‌های مذهبی همواره دارای بازار داخلی و خارجی در بسیاری از کشورهای مسلمان می‌باشد که این مسئله همواره فرصت تولید را به وجود می‌آورد و بااین‌حال واحدهای فعال سطح خوشه هزینه و برنامه‌ریزی مناسبی را جهت بازاریابی و فروش دارا نمی‌باشند، به همین دلیل دارای بازارهای محدودی بوده و در مقابل توان چانه‌زنی خریداران باوجود تولید محدود خرمای مضافتی در شهرستان بم و حومه بسیار بالا می‌باشد و بعضاً سوء استفاده‌هایی نیز صورت پذیرفته است که درنهایت باعث کاهش ارزش‌افزوده محصول و کاهش ارزش صادرات برای فعالان اصلی گردیده است.
در شهرستان‌های شرق استان کرمان (بم، ریگان، نرماشیر و فهرج) در مجموع بیش از 190 واحد نگهداری و بسته‌بندی خرما وجود دارد که تولید بیش از 150 هزار تن خرمای منطقه (رطب و خرمای مضافتی) را درجه‌بندی و بسته‌بندی می‌نمایند همچنین تعداد دو واحد کارخانه صنعتی تولید فراورده‌های خرما (شیره خرما) در سطح خوشه موجود است که تولید بسیار محدودی را دارا می‌باشند ولی با توجه به 20 هزار تن ضایعات خرمای مضافتی قابلیت ایجاد دسته محصول فراوری با ایجاد ارزش‌افزوده مناسب از خرمای درجه 4 وجود دارد.
علاوه بر موارد بالا از شاخ و برگ بریده‌شده درخت خرما که بیش از 200 هزار تن در سال می‌باشد می‌توان به‌عنوان مواد اولیه در تولید نئوپان و کود آلی و همچنین در صنایع‌دستی استفاده نمود.
تحلیل زنجیره ارزش کسب‌وکار خرمای بم (سال 1396)
برای تحلیل زنجیره ارزش واحدهای صنعتی خوشه صنعتی خرمای بم، هزینه‌های یک واحد را مورد آنالیز درصد قرار می‌دهیم و سپس در بازارهای داخلی، خوشه صنعتی خرمای بم (عدد اول) را با واحد نمونه فعال خوشه (عدد دوم) مقایسه می‌کنیم تا نقاط فشار و نقاط ورود مناسب برای مداخله جهت توسعه و بهبود زنجیره ارزش مشخص شود.
جدول 1: مقایسه هزینه‌های خوشه با واحد نمونه در خوشه، در بازارهای داخلی (قیمت به تومان در سال 1396)
نمودار 1- تحلیل تطبیقی زنجیره ارزش خرمای خوشه با واحد نمونه، برای بازار داخلی
در بازار صادراتی، هزینه‌های خوشه (عدد اول)، واحد نمونه (عدد دوم) و کشور تونس به‌عنوان کشور موفق (عدد سوم) را با هم مقایسه می‌کنیم.
جدول2: مقایسه هزینه‌های خوشه با واحد فعال در خوشه و تونس در بازارهای صادراتی/ (قیمت به تومان در سال 1396 است)
چالش‌های صنعت خرمای بم بر اساس تحلیل تطبیقی زنجیره ارزش با واحد مرجع داخلی و تونس:
1- خرده مالکی و نبود سازمان و تشکل مناسب برای مدیریت تولید و قیمت تمام‌شده،
2- کمبود آب و افت آبدهی قنوات که منبع اصلی آبیاری باغات خرمای بم هستند،
3- کمبود بازاریابی منسجم و هدفمند و جریان اطلاعات به باغداران و واحدهای بسته‌بندی،
4- اعطای بیش‌ازحد نیاز جواز تأسیس سردخانه نگهداری خرما که باعث فعالیت این واحدها با 60-50 در صد ظرفیت آن‌ها گردیده است،
5- – ناکارآمدی تعاونی‌های روستایی موجود به علت اختلاف سلیقه‌ها و منفعت طلبی برخی از اعضا،
6- -ناکارآمدی کانال‌های توزیع و وجود واسطه‌ها و دلال‌ها بین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان،
7-مشکلات ناشی از کمبود نقدینگی واحدهای بسته‌بندی خرما
نمودار2- تحلیل تطبیقی زنجیره ارزش خرمای صادراتی با واحد نمونه خوشه و تونس به‌عنوان کشور پیشرو
در فصل برداشت برای تأمین مالی باغداران و خرید وسایل اولیه جهت تأمین بهداشت محصول (ضرورت تأمین سرمایه در گردش جهت تجهیز بهداشتی واحدها و کارگاه‌ها)،
8-درجه‌بندی و بسته‌بندی غیربهداشتی و غیراصولی خرما که به کاهش کیفیت و ارزش خرما منجر می‌شود،
9- عدم الزام قانونی به رعایت دستورالعمل بهداشت مواد غذایی برای محصول خرما (ضرورت الزام 5 مرحله‌ای)،
10- عدم دسترسی به تکنولوژی روز در فرایند تولید و بسته‌بندی و نیز کمبود صنایع جنبی اعم از صنایع‌دستی و تبدیلی با توجه به حجم بالای ضایعات خرما و شاخ و برگ آن،
11- آفت رو به گسترش زنجره در سطح خوشه که درنهایت موجبات کاهش کمی و کیفی محصول را منجر خواهد شد و استفاده از سموم شیمیایی جهت دفع آفات و درنتیجه غیر ارگانیک شدن بیشتر محصول تولیدی خوشه و ناکارآمدی مرکز تحقیقات کشاورزی در سطح خوشه جهت شناسایی آفات و روش مقابله با آن‌ها به دلیل کمبود منابع مالی و تجهیزات آزمایشگاهی،
12- حمایت‌های پراکنده، سازمان نیافته و غیر هدفمند دولت که برنامه خاصی را دنبال نمی‌کند و دخالت سازمان تعاون روستایی و بعضی ارگان‌های دولتی در امر قیمت‌گذاری که موجب اختلال در بازار و درنهایت ضرر به تولیدکنندگان به‌ویژه خرده‌مالکان می‌شود.
مهم‌ترین نقاط فشار صنعت خرمای بم:
1- کمبود ارتباط با بازارهای هدف و عدم الزام به رعایت تقاضای آن‌ها،
2- قیمت تمام‌شده بالا به دلیل خرده مالکی و غیراقتصادی بودن ابعاد باغات، افزایش قیمت نهاده‌های تولید و عدم مدیریت هزینه‌ها.
استراتژی توسعه صنعت خرمای بم:
با در نظر گرفتن تحلیل زنجیره ارزش و جدول SWOT و نقطه‌های فشار خوشه استراتژی‌های ذیل پیشنهاد می‌گردد:
برنامه‌های پیشنهادی انجمن خرمای استان کرمان برای توسعه صنعت خرمای بم به همراه مجریان هر برنامه با توجه به تحلیل تطبیقی زنجیره ارزش
1- ایجاد گروه‌های تجاری – صادراتی در سطح استان کرمان (اتاق بازرگانی- انجمن خرمای استان کرمان)
2- ایجاد شرکت‌های خدمات کشاورزی در سطح استان (اتاق بازرگانی- انجمن خرمای استان کرمان)
3- برگزاری تورهای صنعتی در راستای حضور هیئت‌های تجاری در نمایشگاه‌های بین‌المللی
(اتاق بازرگانی- انجمن خرمای استان کرمان)
1- حمایت‌های مادی و معنوی در توسعه این گروه‌ها
(شرکت شهرک‌های صنعتی استان کرمان و سازمان توسعه تجارت)
2- حمایت‌های مادی و معنوی توسعه این شرکت‌ها (سازمان جهاد کشاورزی استان کرمان)
3- فعال‌سازی مرکز تحقیقات خرما در شهرستان بم (سازمان جهاد کشاورزی کرمان)
4- افزایش نظارت و آموزش جهت ارتقاء سطح بهداشتی واحدهای بسته‌بندی و نگهداری خرما (دانشگاه علوم پزشکی)
1- انجام مطالعات درزمینه تهیه نقشه راه خرمای استان کرمان (اتاق بازرگانی – انجمن خرمای استان کرمان)
2-انجام آموزش‌های موردنیاز بخش خصوصی در سطح منطقه (اتاق بازرگانی- انجمن خرمای استان کرمان)
3-تهیه بروشورهای اصلاح مسائل بهداشتی و ارتقاء کیفیت کالا (اتاق بازرگانی- انجمن خرمای استان کرمان)
4- ایجاد شرکت‌های سهامی و انجام فعالیت‌های مشترک جهت جلوگیری از خرد شدن باغات (اتاق بازرگانی- انجمن خرمای استان کرمان)
1-انجام تبلیغات جهت معرفی ارزش غذایی خرما در بازارهای داخلی در راستای افزایش سرانه مصرف خرما (استانداری – سازمان جهاد کشاورزی – دانشگاه علوم پزشکی – سازمان صداوسیما – شرکت شهرک‌های صنعتی استان کرمان)
2-اصلاح روش‌های پرداخت هزینه مطالعات بازار در کشورهای هدف (بازارهای جدید) با نظارت اتاق بازرگانی و انجمن خرما (شرکت شهرک‌های صنعتی استان کرمان و سازمان صنعت معدن تجارت)
3- اصلاح روش‌های حمایت مادی و معنوی در راستای حضور هیئت‌های تجاری و اخذ غرفه در نمایشگاه‌های صنایع غذایی معتبر با نظارت انجمن خرما (شرکت شهرک‌های صنعتی استان کرمان و سازمان صنعت معدن تجارت)
4- اعطای وام کم‌بهره و طولانی به تجار جهت خرید خرما با نظارت انجمن خرمای استان کرمان (بانک‌های عامل و استانداری)
5-حمایت از توسعه مکانیزاسیون در هرس، برداشت، گرده‌افشانی و استفاده از پوشش خوشه خرما (کاهش قیمت تمام‌شده‌ی محصول) (سازمان جهاد کشاورزی)
6- اعمال نظارت اداره استاندارد بر واحدهای سردخانه و بسته‌بندی خرمای بم (اداره استاندار)
7-اعطای تسهیلات کم‌بهره و طولانی مدت جهت تجهیز و ارتقای شرایط بهداشتی واحدهای سردخانه‌ای موجود (بانک‌های عامل – سازمان جهاد کشاورزی)
– پس از تهیه نقشه راه توسعه کیفی و ایجاد ارزش‌افزوده خرمای استان کرمان (در 4 بخش تولید، درجه‌بندی و بسته‌بندی، فرآوری و بازاریابی)، پیشنهاد‌ها دقیق و طولانی مدت کارشناسی ارائه می‌گردد.
– پس از تهیه نقشه راه توسعه کیفی و ایجاد ارزش‌افزوده خرمای استان کرمان (در 4 بخش تولید، درجه‌بندی و بسته‌بندی، فرآوری و بازاریابی)، پیشنهاد‌های دقیق و طولانی مدت کارشناسی ارائه می‌گردد.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
