اسفندقه کانون کهن‌ترین استقرارهای انسانی جنوب شرق ایران با قابلیت‌های مطلوب گردشگری

دشت اسفندقه کانون كهن‌ترین استقرارهای انسانی

شواهد به‌دست‌آمده از بررسی باستان‌شناختی حوزۀ اسفندقه حاکی از آن است که نخستین حضور انسان در پهنۀ دشت در قالب گروه های انسانی بوده که کناره‌‌های جنوب تا جنوب غربی دشت را به‌منظور استقرار انتخاب‌‌ کرده اند. بر اساس نقشۀ توپوگرافی 50000: 1 منطقه، این مکان، محل ‌بهم پیوستن جریان‌هایی است که بارش‌های فصلی را از دامنه‌‌های شرقی ارتفاعات جنوب غربی و غرب به سطوح پائین – دشت اسفندقه – منتقل می‌کند. علت قرار گرفتن محوطه‌‌ها خارج از دشت هموار اسفندقه و نحوۀ دسترسی استقرارها به منابع آب، همواره باعث بروز ابهاماتی شده است؛ اما بدیهی و مسلم است که نخستین گروه‌‌های انسانی ساکن در دشت اسفندقه مکانی را برگزیده‌اند که بیشترین انطباق و سازگاری را با محیط‌زیست منطقه – با توجه به شیوۀ معیشت آن‌ها – داشته و شکی نیست که نخستین ساکنان دشت اسفندقه با انتخاب این مکان، برخورداری از مراتع کوهستانی و مرغزارهای دشت هر دو را مدنظر داشته‌اند و شیوۀ معیشت گروه‌های متکی بر اقتصاد دامدار – کشاورز ایجاب می‌کرد که دسترسی به مراتع کوهستان و مهم‌تر از آن مراتع غنی و سرسبز دشت هر دو مورداستفاده قرار گیرد. این نحوۀ انتخاب مکان براساس برخورداری از مراتع کوهستان و دشت امروزه نیز شیوۀ ساکنان اردوگاه‌‌های عشایری ساکن در حوزه اسفندقه است.
بررسی پیمایشی دشت اسفندقه و چهارفصل کاوش علمی باستان‌شناسی در تپه گاو کشی به سرپرستی نگارنده، شناخت و آگاهی‌های ارزنده‌ای را پیش روی ما قرارداد. کهن‌ترین استقرارهای دشت اسفندقه با حضور گروه‌های محدود انسانی در اواخر هزاره هشتم پیش از میلاد یعنی حدود 9100 سال پیش از این شکل گرفت. این نتایج ارزنده که بر پایه آزمایش گونه‌های زغال به روش کربن 14 و حاصل از کاوش در تپه گاوکشی صورت گرفت، کهن‌ترین استقرارهای دائم انسان در سراسر جنوب شرق ایران تا به امروز است. تپه گاوکشی به فاصله حدود 1500 متری جنوب تا جنوب غرب روستای گاوکشی – امروزه به نام فتح‌آباد خوانده می‌شود – و در کناره یک آبراه فصلی قرار دارد. سه فصل کاوش علمی باستان‌شناختی در این تپه مجموعه‌ای از آثار معماری را آشکار ساخت که می‌توانیم از آن به‌عنوان استقراری مسکونی کارگاهی یاد کنیم که درعین‌حال از فضای آیینی و یا معبد برخوردار بوده‌اند (تصویر شماره 1). به نظر می‌رسد شرایط مناسب اقلیمی زمینه‌ای را فراهم آورده بود تا در دوره‌های بعد یعنی در خلال هزاره هفتم نیز گروه‌های انسانی در دشت اسفندقه به حیات خود ادامه دهند. از این دوره نیز مجموعه‌ای دیگر از آثار معماری به‌دست‌آمده است. از مطالعه اسناد و مدارک به‌دست‌آمده چون مطالعه گونه‌های مختلف استخوان حیوانی و مطالعات گیاه باستان‌شناسی حاصل از کاوش می‌توان گفت گروه‌های انسانی ساکن در دشت اسفندقه در دوره نوسنگی با اقتصاد متکی بر دامداری و کشاورزی امرار معاش نموده‌اند. وجود گونه‌های مختلف استخوان جانوری به‌دست‌آمده، ما را با رژیم غذایی ساکنان دشت اسفندقه در دوره نوسنگی آشنا می‌سازد. در کنار استفاده از گونه‌های اهلی جانوری و گیاهی، بخش قابل‌توجهی از رژیم غذایی انسان را شکار گونه‌های وحشی چون بز و کل، خوک وحشی، آهو، خرگوش و لاک‌پشت و یا جمع‌آوری دانه‌های خودرو وحشی تشکیل می‌دهد. جامعه کوچک نوسنگی گاوکشی همچنین از هنرمندان و صنعتگرانی بهره می‌برد که در صنعت ساخت ابزارهای سنگی به فناوری پیشرفته‌ای دست‌یافته بودند؛ و ابزارها با ظرافت و کارایی بسیار بالا تولید می‌شد. درصد غالب ابزارها را ریز تیغه‌‌ها و سپس تیغه‌‌ها تشکیل می‌دهد که به نظر می‌‌رسد در جامعۀ دامدار ـ کشاورز نوسنگی کاربرد زیادی داشته است. از ریز تیغه‌ها برای درو و جمع‌آوری غلات و دانه‌های خودرو استفاده می‌شد. در صنعت سفالگری، صنعتگران هنرمند نیز به خلاقیت‌های هنری دست می‌زدند. سفال‌های تولیدی را صنعتگران خلاق با هنرمندی، پرداخت، صیقلی، براق و سپس نقش‌اندازی کرده‌اند (تصویر شماره 2). وجود سفال‌هایی با خمیرۀ دورنگ با مغز تیره حاکی از آن است که هنوز موفق به برپایی کوره‌‌های تکامل‌ یافته با کنترل حرارت لازم نشده بودند. نقش، رنگ و نوع پوشش گونه‌هایی از سفال که به نام سفال گاوکشی شناخته می‌شود کاملاً مشابه گونه‌‌های سفال در محوطه کوشک هزار در دشت مرودشت و قصر احمد در کناره رود قره‌آغاج در استان امروزی فارس است. بی‌شک جامعۀ گاوکشی از ارتباطات و مبادلات بازرگانی، فکری و فرهنگی با جوامع پیرامون در مناطق دور و نزدیک و به‌ویژه همسایه غربی خود (فارس) برخوردار بوده و جامعه‌ای منزوی در شرق نبوده است. وجود ابزاری از جنس سنگ ابسیدین از روابط بازرگانی کالا بین دشت اسفندقه تا مناطق دوردست‌تری چون حوضه دریاچه وان در ترکیه امروزی حکایت دارد.

بررسی‌های صورت گرفته در دشت اسفندقه که سراسر دشت را در بر‎گرفته حاکی از تداوم استقرارهای نوسنگی در ادوار مس سنگ، در منطقه است. دشت اسفندقه با دارا بودن شرایط لازم، بستر مناسبی جهت تداوم حیات با شیوه معیشت متکی بر اقتصاد دامپروری و کشاورزی فراهم آورده است؛ افزایش شمار محوطه‌های استقراری از 4 محوطه به 18 محوطه دلیل آشکاری از قابلیت های منطقه در توسعه و افزایش جمعیت و درنتیجه شمار دهکده ها و ارتباط‌های بین منطقه ای است. بر پایه‌ی بررسی‌های انجام شده، استقرارها در این دوره در کناره‌های جنوب، غرب، شمال غرب، شمال و شرقِ دشت، شکل گرفته است. به نظر می رسد دشت همیشه کانون فعالیت های کشاورزی و دامپروری روزمره در امر تأمین معاش زندگی بوده است؛ ضمن اینکه وجود استقرارهایی که از دشت، فاصله درخور توجهی دارد از استقرارهای با شیوه معیشت دامداری خبر می‌دهد.
شواهد باستان‌شناختی حاکی از آن است که در دورۀ مس ‌سنگ، جمعیت استقرارهای اسفندقه به بیشترین حد خود می‌رسد. شناسایی شمار زیادی از استقرارها در مناطق پای‌کوهی، میان‌کوهی و دره‌ای از تداوم زندگی کوچ‌رو یا نیمه‌ کوچ‌رو در منطقه در ادوار باستان حکایت دارد. در دورۀ مس سنگ میانی شواهد محکمی از وجود مرکز صنعت سفالگری با فناوری پیشرفته دیده می‌شود، ضمن اینکه صنعت ساخت ابزارسنگی نیز تداوم دارد. شباهت‌های فراوان و همگونی فناورانه ی تولید سفال‌های دوره مس‌سنگی اسفندقه با گونه‌‌های مشابه در مراکزی چون تل ابلیس در دشت بردسیر و تل باکون در مرودشت فارس نشان‌دهندۀ مبادلات درون ‌منطقه‌ای و برون ‌منطقه‌ای است.
استقرارهای مس‌سنگ اسفندقه بدون هیچ وقفۀ زمانی و فرهنگی وارد عصر مفرغ شده‌اند. چنان‌که می‌دانیم در این دوره پدیدۀ دوم در زندگی بشر، یعنی انقلاب شهرنشینی اتفاق افتاده است که از پیامدهای آن افزایش جمعیت در مناطق شهری و شهر‌های بزرگ و پیدایش حکومت‌ها است و طبیعی است که بخش زیادی از جمعیتِ هنرمند، صنعتگر، تاجر و بازرگان و به مقدار کمتر جمعیت کشاورز به مراکز شهری روی ‌آورده‌اند و با شکل‌گیری مراکز شهری بزرگی چون کنارصندل در دشت جیرفت بخشی از جمعیت دشت اسفندقه جذب مراکز شهری شده‌اند.
در ادوار تاریخی و به‌ویژه در دوره اشکانی مجدداً شاهد حضور و گسترش اجتماعات به‌ویژه گروه‌های کوچ رو در منطقه هستیم که اغلب در کناره‌های دشت استقرار داشته و با اقتصاد متکی بر دامداری امرارمعاش می‌کردند. وجود شماری تپه و محوطه که به سده‌های نخست اسلامی تعلق دارد نیز حاکی از قابلیت دشت اسفندقه برای تداوم استقرارها در ادوار اسلامی است.