بحرانِ آب! چه باید کرد؟

طی سال‌های اخیر هرکجا مسئولیتی داشتم؛ از هیئت‌رئیسه اتاق کرمان تا انجمن خرمای کشور و نیز کمیسیون آب و محیط‌زیست اتاق ایران، یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌ها و مواردی را که در دستور کار آن مجموعه قرار می‌دادم موضوع آب بود. متأسفانه وضعیت آب کشور به‌شدت غبارآلود است. ذخایر آب به‌شدت با بحران روبروست و متأسفانه در برخی نقاط ازجمله دشت‌های رفسنجان وضعیت از بحران گذشته و تقریباً به مرز بی‌آبی رسیده است. سفره‌های آب زیرزمینی طی سال‌های گذشته به‌طور روز‌افزونی پایین رفته و کاهش پیدا کرده‌ است؛ در استان کرمان هر سال بیش از 12 هزار هکتار باغ در حال خشک شدن است. بسیاری از مناطق کشور که عمده اقتصاد آن‌ها از راه کشاورزی تأمین می‌شود دچار بحران کم‌آبی و بد‌آبی شده‌اند. طبق شنیده‌ها تراز منفی آب در کشور 16درصد است.
به دلیل مدیریت‌های غیرصحیح و عجولانه، در سال‌های اخیر بی‌تدبیری در مدیریت آب به اوج رسیده است. کمبود ذخایر آب، قبل از هر چیز ناشی از عدم مدیریت صحیح در کنترل و هدایت آب‌هاست. سدهای بسیاری که سال‌های قبل احداث شد فاجعه بود، بسیاری معتقدند احداث سد گتوند، شاید از غیرکارشناسی‌ترین سدها و راه‌های ذخیره آب بود که بارها این موضوع را به متخصصان حوزه آب تذکر دادیم، اما دولت قبل، با نگاهی سریع از آن عبور کرد که این موضوع یکی از دلایل شور شدن زمین، بیابان‌زایی و درنتیجه وجود ریزگردها است. متأسفانه نزدیک به نیمی از چاه‌های استان و کشور غیرمجازند و مسئولان به جای جلوگیری از اقدامات غیرقانونی همیشه عادت کرده‌اند به بی‌قانونی جایزه دهند! مثلاً کنتور آب را بر سر راه چاه‌های مجاز قرار می‌دهند، اما چاه‌های غیرمجاز بدون کنتور هستند.
اما چاره چیست؟ اکنون چه باید کرد؟ پاسخ این سؤال چندان مشکل نیست. ازآنجاکه 93درصد مصرف آب در حوزه کشاورزی است که اگر بتوان در این بخش تنها 16درصد صرفه جویی کرد تراز منفی آب در حد فعلی نگه داشته می‌شود و بعد می‌توان برای آینده چاره‌ای اندیشید. این راه آسان‌تر از انتقال آب و انتقال‌های حوزه به حوزه به‌ویژه از کشورهای همسایه است، زیرا نمی‌توان مطمئن بود که در آینده همیشه روابط سیاسی پا برجا بماند.
در زمینه صرفه‌جویی نیز باید از رفع نقاط ضعفی که در سال‌های گذشته وجود داشته است کار را آغاز کنیم. به نظر می‌آید ما می‌توانیم با مدیریت صحیح و ایجاد آبیاری‌های مدرن به‌گونه‌ای عمل کنیم که عمق فاجعه از این بیشتر نشود. باید برنامه‌های کوتاه‌مدتی برای جلوگیری از هدررفت آب تدوین و اجرا کنیم تا بتوان اندکی از بحران را کنترل کرد و سپس دولت برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت پیشنهادشده از طرف کمیسیون آب و محیط‌زیست اتاق ایران و اندیشکده آب را در دستور کار خود قرار دهد.
البته طی سال‌های اخیر با جایگزین کردن آبیاری مدرن و تحت‌فشار به جای آبیاری غرقابی، تقریباً در مصرف آب دوسوم صرفه‌جویی داشته‌ایم؛ اما با وجود مکانیزه و مدرن شدن آبیاری، متأسفانه کشاورزان کشت خود را در واحد سطح افزایش داده‌اند و همین عامل موجب به وجود آمدن مشکلاتی شده است.
افزایش کشت در واحد سطح نباید اتفاق بیفتد بلکه باید سعی شود با انجام تحقیقات لازم، بهره‌وری را افزایش داد. با افزایش ندادن واحد سطح و در مقابل بالا بردن بهره‌وری می‌توان باغ‌ها را ترمیم و اصلاح کرد و سپس شیوه‌های آبیاری نوین مانند آبیاری تحت‌فشار را اجرایی کرد. درواقع معیار تولید هر محصول، باید میزان مترمکعب آب مصرفی برای آن باشد. باید حجم زیاد آب ازدست‌رفته برای تولید محصولات مختلف را برآورد و نظارت ویژه را اعمال کرد.
اکنون برای همگان ازجمله کشاورزان، باید امنیت آبی کشور بسیار مهم‌تر از صادرات باشد. من معتقدم در آینده‌ای نزدیک، امنیت آبی بسیار مهم‌تر از امنیت غذایی خواهد بود. وقتی مباحث مربوط به محصولات و خودکفایی مطرح می‌شود همه دست‌اندرکاران به درستی بحث امنیت غذایی را مطرح می‌کنند، اما باید بدانیم که امنیت آبی کشور ارجح از امنیت غذایی است.
آب، یعنی زندگی و بحثِ بودن و نبودن آب، بحثِ بودن و نبودن یک تمدن است. همه مسئولان و تصمیم گیران باید سعی کنند خارج از هرگونه تعصبات سیاسی، گروهی و یا فرقه‌ای، بر روی بحث آب تمرکز کنند. شاید بتوان گفت اکنون هیچ دشمن خارجی، کشور ما را به اندازه بحران آب تهدید نمی‌کند و هیچ مشکل داخلی به اندازه آب برای ما مهم نخواهد بود. پس باید برای این موضوع وقت و سرمایه بگذاریم، حتماً مصمم به عمل‌ باشیم و شعارها در حد صحبت باقی نمانند.
مطمئناً مسئولان ما مدیران قابلی هستند، اما باید سعی کنند در سال 97 برای اجرای برنامه‌های مرتبط با کاهش مصرف آب مصمم باشند و آن‌ها را در اولویت قرار دهند و مطمئن باشید بخش خصوصی نیز در این امر شرکت خواهد کرد. یکی از پیشنهاد‌های بخش خصوصی در این زمینه این است که 100 درصد مخارج آبیاری‌های تحت‌فشار از طریق بانک‌ها به‌صورت 80 درصد بلاعوض و 20 درصد تسهیلات با بهره کمتر از 10 درصد تأمین شود. در این صورت می‌توان کشاورزان را به صرفه‌جویی در مصرف آب تشویق کرد.