ارزیابی تأثیراتِ ابعاد اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و محیط‌زیستیِ اقامتگاه‌های بومگردیِ استان کرمان

محور قابلیت تداوم و سوددهی اقتصادی
با محوریت کسب اطمینان از قابلیت سود‌دهی و رقابت‌پذیری در بازار گردشگری و نیز توانمندی در کسب سود مالی در بلندمدت.

الف) ارزیابی آسیب‌شناسانه وضعیت موجود

بررسی ابعاد تداوم و سوددهی اقتصادی اقامتگاه‌های بومگردی، در محورهای ذیل انجام پذیرفت.

1. تنوع خدمات و محصولات

• تنوع منو غذا و میان وعده

– محصولات اختصاصی هر یک از اقامتگاه‌های بومگردی از موارد مهم در این بخش بشمار می‌رود. در این زمینه اگرچه این اقامتگاه‌ها در استان کرمان عمدتاً در منوی غذای خود از موارد غذاهای سنتی استان کرمان و برخی از غذاهای خاص محلی (مانند قاتغ‌ها) استفاده می‌کردند (ایجاد تمایز نسبت به سایر استان‌ها) اما مورد ویژه‌ای در منو غذایی به‌عنوان پیشنهاد اختصاصی اقامتگاه‌ها مشاهده نمی‌شود. نکته دیگر در این زمینه آن است که اقامتگاه‌ها حتی در پیشنهاد مواردی مانند قاتغ‌ها که بومی‌ترین نمونه غذای ایشان به شمار می‌رود، تأکید چندانی نداشتند و عمدتاً به سرو غذاهای خورشتی (به‌ویژه قیمه‌بادمجان، قیمه، قورمه‌سبزی و در مواردی فسنجان) تمایل بیشتری داشتند. یکی از علل این موضوع آن است که در فضای کنونی جوامع محلی نیز عملاً قاتغ‌ها نسبت به گذشته کمرنگ‌تر شده است و خورشت‌های جایگزین این منو در الگوی پذیرایی ایشان گردیده است.
– ارائه دسر، شربت، پیش‌غذا و سایر موارد اختصاصی به‌جز چند مورد انگشت‌شمار (مانند شربت کاشیکلو در اقامتگاه نبکا) مشاهده نگردید.

• تنوع محصولات

– در برخی از اقامتگاه‌ها (تقریباً 30 درصد موارد مشاهده‌شده) بخش فروشی مربوط به عرصه برخی از محصولات محلی و خانگی (اعم از فراورده‌های لبنی، عرقیجات، ترشیجات) مشاهده گردیده که البته بیشتر با هدف تسهیل دسترسی خریداران و کسب درآمد راه‌اندازی شده بود و هم‌سطح با این‌گونه محصولات در آن ناحیه جغرافیایی بود؛ درواقع هدف‌گذاری ایجاد محصولی اختصاصی و ویژه کمتر موردتوجه متصدیان اقامتگاه‌ها بود.

• تنوع خدمات جانبی اقامتگاه‌ها خصوصاً در زمینه بومگردی

– محور اصلی این بخش خدمات ارائه‌شده از سوی اقامتگاه‌های بومگردی در خارج از محوطه اقامتی خویش و متکی با ارزش‌های اکوتوریستی منطقه است.
– اغلب گردشگران و بازدیدکنندگان استفاده‌کننده از خدمات اقامتگاه‌های بومگردی در استان کرمان، با هدف دیدن جاذبه‌های طبیعی و نیز تاریخی-فرهنگی به شهرها و یا روستاهای استان مراجعه نموده‌اند و حین این موضوع، برای بهره‌گیری از خدماتی به اقامتگاه‌های بومگردی مراجعه نمودند. در این میان ارائه خدماتی مجزا و جانبی از سوی اقامتگاه‌ها نقش بسیار مهمی در تبدیل نمودن آن‌ها به مقصدهای جذاب و نه صرفاً بخشی جانبی تبدیل می‌کند. درواقع ارائه خدمات جانبی اقامتگاه‌ها خصوصاً در زمینه بومگردی، فرصتی را فراهم می‌آورد که خود به‌عنوان هدف گردشگری مشخص شود و عملاً تضمین‌کننده تداوم حضور آن در این بازار است. نمونه این الگو در میان اقامتگاه‌های باسابقه و فعال ایران خصوصاً آتشونی واقع در روستای گرمه به مدیریت مازیار آل داوود و نیز دهکده گردشگری خانواده عباس برزگر در روستا بزم قابل ‌مشاهده است.
– در موارد موردبررسی در استان کرمان درمجموع سه گروه اقامتگاه‌ها بومگردی شناسایی شد:
گروه اول: عدم ارائه خدمات جانبی (بیش از 80 درصد موارد مشاهده‌شده به‌ویژه در مناطق ییلاقی): در این‌گونه اقامتگاه‌ها صرفاً خدمات اقامتی و نیز سرو غذا ارائه می‌شود و برنامه مجزایی خصوصاً در بیرون فضای اقامتگاه برای بازدیدکنندگان در نظر گرفته نشده است.
گروه دوم: خدمات جانبی مشابه سایر بخش‌ها (در حدود 15 درصد مناطق مشاهده‌شده به‌ویژه مناطق دارای مناطق با ثبت جهانی و ملی): تعداد کمتری از اقامتگاه‌ها خصوصاً اقامتگاهی در شفیع‌آباد و سایر اقامتگاه‌های حاشیه کویر، میمند، ماهان در صورت درخواست گردشگر، مسئولیت راهنمایی و در موارد حمل‌ونقل ایشان به جاذبه‌های گردشگری طبیعی و فرهنگی-تاریخی منطقه بر عهده می‌گیرند. در برخی موارد به‌ویژه اقامتگاه‌های حاشیه کویر لوت و در شهرستان شهداد، ارائه وسایل نظیر خودرو و موتور سیلکت جهت کویر نوردی نیز صورت می‌گیرد.
گروه سوم: برنامه‌ریزی و ارائه خدمات اختصاصی: در موارد مشاهده‌شده، تعداد بسیار محدود که احتمالاً به 5 درصد کل تعداد اقامتگاه‌های استان نیز نرسد، اقدام به برنامه‌ریزی مجزا و ارائه خدمات اختصاصی به گردشگران داده‌اند. اقامتگاه‌ شاردون واقع در دشتخاک شهرستان زرند و نیز آفتاب ریگان واقع در روستای علی‌آباد از بارزترین این موارد هستند.

2. کیفیت دسترسی و حمل‌ونقل

• راه‌ها مواصلاتی

– عمده راه‌های مواصلاتی دارای آسفالت نسبتاً مناسبی بودند و تنها تعداد محدودی بومگردی خصوصاً در مناطق کوهستانی دارای جاده خاکی بودند که با توجه به موقعیت جغرافیایی آن‌ها از سوی گردشگر قابل پذیرش است؛ اما نکته مهم آن است که این راه‌ها اغلب به‌منظور پوشش نیازهای محلی طراحی و اجرا شده بودند این در حالی است که عملاً امکان تأمین نیازهای ترافیکی در برخی موارد خصوصاً مناطق ییلاقی و نیز روستاهای حاشیه کویر به دلیل حجم بالای مسافر و گردشگر از ظرفیت این راه‌ها ممکن نیست.

• حمل‌ونقل عمومی

– وضعیت حمل‌ونقل عمومی خصوصاً ویژه گردشگران انفرادی خارجی که اصلاحات backpacker نامیده می‌شود، اساساً بدون سامان‌دهی و برنامه‌ریزی مشخصی است و این ابهام بشدت از سوی این گروه مورد تأکید بود که زمینه ایجاد سوءاستفاده برخی افراد در زمینه مالی را نیز فراهم آورده است. از سوی دیگر ضعف در این بخش سبب می‌شود تا وجه عمومی ارائه‌شده کرمان و جوامع محلی به گردشگران خارج از استان و کشور، در مقیاس قابل‌توجهی در قالبی غیرقابل‌پیش‌بینی و مدیریت ارائه شود.

3. نوع خدمات دریافتی

• محوریت خدمات اقامتی

– عمده اقامتگاه‌های موجود در مناطق ییلاقی مانند خبر و گوغر، دلفارد، ساردوییه، بندر هنزا و رابر، عمدتاً جنبه‌ی اقامتی دارند. درواقع ازآنجاکه متقاضی این اماکن عمدتاً مسافران مناطق گرمسیری مانند بندرعباس و جنوب کرمان هستند، سفر ارزان موردتوجه آنان است و برنامه‌ریزی خاصی برای تأمین غذا دارند. در این زمینه می‌بایست به این موضوع توجه نمود که کارکرد اصلی چنین اقامتگاه‌هایی که در فضای کوهپایه‌ای و ییلاقی بنا شده‌اند نیز می‌بایست طبق الگوهای اقامتی طراحی شود چراکه سایر حوزه‌های خدماتی خصوصاً رستوران‌ها، دارای سابقه‌ فعالیت زیادی هستند و از سوی دیگر بازار تقاضا کمتر بر محور گردشگر و بیشتر متکی بر مسافر است.

• محوریت سرو غذا

– اقامتگاه‌های بومگردی که در مسیر حرکت تورهای گردشگری قرار دارند مانند ماهان و نیز اقامتگاه‌های فعال در مناطقی با فاصله اندک به شهرهای بزرگ (که عملاً اجبار اقامت شبانه را تبدیل به انتخاب می‌کند که بنا به تصمیم گردشگر ممکن است صورت نگیرد) عمدتاً محوریت سرو غذا دارند. البته این بدان معنا نیست که این اقامتگاه‌ها هیچ مسافر شب خوابی ندارند اما محوریت اصلی در بازار عرضه و تقاضای این بخش سرو غذاست.
– ازآنجاکه در روستاهای پیرامون شهداد نیز، تورهای گردشگری متعددی از تهران و سایر شهرها حضور می‌یابند، خدمات‌دهی به این تورها نیز در موارد متعددی در سطح ارائه غذا پایان می‌یابد.

• اقامت، غذا، لیدرمحلی

برخی از اقامتگاه‌های بومگردی برنامه‌ی ویژه‌ای علاوه بر خدماتی نظیر اقامت و سرو غذا دارند. نکته قابل‌ملاحظه آن است که تعداد اقامتگاه‌های با رویکرد این‌چنین، کمتر از 10 مورد برآورد می‌شود و حتی با قاطعیت می‌توان بیان نمود که صرفاً اقامتگاه شاردون واقع در دشتخاک زرند، دارای سناریو اکوتوریسم هدفمند در بازه زمانی بیش از یک روز است که عملاً نشان دهنده ضعف جدی در این بخش است.
4. تداوم و ظرفیت رقابت‌پذیری با سایر مشاغل گردشگری

• نقاط ضعف در حوزه سرمایه‌گذاری و بازگشت آن

– بازگشت سرمایه؛ موضوع الگو و نحوه‌ی سرمایه‌گذاری در رابطه با تداوم بازار دارای اهمیت است. به‌طورمعمول و طبق نظر کارشناسان بازار گردشگری خصوصاً هتلداری، بازگشت سرمایه پس از حدود 8-10 سال و مستهلک شدن آن، وضعیتی مناسب است؛ اما در این زمینه بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که وضعیت این بخش در میان اقامتگاه‌های بومگردی بسیار متغیر است. برخی از واحدها خصوصاً در روستاهای حاشیه کویر لوت، وضعیتی به‌مراتب بهتر داشته و حتی این مدت‌زمان به کمتر از 4 سال کاهش یافته است؛ اما در اغلب موارد این موضوع ضعیف است که علت آن به چندین علت اصلی باز می‌گردد؛ در مناطق ییلاقی فصلی بودن، رقابت شدید میان بخش غیررسمی برای اجاره منزل و اقامتگاه‌های بومگردی و درنتیجه دریافت هزینه اقامت و ورودی تا یک‌ششم نرخ نامه رسمی، از عوامل این روند کند است. در سایر مناطق نیز محدود بودن تعداد گردشگری انفرادی و یا تور، عدم دارا بودن الگوی بازاریابی دقیق، فعالیت محدود آژانس‌های گردشگری کرمانی در زمینه ورود گردشگر موجب این فرایند شده است.
– مهم‌ترین نقطه‌ضعف این واحدها از جنبه درونی، عدم تخصص پیشینی در بازار گردشگری است. در واقع تمامی مواردی مانند ضعف در الگوی بازاریابی، ارائه الگوهایی جهت جذب بیشتر گردشگر و مواردی ازاین‌دست به این موضوع باز می‌گردد. به‌بیان‌دیگر اگر اقامتگاه‌های بومگردی را در دو عرصه دانش بومی و تخصص در بازار گردشگری بررسی نماییم، عدم تخصص در حوزه گردشگری بیشتر به‌عنوان ضعف محوری این اقامتگاه‌ها بشمار می‌رود.

• تأثیر و تأثرات در بازار گردشگری

– تأثیرات مخل از دید سایر فعالان حوزه گردشگری: با توجه به سابقه نسبتاً محدود اقامتگاه‌های بومگردی در مقایسه با سایر بخش‌های این بازار، اعتراضات از سوی برخی از این موارد خصوصاً اماکن اقامتی نظیر هتل‌ها، هتل آپارتمان‌ها و نیز رستوران‌ها طرح می‌گردد که تیم پژوهشگر در نمونه‌گیری میدانی به مصاحبه با ایشان پرداخت. مهم‌ترین آسیب‌های طرح‌شده از تأثیرات اقامتگاه‌های بومگردی در بازار گردشگری از منظر این گروه عبارت است از:

• اقامتگاه‌های روستایی اساساً معضلی و تداخلی در بازار ایجاد ننموده‌اند بلکه این مشکل مربوط به اقامتگاه‌های بومگردی فعال در شهرها خصوصاً مراکز شهرستان و بخش‌ها است. از نظر ایشان، اقامتگاه‌هایی که در محیط شهری و با تغییر کاربری منازل و اماکن تاریخی تأسیس می‌شوند ذیل اقامتگاه‌های سنتی قرار می‌گیرند. تفاوت اقامتگاه‌های سنتی و هتل‌های سنتی این است که گروه اول برای ارائه خدمات گردشگری تغییر کاربری می‌دهند اما هتل‌های سنتی از ابتدا به‌منظور خدمات هتلداری در قالبی سنتی طراحی شده‌اند.
• از دید این گروه، اقامتگاه‌های بومگردی می‌بایست در فضای روستایی، همراه با حضور اعضای یک خانواده و در الگوی سنتی زندگی ایشان دنبال شود و عملاً ایجاد اقامتگاه‌های بومگردی شهری سبب شده است تا اغلب این موارد مانند هتل‌ها و سایر اقامتگاه‌ها خدمات هتلداری ارائه دهند و جریان پویای زندگی به چشم نمی‌خورد.
• اقامتگاه‌های بومگردی شهری از استانداردی دوگانه استفاده می‌کنند. این واحدها در هنگام تأسیس از بسیاری از زیرساخت‌های پرهزینه که در تأسیس یک هتل-آپارتمان و هتل سنتی و نیز رستوران (مانند آشپزخانه صنعتی) مستثنا هستند اما در عمل با این استدلال که مربوط به حوزه بومگردی هستند در حوزه‌های گوناگونی مانند سرو عمومی غذا در دو وعده نهار و شام فعالیت می‌کنند و عملاً به اصناف نیز پاسخگو نیستند.
• در مجموع حضور و فعالیت اقامتگاه‌های بومگردی در شهرها خصوصاً موارد نسبتاً پرجمعیت عملاً به‌عنوان تهدیدی برای سرمایه‌گذاران متوسط به شمار می‌رود. مهم‌ترین این انتقادهای به مناطق گردشگری عمومی بازمی‌گردد که از این موارد می‌توان به ماهان و راین اشاره نمود.
• از سوی دیگر موافقان بومگردی و نیز مسئولان مربوطه در سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری در پاسخ به این انتقادات بیان می‌کنند:
•  تفاوت اصلی اقامتگاه‌های سنتی و اقامتگاه‌های بومگردی در امکان سرو غذا و خدمات رستورانی برای عموم توسط اقامتگاه‌های سنتی است؛ این در حالی است که برخی از اقامتگاه‌های بومگردی اقدام به سرو عمومی غذا می‌نمایند که گویا مورد اعتراض کارشناسان مربوطه نیز قرارگرفته‌اند.
•  محدودیتی ازلحاظ قانونی در رابطه با الزام به حضور اقامتگاه‌های بومگردی در مناطق روستایی وجود ندارد و ازاین‌رو در مناطق دارای بافت سنتی و تاریخی نیز این مجوز صادر می‌شود.

اما درمجموع در این بخش توجه به این موضوعات دارای اهمیت است:

– تعارض میان فعالیت‌های اقامتگاه‌های بومگردی با سایر بخش‌های رستورانی و اقامتی خصوصاً در محدوده شهری موضوعی عمومی در سطح کشور است که به دلیل ضعف در اسناد بالادستی ایجاد شده است. به‌عنوان نمونه استان یزد نیز با این موضوع روبرو بوده است و راهکار پیشنهادی مانند عملکرد سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمان را اجرایی نموده است.

– تخلف برخی از اقامتگاه‌های بومگردی خارج از ضوابط موجب نگرانی برخی از سایر واحدهای ارائه‌دهنده خدمات به گردشگران شده است که می‌بایست از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری رسیدگی شود.

– عدم توجه به‌ضرورت حضور و زیست خانوادگی در اقامتگاه‌های بومگردی سبب شده است که از سوی نهادهای مرتبط با نظارت بر اماکن عمومی، باز بودن درب ورودی آن‌ها در اولویت قرار گیرد که عملاً بهانه کافی در جهت ارائه خدماتی خارج از محدوده‌ فعالیت‌های اقامتگاه‌های بومگردی فراهم نماید.

•  چالش‌های بیرونی سرمایه‌گذاری در حوزه بومگردی

– مهم‌ترین چالش پیش روی اقامتگاه‌های بومگردی خصوصاً در مناطق روستایی فعال شدن سرمایه‌گذاری‌های کلان است. اگرچه توسعه سایت‌های مرتبط با اکوتوریسم از اولویت مهم سیاستی استان بشمار می‌رود اما در صورت عدم برنامه‌ریزی دقیق در این حوزه، موجب ایجاد خلل جدی در فعالین اقامتگاه‌های بومگردی در مناطق نسبتاً موفق خواهد شد.

– طبق یکی از سناریو‌های طرح‌شده توسط فعالان و متخصصان حوزه گردشگری، فعال شدن اقامتگاه‌های بومگردی، عملاً سازوکار نسبتاً ثابتی از بازار گردشگری کرمان را دچار نوسان می‌کند و گردشگران را به مناطق جدیدی هدایت می‌نماید، اما در ادامه شرکت‌های سرمایه‌گذاری کلان فرصت آن را می‌یابند تا پس از سنجش میزان موفقیت این واحدها و تست بازار، برنامه سرمایه‌گذاری دقیقی با طرح توجیهی عینی تهیه نمایند. از سوی دیگر اقامتگاه‌های بومگردی در کنار ایجاد فرصت تست بازار برای این شرکت‌ها نوعی بازاریابی مداوم و اولیه برای منطقه هدف صورت می‌دهند که درنهایت در صورت موفقیت طرح خدمات کلان آن‌ها در جلب رضایت گردشگران، جذب بخشی قابل‌توجهی از متقاضیان این واحدهای اقامتی، امری محتمل است؛ البته پذیرش این سناریو به معنای نادیده گرفتن جلب فرصت‌های ارزشمند سرمایه‌گذاری در حوزه اکوتوریسم نیست بلکه می‌بایست خصوصاً در دو منطقه حاشیه کویر لوت و خبر، برنامه‌ریزی دقیقی در تبیین نسبت محدوده تعامل این دو حوزه باهم داشت. به‌عنوان‌مثال واگذاری کاروانسرای شفیع‌آباد به بخش خصوصی در کنار شروع به فعالیت سایت اکوتوریسم با سرمایه‌گذاری ماهان، دارای تأثیرات محتمل مثبت و منفی گسترده در کسب‌وکار رونق یافته روستاهای شهداد خصوصاً شفیع‌آباد است و درنتیجه ضرورت دارد تا در کارگروهی ساماندهی شود.