عضو هیئت علمی گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید باهنر کرمان
گرایش به شهر و شهرنشینی، پدیدۀ فراگیر شهرهای جهان است. به‌طوری كه پیش‌بینی شده است در 15 سال آینده، جمعیت بسیاری از شهرها در آسیا و آفریقا، تقریباً دو برابر خواهد شد. شهرها همواره تحت تأثیر نیروها و عوامل گوناگونی شكل گرفته و گسترش می‌یابند .این گسترش فیزیكی شهرها فرآیندی مداوم و پویاست كه طی آن محدوده‌های فیزیكی شهر و فضاهای كالبدی آن در جهات عمودی و افقی از حیث كمی و كیفی گسترش می‌یابد و اگر این روند سریع و بی‌برنامه ادامه یابد، اثرات زیانباری در محیط بر جای می‌گذارد. بنابراین یكی از ویژگی‌های مهم فرآیند شهرنشینی در جهان، گسترش سریع فیزیكی شهرهای آن است. در اثر تحولات جدید، شهرها به سرعت تغییر و دگرگونی پذیرفته‌اند. این دگرگونی به شكل افزایش سریع جمعیت و رشد فیزیكی شهرها به‌صورتی نامتعادل و ناهماهنگ بوده است. در این تحقیق ابتدا جهت بررسی الگوی توسعه فیزیکی شهر کرمان از روش‌های متفاوت کمی استفاده شد و سپس به بررسی آفت‌های رشد و توسعه شهری پرداخته شده است.
مهم‌ترین مسئله‌ای كه امروزه شهر كرمان با آن مواجه است و در آینده نیز (در صورت عدم اجرای جدی برنامه‌های مشخص) وسعت و شدت بیشتری خواهد یافت، آثار و عوارض ناشی از رشد و توسعه سریع شهر می‌باشد. مطابق آمار و ارقام در حالی كه جمعیت شهر كرمان در فاصله سال‌های 1270 تا 1335 شمسی فقط هر 35 تا 40 سال دو برابر شده است، طی 25 سال اخیر بیش از دو برابر افزایش یافته است. توسعه سریع شهر و پایین بودن بیش از اندازه تراكم شهری از مهم‌ترین مسئله‌های توسعۀ شهر كرمان به شمار می‌رود. در سال‌های اخیر تحرك مختصری در ساخت‌وساز در بافت كهن مشاهده شده است، اما این جریان بسیار كند است و چه بسا كه اگر به‌صورت فعال در بازسازی این منطقه كوششی به عمل نیاید، مشكلات آن حل نخواهد شد. شهر كرمان عمدتاً متكی بر تجارت و خدمات منطقه‌ای است. در گذشته نیز نقش و عملكرد كرمان در منطقه به همین صورت بوده است و شاید بتوان گفت این امر دلیل اصلی رشد و توسعۀ شهر كرمان به شمار می‌رود. لذا ساختار فضایی شهر كرمان نیز در رابطه با ضرورت‌های اقتصادی شهر شكل گرفته است. به این معنا بازار به‌عنوان ستون فقرات اصلی شهر قدیم، هنوز هم نقش مركز اصلی شهر را به عهده دارد.
سطوح قابل توجهی از شهر، به دلایل مختلف به‌صورت بافت‌های فرسوده و ناسالم در آمده كه به نحوی می‌توان آن‌ها را مناطق حاشیه‌نشین شهر به حساب آورد. دلایل عمده پیدایش این‌گونه بافت‌ها را می‌توان مشكلات اقتصادی، فقر، پیامدهای ناشی از مهاجرت از مناطق روستایی و بالأخره نارسایی و ضعف مدیریت در زمینۀ هدایت و كنترل توسعۀ شهر دانست. از مشخصات عمده توسعۀ غیراصولی در شهر كرمان می‌توان به خیابان‌های نامنظم و گسترش پراكنده در اطراف راه‌های ارتباطی و وجود اراضی بایر در سطح شهر اشاره نمود. این گستردگی باعث پایین بودن بیش از اندازه تراكم شهری است. از نمونه‌های گسسته می‌توان در غرب شهر و انتهای بلوار جمهوری اشاره كرد. بخشی از توسعۀ پراكندۀ شهر ناشی از اقدام‌هایی تحت عنوان آماده‌سازی زمین صورت گرفته كه اغلب به‌صورت ناقص و ناتمام باقی مانده است. از این موارد، مجموعه‌های هوانیروز، كوی استانداری و تعدادی از خانه‌های سازمانی وابسته به سازمان‌های دولتی مختلف را می‌توان نام برد. (زنگی‌آبادی،1394: 25)
در این پژوهش جهت بررسی میزان پراكنش و گسترش شهر كرمان و شناخت الگوی توسعۀ فیزیكی این شهر از روش‌ها و مدل‌های مختلفی استفاده شده است. ابتدا جهت بررسی الگوی رشد شهر کرمان از مدل آنتروپی شانون استفاده شده است. نتایج حاصل از این تکنیک نشان می‌دهد که الگوی شكل شهر كرمان با توجه به مدل آنتروپی شانون الگوی پراكنش افقی می‌باشد. سپس جهت پاسخ به این سؤال که آیا تعداد، وسعت و نحوۀ استقرار مناطق شهر كرمان در كنار هم از توزیع یكنواخت و متعادلی برخوردار است یا خیر، از روش میانگین نزدیک‌ترین فاصلۀ همسایگی (RN) و با در نظر گرفتن مختصات x و y مركز هندسی مناطق انجام می‌شود. نتایج نشان می‌دهد كه نظام منطقه‌بندی شهر كرمان از الگوی پراكنده پیروی می‌کند و این پراكندگی در مناطق 2 و 3 شهر كرمان مشهودتر است.
با مشخص شدن الگوی نظام منطقه‌بندی شهر كرمان، لازم است بررسی شود كه آیا تراکم‌های بالا و یا پایین جمعیت از خوشه‌بندی بالایی برخوردار است یا پایین؟ یعنی اینكه آیا مناطق دارای تراكم پایین‌تر یا بالاتر جمعیت از خوشه‌بندی بالایی برخوردارند یا پایین؟ به این منظور با استفاده از روش خوشه‌بندی بالا/پایین مشخص شد كه تراكم جمعیت در شهر كرمان بر حسب واحد فضایی محلات دارای الگوی خوشه‌بندی بالا می‌باشد. جمعیت در نقاط خاصی از شهر تمركز دارد و در سطح شهر به‌صورت یكنواخت توزیع نشده است.
نتایج حاصل از تحلیل لکّه‌های داغ نیز نشان‌دهندۀ یك لكۀ سرد گسترده در شهر كرمان است كه به شكل باریکه‌هایی از مركز شهر شروع شده و به سمت شرق و غرب شهر كرمان گسترده و پهن گردیده است. این الگو بیانگر استقرار محلات دارای تمركز پایین جمعیت در این محدوده می‌باشد. همچنین دو لكۀ داغ را در شمال و جنوب نشان می‌دهد. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت كه جمعیت در شهر كرمان به‌صورت پراكنده توزیع شده است.
از روش‌های عارضۀ مركزی، میانگین مركزی، بیضی انحراف معیار و فاصلۀ استاندارد وزنی بر حسب توزیع جمعیت برای مشخص شدن مركزیت هندسی استقرار جمعیت، توزیع فضایی پیرامون آن و جهت حركت پراكندگی جمعیت استفاده شده است. آنچه از نتایج این تحلیل‌ها می‌توان استنتاج كرد، آن است كه در شهر كرمان با فاصله گرفتن از مركز آن، از تراكم جمعیت كاسته می‌شود. به عبارتی دیگر رشد شهر كرمان دارای رشد پراكنده می‌باشد. الگوی پراكنده، باعث می‌شود كه تراكم جمعیت كاهش یابد، شهر در جریان توسعه، بر روی زمین‌های كشاورزی و مزارع توسعه پیدا كند و معضلات دیگری چون سکونتگاههای غیررسمی را به وجود می‌آورد. برای شناسایی موقعیت خوشه‌های دارای تراكم زیاد یا كم جمعیت از روش تحلیل خوشه/ ناخوشه (یا همان موران محلّی) استفاده شده است. برای دقت بیشتر، این تحلیل برحسب بلوک‌های جمعیتی شهر كرمان انجام شد.
بررسی روند توسعۀ شهر كرمان نشان دهندۀ این نكته است كه شهر كرمان عمدتاً در جهت شبكه ارتباطی توسعه پیدا كرده است. بنابراین می‌توان گفت كه شهر كرمان در طول قطاع‌هایی كه همان راه‌های شعاعی می‌باشند از مركز به اطراف كشیده شده است. همچنین می‌توان نتیجه گرفت كه عامل دسترسی در گسترش شهر كرمان نقش مؤثری داشته است. با توجه به این مباحث می‌توان گفت الگوی توسعۀ شهری كرمان، الگوی شهر قطاعی می‌باشد. با نگاه به الگوی قطاعی شهر كرمان، مشخص می‌شود که در مركز شهر، بخش تجاری شهر قرار دارد و محلات فقیرنشین در اطراف بخش مركزی قرار گرفته‌اند. همچنین مناطق مسكونی کم‌درآمد و مناطق مسكونی با درآمد بالا به‌صورت قطاعی از مركز به اطراف شهر كشیده شده‌اند و منطقه مسكونی گران‌قیمت از كانون اصلی خود در طول شبكه ارتباطی اصلی شهر توسعه پیدا کرده است. (بلوار جمهوری)
از زمانی که مبنای گسترش شهرها ماهیتی برون زا گرفت، پدیده موتوریزه شدن شهرها و تزریق درآمدهای نفت در اقتصاد شهری، قرارگیری شهرها در نظام اقتصاد جهانی و بورس بازی زمین به بی‌استفاده ماندن بخش‌های وسیعی از اراضی داخل شهری و گسترش حومه های پیرامونی منجر شده است. به علت ناپیوستگی های فضایی سرزمین و تمرکزگرایی همه جانبه رشد و گسترش کلانشهری به شیوه ای نامتوازن تحقق می پذیرد و با درهم ریختگی کالبدی – فضایی و اجتماعی – اقتصادی همراه می‌گردد. به این ترتیب، کلانشهرها فضاهای عمدتاً روستایی پیرامونی را در خود ادغام می‌کنند و زمینه‌ساز دگردیسی و نابسامانی فضایی می‌شوند و لذا در جایی با رواج حومه‌نشینی و در جای دیگر بیشتر با پدیده اسکان غیررسمی روبرو هستیم. امروزه شهرها با مشکلات فراوانی مانند توسعه بدون برنامه‌ریزی، افزایش سکونتگاههای غیررسمی، افزایش هزینه زیرساخت ها و خدمات شهری، به زیر ساخت و ساز رفتن اراضی کشاورزی، مصرف بیشتر انرژی و آلودگی‌های محیط زیستی مواجه شده‌اند، در دهه‌های اخیر رشد فزاینده شهرها چالش‌های گوناگون اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی را در پی داشته که پیامد افزایش طبیعی جمعیت از سویی و مهاجرت و جابجایی آن از سوی دیگر است؛ در این میان چگونگی رشد و توسعه کالبدی شهرها ارزش فراوانی دارد. توسعه شهری پراکنده یا به اصطلاح پراکنده روی شهری نمودی از توسعه شهری گسسته و در مواردی بسیار بیرون از ضوابط و مقررات شهری و به گونه ای خودرو و برنامه‌ریزی نشده می‌باشد که این پدیده سبب دشواری‌ها، پیامدهای منفی و ناپایداری شهری می‌شود. پراکنده روی شهری را فرم یا قالبی از گسترش شهری است که تمرکز آن بر تأثیرات منفی است و انتقادات وارده بر پراکنده روی، پیوندی عمیق با تأثیرات منفی این پدیده بر محیط‌زیست و ناپایدار شدن شهرها دارد.
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
