اهمیت توسعه کشت محصولات گلخانه‌ای در بخش کشاورزی استان کرمان

اهمیت بخش کشاورزی برای رفع نیازهای تغذیه ای بر کسی پوشیده نیست. لذا برای امنیت ملی، دستیابی به امنیت غذایی یکی از مقوله های مهم در اقتصاد کشور می باشد. ویژگی های بخش کشاورزی همانند ماهیت فیزیولوژیکی و تکنولوژیکی، انواع نااطمینانی ها و ریسک های اقلیمی، آفات، خشک‌سالی خرده پایی و پراکندگی مزارع، معیشتی و سنتی بودن کشاورزان و … از یک‌طرف و نقش های بخش کشاورزی در اقتصاد، همانند امنیت غذایی، استقلال غذایی، تأمین مواد اولیه تعدادی از صنایع پسین بخش کشاورزی، ارز آوری و ایجاد اشتغال، توزیع جغرافیایی جمعیت، ارتباطات پیشین و … از طرف دیگر، باعث پیچیدگی های بسیار زیادی در این بخش شده است. این پیچیدگی وقتی بیشتر و حساس تر می شود که مسائلی همانند توزیع درون و بین بخشی درآمد و ثروت، رابطه توسعه روستایی و کشاورزی، مهاجرت خارج از قاعده از شهر به روستا و پایین بودن بهره وری در بخش کشاورزی، را به آن اضافه کرد. استان کرمان، پهناورترین استان کشور است که پسته، گندم، خرما، مرکبات و بادام از مهم‌ترین محصولات استان هستند. بیش از 55 درصد از سطح زیر کشت حدود 680 هزار هکتاری استان، مربوط به محصولات باغی است که کار تغییر الگوی کشت را سخت می سازد. حدود یک‌سوم سطح زیر کشت استان را پسته تشکیل می دهد اما عملکرد آن کمتر از 60 در صد متوسط کشور و کمتر از 50 درصد میانگین جهانی است.

در مناطق شمالی، مرکزی و غربی استان، توسعه ی صنعت، خدمات و کشاورزی، مخصوصاً صنعت و کشت پسته، مشاهده می شود که نمونه  استانی از کشاورزی در حال گذار است. استان کرمان علی رغم تنوع اقلیمی و سایر ظرفیت ها، ازنظر منابع آب و بارندگی جزء مناطق فقیر کشور محسوب می شود و منابع عمده تأمین آب در منطقه، از عهد کهن تا به امروز، آب های زیرزمینی بوده و می باشد. با توجه به پدیده خشک‌سالی، میزان بارندگی در استان، با روند کاهشی مواجه بوده و در این نوشتار، فرصت پرداختن به آن نیست، اما آمار دلهره‌آور و نگران‌کننده‌ای در این زمینه وجود دارد. سهم شاغلین در بخش کشاورزی استان، حدود یک‌سوم بوده و نزدیک به دو برابر کشور است، این امر می-تواند نگرانی بلندمدت در خصوص افزایش مهاجرت به مناطق شهری و پیامدهای ناشی از آن، را افزایش دهد. 24% از پدیده بیابانی در استان کرمان اتفاق افتاده است.

خشک‌سالی اخیر، در استان کرمان چالش های زیادی برای کشاورزان و مسئولان ایجاد کرده است که نیاز به برنامه ریزی و راهکارهای صحیح در مناطق مختلف استان دارد. این برنامه ریزی، با بهسازی و اصلاح زیرساخت های اقتصادی که راهبردی پایدار است منجر به عرضه کالا و خدمات کشاورزی می شود. این امر، موجب ارتقای رشد و توسعه کشاورزی خواهد شد. همچنین، برای مقابله با تغییرات اقلیمی در بخش کشاورزی و کمبود آب، برنامه-های اصولی در بخش کشاورزی با کشت گلخانه ای پیشنهاد می گردد. اﺳـﺘﺎن ﻛﺮﻣـﺎن حدوداً 7/19 درصد از سطح زیرکشت و 1/22 درصد از تولید محصولات گلخانه ای را دارا بوده و پس از استان تهران در مقام دوم قرار دارد.

این امر بیانگر بالاتر بودن عملکرد گلخانه های استان کرمان در مقایسه با میانگین کشور بوده و تاحدی نشان دهنده مزیت این استان در تولید محصولات گلخانه ای است. در اﺣﺪاث ﮔﻠﺨﺎﻧﻪ می-توان با سرمایه گذاری مناسب، ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺻﺤﻴﺢ و توسعه زیرساخت اقتصادی از طریق اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻜﺎن، ﻧﻮع ﮔﻠﺨﺎﻧﻪ و ﭘﻮﺷﺶ آن، اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻮع ﻣﺤﺼﻮل، ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺑﺎزار ﻣﻨﺎﺳﺐ، کاهش ﺣﺎﺷﻴﻪ بازار و کارایی ﺑﺎزار و … از اتلاف منابع و به‌ویژه آب، جلوگیری کرد و رشد و توسعه کشاورزی را برای استان فراهم کرد. زیرساخت اقتصادی به مجموعه امکانات رفاهی و خدماتی اطلاق می شود که نشان دهنده نسبت روستاهای برخوردار از خدمات عمرانی ازجمله بهره مندی از آب آشامیدنی، برق رسانی، بهسازی، ایجاد و مرمت راه های روستایی، مراکز بهداشتی درمانی، دفاتر پست، مخابرات و ICT، صندوق پستی و … هستند. افزایش بهره وری در بخش کشاورزی به زیرساخت های مناسب روستایی، عملکرد مناسب بازارهای محلی، نهادها و سازمان های کارآمد و دسترسی به تکنولوژی مناسب وابسته است. عدم وجود عناصر مرتبط با زیرساخت های روستایی، موجب ناکارآمدی عملکرد بازار، شعاع عملکردی کوچک، عدم یکپارچگی و رقابت ضعیف بین روستاها می شود.

از این رو ارتباط بین زیرساخت های اقتصادی، نحوه  عملکرد کشاورزان و پتانسیل تولید از اهمیت راهبردی در سیاست های کشورها برخوردار است. سرمایه‌گذاری در زیرساخت ها به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر تولید و فرآوری محصولات کشاورزی، دسترسی به بازار، یکپارچه‌سازی، توسعه  نهادها و سازمان‌های موردنیاز برای موفقیت در توسعه  کشاورزی تأثیر می گذارد. تأمین زیرساخت های فیزیکی در فرآیند توسعه  اقتصادی نقش مهمی ایفا می کند و دسترسی بهتر به زیرساخت اقتصادی نظیر حمل‌ونقل، برق رسانی، ارتباطات و … باعث افزایش سطح رفاه اقتصادی و اجتماعی می شود. بهبود شبکه های حمل‌ونقل اعم از زمینی، دریایی و هوایی، بسترهای اقتصادی لازم جهت کاهش هزینه های تولید و سرعت در مبادلات را به وجود می آورد. شبکه های مناسب ترابری، موجب افزایش امنیت منطقه ای، مؤلفه مهم و تأثیرگذار بر سرمایه گذاری و رشد اقتصادی می شود. به‌عنوان مثال استان کرمان با حدود 11 درصد از مساحت کشور، حدود 7.3 درصد از راه های روستایی و 5 درصد از راه های بین‌شهری را داراست.

جابه جایی عوامل تولید و حمل‌ونقل کالاهای تولید شده به مراکز مصرف و برقراری تعادل در عرضه و تقاضای کالاها و خدمات، بدون وجود شبکه گسترده ای از حمل‌ونقل امکان پذیر نیست. توسعه بخش حمل‌ونقل باعث تخصصی شدن و تولید انبوه و در نتیجه افزایش بهره وری منابع اقتصادی می شود. بهبود زیرساخت های حمل‌ونقل و دسترسی به بازار از طریق راه دسترسی مناسب منجر به کاهش هزینه های حمل‌ونقل، کاهش ضایعات محصولات، داشتن اطلاعات دقیق تر از بازار و افزایش حجم محصولات معیشتی می شود. این نوع دسترسی برای تأمین معیشت خانوار های روستایی یکی از مهم‌ترین دسترسی های روستایی است.

دسترسی های بیرونی، ارتباط بین کشاورز با بازار را به وجود می آورد و بر الگوی کشت محصولات نیز تأثیر دارد. همچنین بهبود زیرساخت ارتباطات و اطلاعات قابلیت های مدیریتی را در فاصله های دور افزایش می دهد. وقتی که اهمیت اطلاعات در پروسه های تولید افزایش می یابد، اهمیت شبکه های ارتباطی بیشتر نمایان می شود و گسترش شبکه ارتباطات صرفه جویی قابل توجهی را در انرژی مصرفی و هزینه ها ایجاد می کند. درنهایت می توان گفت که گسترش شبکه های ارتباطی با ایجاد اطلاعات بیشتر، عملکرد بازار را بهبود می بخشد.

کاربرد فناوری اطلاعات در کشاورزی که تحت عنوان کشاورزی دقیق مطرح است، می تواند منجر به مدیریت دقیق منابع آب و نهاده های کشاورزی شده و به همین دلیل امروزه در مباحث کشاورزی پایدار و توسعه پایدار از اهمیت بالایی برخوردار است. دفتر ICT روستایی علاوه بر عرضه خدمات مختلف ارتباطی، نظیر خدمات پست، پست‌بانک، مخابرات و …، ارتباط روستاها را با شبکه اینترنت فراهم ساخته و زیرساخت ارتباطی لازم برای ارائه خدمات سایر سازمان ها ایجاد نموده است، بنابراین منطقی است که دارای اهمیت بیشتری نسبت به شاخص روستاهای دارای ارتباط مخابراتی  باشد. برق  و گازرسانی ازجمله کارهایی است که بر محیط روستا اثرات چندجانبه می گذارد. انرژی، جنبه های اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی جامعه روستایی را متأثر می سازد. تأمین انرژی برق  و گاز در مناطق روستایی علاوه بر استفاده از ادوات و تجهیزات صنعتی و کشاورزی مانند پمپ چاه های آب کشاورزی، گرمایش گلخانه و سایر ماشین آلات را نیز تأمین می نماید. با گسترش شبکه های برق در مناطق روستایی بستر لازم جهت سرمایه گذاری در بخش کشاورزی و صنایع کوچک روستایی فراهم می شود و موجب رشد و شکوفایی کشاورزی، صنعت و اقتصاد روستایی می گردد؛ بنابراین دولت با افزایش سرمایه گذاری در زیرساخت ها و احداث گلخانه در جهت افزایش قدرت رقابت پذیری محصولات کشاورزی اقدام نماید و از این طریق کارکرد صحیح و تنظیم‌شده زیرساخت اقتصادی موجب دسترسی مصرف کنندگان به کالا و خدمات با نرخی شفاف و منصفانه، تعادل اقتصادی و بهبود وضعیت دو بخش تولید و مصرف خواهد شد. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که تولید خیار و گوجه‌فرنگی در گلخانه های کوچک (زیر 4000 مترمربع) دارای مزیت نیست، همچنین حمایت های دولتی از تولیدات گلخانه ای بیشتر از فضای باز است، اما در راستای مزیت نسبی و سودآوری اجتماعی (با در نظر گرفتن قیمت اجتماعی آب و …)، نیاز به افزایش نیز دارد. مزیت های زیادی برای توسعه کشت گلخانه ها در استان کرمان وجود دارد که اهم آن صرفه‌جویی در منابع آب و توجه به آب مجازی در تولید محصولات گلخانه ای است. آب مجازی، میزان آب استفاده‌شده برای تولید یک کیلوگرم محصول در گلخانه و فضای باز است که نیاز به تحقیقات میدانی و محاسبات دقیق اقتصادی برحسب قیمت های خصوصی و قیمت های اجتماعی دارد. بدیهی است که کشاورزان برحسب قیمت های خصوصی، رفتار خود را شکل می دهند اما در قیمت های اجتماعی، به کلیه مسائل مربوط به یارانه انرژی (در استحصال و انتقال آب، حمل‌ونقل، گرمایش و سرمایش، ماشین‌آلات کشاورزی و …)، قیمت سایه ای آب، دستمزدهای اجتماعی و … توجه می شود و مزیت نسبی و سودآوری اجتماعی مدنظر قرار خواهد گرفت. انتظار می رود به ازای هر هکتار توسعه گلخانه، به‌طور متوسط حدود 3000 مترمکعب آب را صرفه‌جویی کرد.

با توجه به ظرفیت بی‌بدیل استان کرمان در تولید انرژی خورشیدی و نیز شرایط اقلیمی، می توان از این فرصت برای تأمین انرژی موردنیاز گلخانه ها استفاده کرد.
اشتغال‌زایی پایدار برای نیروهای انسانی از دیگر مزایای گلخانه ها است. بیکاری و به‌ویژه برای دانش‌آموختگان کشاورزی، به یکی از مسائل مهم تبدیل‌شده و احتمال افزایش آن در آینده، زیاد است که پیامدهای اقتصادی و اجتماعی خاص خود را دارد، بررسی‌ها حکایت از امکان افزایش اشتغال‌زایی و به‌ویژه برای دانش‌آموختگان کشاورزی (امکان ورود دانش و ارتقا تکنولوژی بومی و …) و نیز در ماه های مختلف سال، در کشت گلخانه را دارد و انتظار می رود به ازای هر هکتار بیش از 10 اشتغال مستقیم و 4 اشتغال غیرمستقیم (تولید تأسیسات و تجهیزات، صادرات، و …) جدید را ایجاد کرد.

تولید به وقت بازار، افزایش کمیت (عملکرد)، بهبود کیفیت (با توجه به اهمیت روزافزون محصولات ارگانیک و چالش محصولات تراریخته) و تنوع محصولات، از مزایای دیگر گلخانه ها است که به دلیل تراکم کشت، کنترل آفات و بیماری ها و کنترل شرایط محیطی (دما، نور، رطوبت و …) به وجود می آید و به‌شدت بر محاسبات اقتصادی و نیز اجتماعی اثرگذار بوده و نیازمند بررسی های دقیق تر بوده و علاوه بر آن به آینده‌نگری در خصوص قیمت‌ها و شرایط عرضه و تقاضای بازار و نیز نیازسنجی و سلیقه مشتریان و به‌ویژه مشتریان خارجی است.

ثبت رکوردهای 170 تن توت‌فرنگی، 300 تن گوجه‌فرنگی و خیار و … در هر هکتار گلخانه و نیز نرخ های فعلی ارز، نویدبخش، نرخ های بالاتر بازده داخلی و سرعت بالاتر بازگشت سرمایه در این صنعت است.
بدیهی است که می توان مزایای دیگری را هم برای توسعه کشت محصولات گلخانه ای نام برد که در این مقوله، فرصت به پرداختن آن نیست. اما توسعه کشت محصولات گلخانه ای، دارای محدودیت‌ها و معایب و مشکلاتی نیز هست که به نظر نگارنده، و برحسب تحقیقات میدانی، اهم آن مربوط به مسائل فنی است، کوچکی و پراکندگی گلخانه ها (بازار رسانی، ضایعات ناشی از بسته‌بندی، نگهداری و حمل نامناسب)، سازه  و پوشش های نامناسب و غیراستاندارد، بذور نامناسب با شرایط و غیربومی، باد و سرمای شدید، مسائل تغذیه ای و … و دانش ناکافی گلخانه داران است. شاید بسیار از این مسائل را بتوان از طریق آموزش و مشاوره و… حل کرد، اما بخشی از آن ریشه در ساختار کشاورزی استان و کشور دارد (قوانین مربوط به آب، نظام بهره‌برداری زمین و مالکیت آن، منابع طبیعی، محیط‌زیست و …) دارد و بخشی نیز ریشه در فرهنگ، نظام‌های اجتماعی، سنتی بودن، ریسک گریز بودن، معیشتی بودن و … دارد که حل آن زمان‌بر است. تلاش های شرکت توسعه و عمران گلخانه های کرمان، در خصوص استفاده از شرکت دلفی هلند (فارغ از اما و اگرهای پیرامون طرح ابر گلخانه در استان کرمان) و نیز سایر مسائلی از این دست می تواند اثرات خوبی را در رفع این محدودیت ها، ایجاد کند. انتظار می رود، تسهیل سرمایه‌گذاری و مشارکت خارجی، در استفاده از تکنولوژی های جدید و سرریزهای تکنولوژی، نقش مهمی در رفع محدودیت های مذکور، و به‌ویژه نواقص فنی داشته باشد. یکی دیگر از مشکلات توسعه کشت محصولات گلخانه ای، اهرم عملیاتی بالاتر این نوع کشت  در مقایسه با کشت در فضای باز و به زبان ساده‌تر، نیاز بیشتر به سرمایه اولیه بیشتر، جهت احداث گلخانه است. توجه به تبصره 18، اعتبارات اشتغال‌زایی روستایی و صندوق توسعه ملی و سایر روش های تأمین مالی می تواند در این زمینه به رفع این محدودیت کمک نماید. در این زمینه، تشویق و راهنمایی سایر اقشار پولدار و صنوف (مثلاً پزشکان، تجار، باغداران بزرگ پسته و …) برای ورود به این صنعت هم می تواند نقش ترویجی مؤثری داشته باشد.