معصومه سعید
مدیر توسعه بازار و بهبود فضای کسب‌وکار اتاق کرمان
استان کرمان با دارا بودن حدود 11 درصد از مساحت کل کشور پهناورترین استان ایران در هم‌جواری با استان‌های یزد، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، فارس و هرمزگان می‌باشد. قرارگرفتن در مسیرهای ارتباطی تهران- بندرعباس و راه‌آهن بافق- بندرعباس که کانون ارتباط آزاد تجاری و ترانزیت کالا و مبادلات کشورهای آسیای میانه، اروپا، خلیج‌فارس و خاور دور محسوب می‌شود، وجود خط آهن کرمان- زاهدان و همچنین پنج فرودگاه عملیاتی و فعال در سطح استان و نقش قابل‌ملاحظه کریدورهای هوایی استان در انجام پروازهای داخلی و بین‌المللی، موقعیت ارتباطی منحصربه‌فردی را برای استان کرمان فراهم نموده است. علاوه بر این، وجود مناطق ویژه اقتصادی سیرجان، رفسنجان، ارگ جدید بم و نیز گمرکات کرمان، سیرجان، رفسنجان، گمرکات بم و جیرفت، بر نقش محوری استان در جنوب شرق افزوده است. استان کرمان تنها 3 درصد از جمعیت کشور را در خود جای داده است. استان کرمان، عمده‌ترین تولیدکننده پسته، خرما، مرکبات و تره‌بار کشور است و دربردارنده ذخایر عظیم معدنی و ظرفیت‌های صنعتی ارزشمندی است. توسعه صادرات استان از عمده اهداف اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان به شمار می‌آید، زیرا صادرات منبع تأمین درآمدهای ارزی و عامل مهم در توسعه اشتغال و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، افزایش ظرفیت تولید اقتصادی، کانال ارتباط با زنجیره جهانی تولید و انتقال دانش و فن‌آوری، تقویت تراز تجاری و حفظ ارزش پول ملی و نهایتاً تقویت رشد اقتصادی و افزایش سطح رفاه اجتماعی استان و کشور است. در این مختصر به مقایسه روند صادرات استان طی دوره‌های ده‌ماهه اول سال 95 و ده‌ماهه اول سال 96 پرداخته می‌شود و نتیجه بررسی مسائل و مشکلات صادرکنندگان نیز از نظر می‌گذرد.
بر اساس آمار اداره کل گمرکات استان کرمان (نمودار شماره 1)، عمده‌ترین محصولات صادراتی استان کرمان طی ده‌ماهه ابتدای سال 1395 و نیز ده‌ماهه ابتدای 1396، پسته و مغز پسته و نانوکامپوند مستربچ گرانول می‌باشد. البته ذکر این نکته ضروری است که بسیاری از محصولات صادراتی استان از طریق سایر گمرکات کشور نیز ارسال می‌گردد.
مقایسه‌ی صادرات استان طی ده‌ماهه ابتدای سال 96 و ده‌ماهه ابتدای سال 95، نشان از افزایش حدود 6 میلیون دلاری در صادرات پسته و مغز پسته، کاهش 109 میلیون دلاری در صادرات نانوکامپوند مستربچ گرانول و افزایش حدود 8 میلیون دلاری در صادرات کاشی و سرامیک را دارد.
نمودار شماره 2 نشان می‌دهد در ده‌ماهه اول سال 95، پسته و مغز پسته با سهم حدود 66 درصدی و پس از آن محصول دانش‌بنیان نانوکامپوند مستربچ گرانول با سهم حدود 23 درصدی، بیشترین سهم در صادرات استان را به خود اختصاص داده است، همچنین طبق نمودار شماره 3، در ده‌ماهه ابتدای سال 96 همانند ده‌ماهه ابتدای سال 95، پسته و مغز پسته و نانو کامپوند مستربچ گرانول بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. البته افزایش سهم پسته در سال 96 نسبت به سال 95 ناشی از افزایش میزان صادرات این محصول نیست بلکه ناشی از کاهش حدود 49 درصدی صادرات نانوکامپوند مستربچ می‌باشد.
نمودارهای شماره 4 و 5، مقاصد صادراتی استان کرمان در نه‌ماهه ابتدای سال‌های 1395 و 1396 را نشان می‌دهند. توجه به این نکته بسیار ضروری است که برخی اقلام صادراتی استان کرمان از مبادی دیگر کشور صادر می‌گردد و در آمار صادرات استان لحاظ نمی‌گردد.
نمودار شماره 4 نشان می‌دهد که عمده‌ترین بازار هدف صادراتی استان در نه‌ماهه ابتدای سال 1395، کشور هنگ‌کنگ با سهم 25 درصد از کل بازارهای هدف استان و پس از آن ازبکستان و ویتنام با سهم‌های به ترتیب 16 درصد و 15 درصد می‌باشند.
در نه‌ماهه ابتدای سال 96 بر اساس آمار گمرک، ویتنام با سهم 16 درصدی از کل صادرات به کشورهای هدف صادراتی، عمده‌ترین بازار هدف صادراتی استان بوده است و پس از آن تاجیکستان و هنگ‌کنگ به ترتیب با سهم 16 و 15 در رتبه‌های دوم و سوم بازارهای هدف صادراتی استان قرار دارند.
با توجه به نمودارهای فوق، بدون در نظر گرفتن این موضوع که بخشی از محصولات صادراتی استان از طریق سایر گمرکات صادر می‌شوند، نقش کمرنگ کشورهای آسیای میانه (CIS) در بازارهای هدف استان، علیرغم پتانسیل‌های منطقه جنوب و جنوب شرق در تولید محصولات جالیزی و گلخانه‌ای کاملاً مشهود است. لازم به ذکر است درحالی‌که کشورهای CIS حدود شش ماه از سال به دلیل شرایط نامناسب اقلیمی (سرما) امکان تولید محصولات کشاورزی را ندارند، دقیقاً در همین زمان حجم زیادی از محصولات جالیزی و گلخانه‌ای در جنوب و جنوب شرق استان تولید می‌شود که پتانسیل بالقوه زیادی برای صادرات به این کشورها داراست؛ بنابراین توجه ویژه به این بازارها امری ضروری است. از سوی دیگر همسایگی با برخی از کشورها و فرصت‌های صادراتی بی‌نظیر استان به آن‌ها، ازجمله عراق و افغانستان و همچنین روابط مطلوب سیاسی و اقتصادی با آنان و برخی دیگر از کشورها نیاز به بررسی دلایل عدم موفقیت استان در صادرات به میزان مورد انتظار به این کشورها را بیش‌ازپیش مشخص می‌سازد.
مهم‌ترین مشکلات موجود در رابطه با خدمات بانک‌های عامل که وظیفه اعطای تسهیلات صادراتی به صادرکنندگان استان کرمان را دارند، به شرح ذیل می‌باشد:
1- ناهماهنگی و استاندارد نبودن وثایق 2- عدم اعتماد متقابل 3- ضعف سیستم اعتبار سنجی 4- مشکلات تجار ورشکسته ولی باتجربه در دریافت تسهیلات به علت عدم دارا بودن وثایق معتبر 5- عدم قبول سفته به عنوان وثیقه برای اعطای تسهیلات به صادرکنندگان کالا و خدمات 6- سنگین بودن وثائق 7- عدم ارزیابی وثائق ملكی بر اساس قیمت های روز،
در حوزه مسائل ارزی سه مشکل مهم سد راه صادرکنندگان استان می‌باشد: عدم ثبات نرخ ارز، مشكلات نقل‌وانتقال ارز و تک‌نرخی نبودن نرخ ارز.
2-1-عدم ثبات نرخ ارز
نظر بر این است که افزایش نرخ ارز موجب افزایش صادرات می‌شود، ولی نوسان نرخ ارز می‌تواند باعث كاهش صادرات گردد. لذا، نوسان نرخ ارز می‌تواند با صدمه زدن بر صادرات، موجب نوسان درآمد ارزی گردد كه در این شرایط، برنامه‌ریزی‌های توسعه اقتصادی در فضایی نامطمئن صورت خواهد گرفت. بنابراین اگر سیاست‌گذاران ریسك نوسان نرخ ارز را نادیده بگیرند دخالت در بازار برای تحریك صادرات ممكن است به شكست منتهی شود.
2-2-مشكلات نقل‌وانتقال ارز
یكی از عمده مشكلات صادركنندگان استان و کشور، نقل‌وانتقال ارز می‌باشد كه این موضوع باعث تحمیل هزینه‌های سنگین به دلیل به وجود آمدن ریسک‌های زیاد، برای دریافت ارز حاصل از صادراتشان شده است. از طرف دیگر دریافت ارز (یا معادل ریال و یا دریافت كالا) پروسه زمانبری دارد و ضمن این‌که هزینه‌های مالی به صادركننده تحمیل می‌کند، باعث كاهش گردش سرمایه صادركنندگان نیز می شود و در نتیجه قدرت رقابت صادركنندگان را از بین برده و آن‌ها را از گردونه رقابت خارج می‌کند.
2-3-تک‌نرخی نبودن ارز
تجربیات نشان می‌دهد که سیستم چند نرخی ارز در بیشتر کشورهایی که مورداستفاده قرارگرفته، چندان مقبول و مؤثر نیفتاده است، به‌ویژه نتوانسته است باعث تخصیص بهینه‌ی منابع و مانع فعالیت‌های سودگرانه و تأثیرات سوء آن بر ذخایر ارزی شود. اعمال محدودیت‌های ارزی و تجاری برای ثابت نگه‌داشتن نرخ ارز و کنترل ذخایر ارزی منجر به ایجاد نهادهایی (معمولاً غیرقانونی) می‌شود که محدودیت بر معاملات ارزی را ایجاد و درنتیجه هدف اولیه‌ی این سیاست را بی‌اثر یا کم اثر می‌کند.
صندوق ضمانت صادرات ایران به‌عنوان یكی از زیرمجموعه‌های وزارت صنعت، معدن و تجارت با شخصیت مالی و حقوقی مستقل، به پشتوانه حمایت‌های مالی دولت، علاوه بر پوشش ریسک‌های سیاسی و تجاری صادرات، با صدور انواع ضمانت نامه اعتباری، به تأمین منابع مالی موردنیاز صادركنندگان نیز كمك می‌نماید.
مهم‌ترین مشکلات موجود در رابطه با خدمات صندوق ضمانت صادرات ایران:
ازجمله مقولاتی كه ارتباط زیادی با صادرات و توسعه‌ی آن دارد، حیطه‌ی مسائل تولیدی است. كیفیت نسبتاً پایین برخی از محصولات تولیدی صادراتی، افزایش هزینه‌ها و نهایتاً قیمت تمام‌شده نسبتاً بالای محصولات صادراتی، تأکید بر صادرات چند محصول خاص محدود و سنتی، مشكلات صادراتی است كه ناشی از مسائل تولیدی مطرح می‌باشد.
4-1 مهم‌ترین مشکلات موجود در رابطه با مسائل تولیدی استان
4-1-1 كیفیت نسبتاً پایین برخی كالاهای تولیدی- صادراتی
علی رغم استعداد زیاد استان و كشور جهت تولید و صدور كالاهایی باکیفیت نسبتاً بالا، متأسفانه مشكلاتی گریبان گیر صادرات كشور بوده و بعضاً اقلام باکیفیت نسبتاً پایین و غیراستاندارد روانه بازارهای جهانی شده است و نتیجه‌اش این بوده كه ضمن عدم توفیق در دستیابی به بازارهای جدید، بازارهای موجود را كه با سختی به دست آمده است را نیز از دست دادیم. در زیر به برخی از عواملی که در کاهش کیفیت محصولات صادراتی استان تأثیرگذار است، اشاره می‌شود:
4-1-2 افزایش قیمت تمام‌شده محصولات صادراتی
ازجمله عوامل مؤثر در توسعه صادرات، كاهش قیمت تمام‌شده و عرضه ارزان‌قیمت كالاها به بازارهای هدف می‌باشد، كه متأسفانه محصولات استان با قیمت تمام‌شده نسبتاً بالا روانه بازارها می‌گردد و این امر در حفظ و گسترش بازارهای صادراتی محصولات ایران تأثیرات منفی به جای گذاشته است. در زیر به برخی از مهم‌ترین عوامل افزایش قیمت تمام‌شده كالاهای صادراتی استان اشاره می‌شود:
از دیگر مشكلات مرتبط با حیطه تولید می‌توان به احراز سنتی برای صدور چند محصول تولیدی خاص اشاره کرد. عصر حاضر فراتر از توجه به مزیت نسبی عصر توجه به مزیت رقابتی است. در سبد صادراتی محصولات استان کرمان، ده‌ها سال است که تأکید به صدور چند محصول خاص کاملاً مشهود است. درصورتی‌که با اعمال فرآوری محصولات صادراتی در استان، ارزش‌افزوده بیشتری را می‌توان نصیب استان کرد. از طرفی با ایجاد تنوع در تولیدات رقابتی تحصیل بازارها را رقم خواهند زد.
كمبود نقدینگی یكی از عمده‌ترین مشكلات صادركنندگان استان و از موانع عمده توسعه صادرات كشور می‌باشد. بسیاری از كشورهای موفق در صادرات، سیاست‌های حمایتی مختلفی در جهت تقویت صادرات به كار گرفته‌اند ازجمله: اعطای وام‌های گوناگون صادراتی، معافیت از حقوق و عوارض گمركی، یارانه‌های صادراتی و غیره. هرچند در ایران نیز برخی از این تسهیلات در اختیار صادركنندگان قرار گرفته است ولی کافی نبود و قابل‌مقایسه با برنامه‌های حمایتی رقبا نمی‌باشد.
ازجمله عوامل بسیار مؤثر در توسعه صادرات غیرنفتی تبلیغات و بازاریابی می‌باشد. بازاریابی طیف وسیعی از فعالیت‌های مختلف اعم از: مطالعه، تحقیق، گردآوری اطلاعات در خصوص بازارهای هدف، ازجمله ویژگی‌های فرهنگی، عقاید و رسم و رسوم مردم، قوانین و مقررات تجاری تا جلب مشتری و عقد قرارداد را در بر می‌گیرد. علیرغم اهمیت بسیار زیاد بازاریابی، باوجود كیفیت نسبتاً مطلوب بسیاری از محصولات صادراتی استان و كشور تنها ضعف در بازاریابی موجب شده است نتوانیم سهم قابل‌توجهی از بازارهای جهانی را كسب نماییم.
موانع موجود در جهت بازاریابی بهینه محصولات صادراتی استان:
در اهمیت تحقیقات و اطلاع‌رسانی در راستای توسعه صادرات هیچ شك و شبهه‌ای وجود ندارد. به دلیل گستردگی تغییر و تحولات موجود در بخش تجارت، نقش تحقیقات و اطلاع‌رسانی به هنگام كه با استفاده از آخرین اطلاعات و تکنیک‌های موجود نیز سامان‌یافته باشد، بسیار بااهمیت می‌باشد. تحولات جهانی نیز حاكی از آن است كه كشورهایی در مسیر توسعه صادرات موفق بوده‌اند كه به تحقیقات و اطلاع‌رسانی دقیق و بهنگام به صادركنندگان توجه زیادی نموده و بودجه نسبتاً قابل‌توجهی را نیز برای آن در نظر گرفته‌اند؛ اما همان‌گونه كه شاهدیم در استان با استانداردهای لازم در خصوص اطلاعات تخصصی در حوزه صادرات كالا و خدمات، ظرفیت‌های تجاری، بازاریابی و تنظیم روابط، قوانین و مقررات مرتبط با صادرات، امور مرتبط با بانك، حمل‌ونقل، ترانزیت، ضمانت صادرات تشکل‌های تولیدی و صادراتی و با بسیاری از اطلاعات موجود موردنیاز، فاصله داریم.
برخی موانع موجود در جهت توسعه تحقیقات كاربردی و اطلاع‌رسانی كارا:
انجام صادرات نیاز به فضا و محیط مناسب دارد، فضا و محیط مناسب همان فرهنگ است. منظور ایجاد بستری است كه صادركننده بتواند محصولات را با ساده‌ترین روش‌ها صادر كند. این كار نیاز به آموزش هماهنگ دارد.
همه مردم باید خود را در امر صادرات دخیل و ذینفع دانسته و صادرات را جزئی از فلسفه زندگی روزمره خود بدانند. مردم باید این مطلب را با تمام وجود و از صمیم قلب درك كنند كه صادركننده، یك سرمایه و یك قهرمان ملی است و صادرات، یعنی ایجاد درآمد، پول و بودجه برای مملكت و درنتیجه یعنی سربلندی و خودكفایی و استقلال. صادرات باید تبدیل به یك ارزش شود تا نهادینه گردد. همان‌طور كه در جنگ تحمیلی نجات وطن و دین و همچنین شهادت از نظر مردم ایران ارزش بود كه تبدیل به حماسه و ارزش شد، ما برای نهادینه كردن فرهنگ مطلوب صادرات نیز به چنین حركتی نیاز داریم. فرهنگ مطلوب صادرات، فرهنگی است كه در چارچوب اصول و ضوابط حرفه‌ای كه همان چارچوب مبادلات بین‌المللی است، عمل كند و اجازه فعالیت صحیح و سالم را به صادركنندگان بدهد.
در جامعه، چهار سطح فرهنگی وجود دارد که به فراخور هر سطح در جهت آگاهی‌ها و اعتلای امر فرهنگ صادراتی باید اقدام کرد:
سطح اول، ایجاد فرهنگ صادرات است. در بین برخی از دست‌اندرکاران و مسئولان، اهمیت صادرات، درك و لمس نشده است، بنابراین لازم است آگاهی‌ها و آموزش‌های لازم به افراد كلیدی داده شود.
سطح دوم، ترویج فرهنگ صادراتی است، در این سطح، باید از دبستان و پیش‌دبستانی آغاز كرد و مفهوم و اهمیت فرهنگ صادرات را در كتب و دروس مختلف گنجاند. در این مورد وزارت آموزش‌وپرورش نقش حساس و مهمی را ایفا می‌کند و درواقع نیاز به یك برنامه‌ریزی استراتژیك است.
سطح سوم، تغییر دادن فرهنگ است كه می‌توان آن را تغییر فرهنگ نامید. در این سطح، صادرات به‌عنوان یك حركت نامطلوب تلقی شده و عقیده بر این است كه صادرات، كار ثروتمندان و متمولین است. درحالی‌که صادرات غیرنفتی تنها راه حفظ استقلال و خودکفایی و سربلندی ایران اسلامی است.
سطح چهارم، حفظ فرهنگ است. این سطح، شامل تولیدکنندگان و صادركنندگان پرتلاش استان است. این قشر به‌خوبی از مزایای صادرات و نتایج آن آگاهی دارد و حرکت‌هایی را نیز برای بهبود آن انجام داده و تجارب گران‌بهایی در این زمینه دارد كه باید حفظ و تقویت شود.
به‌طورکلی اشاعه فرهنگ صادرات زمانی امکان‌پذیر خواهد بود و تسریع در آن صورت خواهد پذیرفت كه رهبران و مدیران سازمان‌ها و مؤسسات خصوصی و دولتی در ایجاد و ترویج آن اهتمام ورزند.
بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که عمده‌ترین مسائلی که منجر به کاهش قدرت رقابت صادرکنندگان می‌شود عبارتند از: کمبود نقدینگی و گرانی تسهیلات، انقباضی عمل کردن بانک‌های تخصصی صادرات، گردش پایین سرمایه به علت پروسه طولانی و دشوار دریافت تسهیلات صادراتی، مشکلات مربوط به نقل‌وانتقال وجه صادراتی، عدم ثبات و تک‌نرخی نبودن ارز، بالا بودن قیمت تمام‌شده محصولات صادراتی، معوق ماندن یارانه‌های نقدی صادرکنندگان از سنوات گذشته، عدم توجه کافی به مزیت‌های رقابتی محصولات استان و ویژگی‌های بازارهای هدف و همچنین مشکلات تبلیغات و بازاریابی و مسائل فرهنگی. بایستی با برنامه‌ریزی صحیح و ایجاد ساختار مناسب برای حل مشکلات گام‌های مؤثر در توسعه صادرات استان برداشت. البته ناگفته نماند که صادرات یک تخصص است و صادرکننده، متخصص صادرات؛ بنابراین جای هیچ شکی نیست که عدم مدیریت صحیح یکی از عمده‌ترین مشکلات و زمینه‌های آسیب‌پذیری صادرات است.
– سرمد سعیدی، سهیل (1379)، چگونه فرهنگ صادرات را نهادینه کنیم، نامه اتاق بازرگانی، شماره 38
– فرض علی پور، مسلم (1382)، توسعه صادرات غیرنفتی، لزوم و اهمیت آن در اقتصاد کشور، ویژه‌نامه تعاون، شماره 145
– راسخی، سعید، شهرازی، میلاد، عبداللهی، محمدرضا (1391)، اثر نامتقارن نرخ ارز و نوسان آن بر صادرات غیرنفتی ایران، پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، شماره7
– عباسی، ابراهیم، عامل، رویا (1380)، بررسی نقش بیمه‌نامه‌ها و ضمانت‌نامه‌های اعتبار صادرات کالا در توسعه صادرات کالاهای غیرنفتی، فصلنامه صنعت بیمه، شماره3
– پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت بازرگانی www.moc.gov.ir
– پایگاه اطلاع‌رسانی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی www.itsr.ir
– پایگاه اطلاع‌رسانی بانک توسعه صادرات ایران www.edbi.ir
– پایگاه اطلاع‌رسانی صندوق ضمانت صادرات ایران www.egfi.org
– پایگاه اطلاع‌رسانی گمرک جمهوری اسلامی ایران www.irica.gov.ir
– پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان توسعه تجارت ایران www.tpo.ir
– پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان کرمان http://kimto.kr.ir
http://khabareghtesadi.com/fa/news-
تمام حقوق این وب سایت متعلق به انتشارات اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کرمان است.
طراحی و توسعه: شرکت فناوری اطلاعات رایان سپهر ماهان
